ІХ-тақырып. ҚАЗАҚСТАН НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА БАРАР ЖОЛДА

ІХ-тақырып.

ҚАЗАҚСТАН НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА БАРАР ЖОЛДА

1. 
   Нарықтық реформалары: қиыншылықтары мен табыстары.
   
2. 
   Қазақстан экномикасына шет елдер инвестициясының тартылуы және оның пайдасы мен зияны.
   

1. 
   Ашимбаев Т.Е. Экономика Казахстана на пути к рынку. - А., 1994.
   
2. 
   1991 жылғы 16 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туралы» заңы.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. - А., 1995.
   
4. 
   Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - А., 1992.
   
5. 
   Назарбаев Н. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. Қазақстан Республикасы президентінің баяндамаларынан, сөйлеген сөздері мен мақалаларынан.
   

6. 
   Первый президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев: хроника деятельности. - А., 1993.
   
7. 
   Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы.
   

8. 
   Назарбаев Н. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан , 1997, 11 қазан.
   
9. 
   Назарбаев Н.А. Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын
   

Жекешелендіру процесінің және экономикадағы мемлекеттік секторға монополияны жоюдын басталуы. Ауыл шаруашылығын реформалауды, өнеркәсіптің шикізаттық бағытын жоюды, инфрақұрылымды одан әрі жетілдіре түсуді көздеген шаралар. Жаңа экономикалық жүйе қалыптастыру жолындағы қиындықтар мен қайшылықтар.

 1. Соңғы онжылдықтағы Қазақстан экономикасының негізгі бағыты жүргізілген реформалар мен оның орындалуымен байқалды. Экономика реформасы терең дағдарыс жағдайында жүргізілді.

Бірінші кезең (1992—1994) реформалар экономиканы либерализациялау, нарықтық қатынастың заң шығарушылығы мен институциональды базасын құруға бағытталды.

Жекеменшік, салық, бюджет, сыртқы экономика қызметтері мен банк істерінде нормативті құқықтық базалар негізі салынып құрыла бастады. Сонымен қатар шет елдік капиталдар мен кеден ісі, банкротқа ұшыраған мемлекеттік өндірісті нарықтыққа көшіру істері алға қойылды.

Осы кезеңде өндіріс өнімдерінің барлық салаларында қысқартулар байқалды. Бұрынғы өндірістің құнын инфляция аз уақыт ішінде төменге құлдыратты. Өндіріс орындары сыртқы және ішкі рынокқа қажет емес өнімдерді шығаруын тоқтатқан жоқ. Дайын өнімдер өндіріс қоймаларын мен өндіріс ғимараттары ішінде толып қалды. Өндірістің сыртқы және ішкі рынокқа төмен дәрежеде болу — оның негізгі себебі болды.

1994жылы 1990 жылға қарағанда өнеркәсіптердің өндіріс өнімдерінің көлемі 47,7% кеміді. Жеңіл, химия және машина құрылысы өнеркәсіптерімен қатар құрлыс материалдары өнеркәсіп өнімдері тез қысқартылды.

1994 ж. бастап өнеркәсіп орындарына шетелдік компаниялардың келуінен бастап, инвестицияның өсуі байқалды. Инвестицияның негізгі капиталда өсуі мұнай-газ саласында структуралық өсуіне әкелді. Мысалы 1991ж. 31%-тен 1994ж. 51% көтерілді. Металлургия өндірісінің инвестициялық үлесі 17% деңгейінде қалды.

Екінші кезең (1995—1999жж.) нарықтық реформалар өндірісте жүргізілуі, өндіріс салаларының тұрақталануы мен экспорт өнімдерінің ішкі рынокты қамтамасыз ету болып табылады.

Экономикалық реформалар экономика секторының негізіне айналды, елдің ішкі өнімі жалпы 25,6% болды.

Өндірістерді реформалау оларды реструктуризация жолымен және қаржы жағдайы төмен өнеркәсіптердің банкроттануы Қазақстанның стратегиялық экономика саласында шетелдік инвесторлар келуіне жағдайлар жасалды.

1996—1997жж. реформалануы негізінде өнеркәсіп өндірістерінің дамуы қамтамасыз етілді. 1999—2000жж. бұл өсу 2,7 және 14,6% жетті.

Салалы бағдарлама бойынша ұлттық компанияларға қолдау көрсету.

Оның негізгі мақсаты экономикалық өсу негізін өнеркәсіптерді дамыту, жоғары технологиялы өнімдердің сапасын көтеру.

2. Соңғы 10 жыл уақытында Қазақстанның экономикалық картасында маңызды өзгерістер болды деп айтуға болады.

Өндірістік кәсіпорындар саны 19769 дан 14781-ге дейін қысқартылды; оның ішінде 92,1% жеке мемлекеттік 5,1%, шет елдік меншік 2,8% болды.

Таукен өнеркәсібінің мұнай өндіру саласы 85%-ті қамтиды. Қазіргі таңда Қазақстан ТМД елдері арасында Ресейден кейінгі мұнай өндіруде екінші орында, ал әлемдік бірлестіктегі 90 мемлекеттің ішінде алғашқы 30 мемлекеттің қатарында. “Тенгиз” және “Қарашығанақ” мұнай көздерінен жақын арада 40 млн. тонна мұнай және 30 млрд.куб.м. газ жыл сайын беру көзделуде.

Қазақстан әлемдік рынокта көмір өндіру саласы бойынша ең ірі ондыққа кіреді. (2000ж. 74,8 млн.тонна, немесе жалпы әлемдік көлемде 2,0% шамасында).

Қазақстандағы қара металлургия негізін темір, хром, марганец өндіру орындарынан көруге болады. Темір рудасының қоры бойынша Қазақстан әлемде сегізінші орында. Темір рудасының негізгі аудандары Қостанай мен Қарағанды облыстары болып табылады. Рудаларды шығару мен өңдеу Қостанай облысында ААҚ “ССГПО” және ААҚ “Лисаковский ГОК”, сонымен қатар Қарағанды облысындағы ААҚ “Атасуруда” болып табылады.

Қазақстан марганец рудасы қоры бойынша ЮАР, Украинадан кейін үшінші орында, бұл руданы өндіруде әлемдік стандарт бойынша 7 орынды иеленеді.

Түсті металл өндіруде, барлық металл түрлері қысқартылды, тек мыс өңдіруді қысқарту жай жүргізілді, оған себеп бұл металдың әлемдік бағасының жоғарылығы мен нақты шикізат көз болып табылды.

Қорғасын өндірісін өндіруді қысқарту жоғарғы шапшаңдықпен жүргізілді.

1994ж. Павлодар глинозем заводы, Өскемен титаномагний комбинаты және Шығыс Орталық пен Оңтүстік Қазақстанның барлық өндіріс орындары тоқтатылуға шақ қалды.

Қара металл өндіру ісінің төмен түсуі өте терең болды. Оған себептер болған жағдайлар өндірісті сату рыногін жоғалту, өндіріс технологиясын жаңартуда инвесторлардың жоқтығы және өндіріс басшыларының орынан көп ауыстылуы болды.

 1994 жылы 1990 жылға қарағанда; электроэнергия 1990ж. — 8,3%, 1994ж. 18,9%, отын өндірісі 10,2% және 21,9%, металлургия 15,6% және 24%. Жеңіл өндіріс 1990ж. 15,6%, 1994ж 3,8%, машина жасау 15,9%, 1994ж. 7,3%, тамақ өндірісі 1990ж. 15,9%, 1994ж. 9,9%, химия өнеркәсібі 1990ж. 6,3%, 1994ж. 3,7% болды. 1995ж. бастап металл өнеркәсібі мен мұнай өндіру іс жоғарылады.

Х-тақырып.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАСҚА ЕЛДЕРМЕН САЯСИ

ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ

1. 
   Нарықтық реформалары: қиыншылықтары мен табыстары.
   
2. 
   Қазақстан экномикасына шет елдер инвестициясының тартылуы және оның пайдасы мен зияны.
   

1. 
   Ашимбаев Т.Е. Экономика Казахстана на пути к рынку. - А., 1994.
   
2. 
   1991 жылғы 16 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туралы» заңы.
   
3. 
   Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. - А., 1992.
   
4. 
   Назарбаев Н. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. Қазақстан Республикасы президентінің баяндамаларынан, сөйлеген сөздері мен мақалаларынан.
   

5. 
   Первый президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев: хроника деятельности. - А., 1993.
   
6. 
   Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы.1994-1997. - А., 1997.
   
7. 
   Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 1997, 11 қазан.
   
8. 
   Назарбаев Н.А. Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын
   

Қазақстан ядролық қарусыз аймаққа айналу жолында. АҚШ-тан, Ұлыбританиядан, Россиядан және Қытайдан қауіпсіздік және территориялық тұтастық жөнінде кепілдік алу.

Қазақстан - әлемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшесі. Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына қабылдануы.

Әлемдік қауымдастықтың Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін мойындауы, Әлем елдерімен дипломатиялық қатынастың қалыптаса бастауы.

Қазақстанның халықаралық экономикалык, және қаржылық ұйымдар жұмысына араласа бастауы. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияның тартылуы.

Ішкі және сыртқы саясатта ұзақ мерзімді приоритеттер мен стратегиялық мақсаттарды айқындау.

 1. Қазақстанның басты және өзгермес мақсаты — тәуелсіздікті, егемендік пен мемлекеттілікті нығайту. Қазақстан мүдделеріне халықаралық құқықтың берік негізіне орныққан көпполюстік жүйе құру мен көпжақты дипломатия институттарын нығайту. Сөйтіп, Қазақстан бүгінгі күні — көптеген халықаралық және аймақтық ұйымдардың мүшесі.

Бірақ оның саясатында басты көңіл ТМД мемлекеттерімен қарым-қатынастарға бөлінеді.

Тәуіелсіз мемлекет Достық жұмыстарына көз жүгірте отырып, шартты түрде бірнеше кезеңдерге бөліп қарауға болады. Олардың әрқайсысында қатынастардың жаңа түрін қалыптастырудың спецификалық мәселелері шешіліп отырды.

1992ж. мен 1993 жылдың басындағы алғашқы кезеңде халықаралық қатынастардың негізін қалау жұмысы басталды.

Қысқа уақыт ішінде ынтымақтастықтың ұйымдасқан құрылымы — Мемлекет басшыларының кеңесі, Үкімет басшыларының кеңесі, ТМД-ның парламентаралық ассамблеясы қалыптасты. 1993ж. бері Минскіде Достастықтың штаб-пәтері — Атқарушы Секретариат (ТМД Атқару комитеті) жұмыс істеуде. Сыртқы істер министрлері кеңесі, сондай-ақ салалық ынтымақтастық органдары құрылды.

ТМД мемлекеттерінің экономикалық интеграция жолындағы өзара қарым-қатынастарындағы маңызды сәт 1993ж. интеграцияға мерзімінен бұрын қол жеткізу — тауарлар, қызметтер, қаражат және жұмысшы күштерінің ортақ рыногын кезеңдерге бөліп құруды айқындаған Экономикалық одақ құру туралы Келісімге қол қойылу болды. Оның мүшелері осындай рынокқа қарай талпынысты еркін сауда аймағын, кезеңдік және төлемдік одақтарды құру арқылы байқады. Экономикалық одақтың (ТМД экономикалық кеңесі) Мемлекетаралық экономикалық комитеті жұмысшы ұжымдық органға айналды.

Осыған байланысты 1994ж. Қазақстанның ұсынысымен ТМД мемлекеттері басшылары еркін сауда аймағын құру туралы Келісімге ал 1999ж. 2 сәуірде Келісімде көрсетілген нәрселерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Протоколға қол қойды.

1997ж. Достастықтық дамуының жаңа кезеңі басталды. Бұл уақытта ТМД-ға мүше елдер өз егемендіктері мен тәуелсіздіктерін нығайтып, халықаралық және аймақтық ұйымдардың жұмысына атсалысудан тәжірибе жинақтап қалған еді. Мемлекеттердің әрқайсысы ТМД шеңберіндегі ынтымақтастықты қоса алғанда екі жақты да, көп жақты да деңгейде өз қажеттерін айқындап алды.

Сонымен бірге Достастық жұмыстарында ТМД-ға мүше мемлекеттердің өзара бірігіп саяси қимылдар жасаудың аса жоғары деңгейімен экономикалық ынтымақтастық қарқыны арасындағы алшақтық байқалды. Қол жеткізілген келісімдердің, әсіресе экономикалық саладағы шартардың жүзеге асуы көкейтесті мәселеге айналды.

Экономика саласында құқықтық негізі 1994ж. сәуірде қол қойылған тиісті келісімде қаланған еркін сауда аймағын қалыптастыру бойынша жұмыстарды жандандыру туралы пікірлер бір жерден шықты.

Осыған байланысты Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998ж. жылғы 28 сәуірдегі ТМД Саммитінде реформалау мен ТМД-ң стратегиялық мақсаттары мәселелері бойынша негізгі баяндамасын оқыды. Н.Назарбаев толық көлемді Келісім жөніндегі ТМД-ны дамытуға байланысты ұсыныстардың бәрін қамтиды, ТМД-да ортақ экономикалық кеңістік құру жөніндегі мәселені құрастыруды ұсынды.

1999ж. 2 сәуірде өткен аталған Форум жұмысының қорытындысы бойынша Достастықтың жарғылық және басқа да органдарының жұмыстарын жандандыру мақсатында, Қазақстан жағының ұсынысымен мемлекет басшылары Достастық пен ТМД-ның Атқарушы Секретариатының жаңа схемасын бекітті, Мемлекетаралық экономикалық Комитет аппараты үздіксіз жұмыс істейтін атқарушы, әкімшілік және біріктіруші орган — ТМД Атқару Комитеті болып қайта құрылды. Сонымен қатар Атқару Комитеті қызметкерлерінің штаттық саны қысқартылды, Достастықтың кейбір салалық кеңестері жойылып, олардың өкілеттіктері Достастықтың Атқару комитетіне берілді.

Алайда Достастық органдарының қазіргі жай-күйін талдай келіп, өзара қимыл жасау деңгейінің іс жүзінде барлық өмірлік маңызы бар салаларда өзара тиімді ынтымақтастықты қалпына келтіріп, дамытуда айтарлықтай нәтиже бермегенін айта кету керек.

Сондай-ақ, Достастық елдерінде пайда болып келе жатқан күрделі жағдайдың ұлғаюы мен дағдарысты ахуалдар барлық мүше-мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіруде. Осыған байланысты үстіміздігі жылдың 21 маусымындағы Достастыққа мүше мемлекеттер көлемдерінің отырысында 2003 жылға дейінгі кезеңге арналған халықаралық терроризм мен басқа да экстремизм құбылыстарымен күрес жөнінде Бағдарламасы қабылданды, ТМД-ң Терроризмге қарсы орталығын құру туралы шешімге қол қойылды және осы орталықтың басшысы бекітілді.

Сонымен бірге Достастыққа мүше мемлекеттер көсемдері стратегиялық тұрақтылыққа қолдау жасау мәселесі бойынша Мәлімдемеге қол қойды. Онда 1972 жылғы 2 мамырдағы зымыранға қарсы қорғаныс жүйесін шектеу туралы келісімнің тарихи маңызы халықаралық қауіпсіздікті қазіргі жағдайда қамтамасыз етудің іргетасы ретінде атап өтілді.

Ал Достастық жұмысының оптималды схемаға көшуі үшін Қазақстан төмендегі ұсыныстарды алға тартуда:

• 
       ТМД мемлекеттері мен үкіметтері басшыларының саммитін жылына бір рет өткізіп тұру және онда Достастық жұмыстарының өткен кезеңдегі қорытындыларын қарастыру, алдағы жылға негізгі бағыттарды белгілеу, ТМД шеңберінде ғана емес, одан да кең көлемде пайда болып келе жатқан үлкен қауіп-қатерлерге бірігіп жауап беру үшін тиісті алғышарттар мен жағдайлар туғызатын шешімдер қабылдау
  
• 
  ТМД Атқару комитетінің салалық кеңестері, комитеттер мен комиссияларға мәселелерді дербес қарастырып, өздеріне берілген өкіметтіктер аясында соған сәйкес шешімдер қабылдау құқығын беру. Қазіргі уақытта Атқарушы комитет жанында әр түрлі салада әскери ынтымақтастықты жұмылдыру жөніндегі штаб мүше-мемлекеттердің үлестік салымдары есебінен жеке қаржыландырылатын құрылымдарды қоспағанда 57 салалық кеңестер, комитеттер мен комиссиялар жұмыс істеуде.
  

ТМД Атқару комитеті жұмыстарын жандандыру мақсатында Қазақстан мынандай ұсыныстар жасады:

• 
       жыл сайын Достастықтың барлық мемлекеттерінің қаржы органдары өкілдерінің қатысуымен Атком органдарының қаржы жұмыстарын тексеру:
  
• 
       қызметкерлердің жалпы санын қосымша қысқарту, Минск пен Мәскеудегі Атқару комитетінің жұмысшы органдарының жұмыстарын жандандыру, Төрағаның жұмыстан босаған орынбасарларының санын мемлекет өкілдерінен тұратын 4 адамға дейін елдердің алфавиттік реті бойынша қысқарту
  
• 
       Минскідегі аппараттың бір бөлігінің ұйымдастырушылық-саяси мәселелермен және ТМД-ң ортақ бюджетімен, ал Мәскеудегі бөлімнің еркін сауда аймағын құрып, дамытуды қоса алғанда экономикалық мәселелермен айналысатындығын көрсете отырып, Аткомдағы департаменттер санын қысқарту.
  

 2. Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісімге 1992ж. 15 мамырда Ташкентте қол қойылды. ҰҚК-ға 9 мемлекет мүше болды. Келісім 1999 ж. сәуірде күшін жойды. 1999ж. 2 сәуірдегі ТМД мемлекеттері басшыларының Саммитінде Әзербайжан, Грузия мен Өзбекстаннан басқа мүше-мемлекеттер ҰҚК-ның ұзартылуы туралы Протоколға қол қойды. Грузия келісімнің қайта жасалуы бойынша жұмыстар толық аяқталған соң ғана мүшелікке өтуге келісті.

Басқа 6 мемлекет үшін Протокол 2000ж. 22-наурыздан бастап күшіне енді.

Қазіргі күндері ҰҚК Келісімге мүше-мемлекеттердің әскери-саяси саласындағы интеграция үшін шынайы ядро және негізгі құрылымға айналып келеді.ҰҚК-ге мүше-мемлекеттер арасындағы әскери-саяси қарым-қатынастарға Келісімге кірмейтін басқа елдермен саяси байланыстар мен қатынастарға қарағанда көбірек көңіл бөлінеді.

Сонымен қатар Ұжымдық Қауіпсіздік туралы келісім (ҰҚК) оның мүшелерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің әзірге жалғыз механизмі және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы көлеміндегі инеграциялық процестерді дамытудың маңызды әскери-саяси құрамдас бөлігі болып табылады.

Келісім өзіне жүктелген сенімді әскери құрылыс саласындағы ынтымақтастықты жөнге келтіруге жол ашатын құрал ретінде ғана емес, сондай-ақ ұлттық қауіпсіздікті, мүше-мемлекеттердің егемендігі мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз етудің маңызды факторы ретінде де ақтады.

Қазақстанның негізгі мақсаты — Ұжымдық Қауіпсіздік туралы Келісімде қамтылған, республикалардың ұлттық қауіпсіздігі бойынша көптеген әскери және саяси мәселелерді шешуге арналған потенциалды жоғары деңгейде пайдалану.

Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы ҰҚК-ге мүше-мемлекеттермен бірінші кезекте 2003ж. дейінге уақытқа арналған халықаралық терроризм мен басқа да экстремизм құбылыстарымен күрес жөніндегі Бағдарлама туралы үстіміздегі жылдың 25 қаңтарында қабылданған Шешімдер аясында Қазақстан мемлекет Ресейдің Қауіпсіздік кеңестері шеңберінде және ТМД-ға мүше-мемлекеттердің Терроризмге қарсы орталығымен бірігіп жұмыс істеуде.

Қазақстан сыртқы саясатындағы маңызды стратегиялық міндеттерінің бірі Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақтастықты жандандыру болып отыр.

Интеграциялық процестердің дамуы аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету, өзара тиімді экономикалық байланыстарды дамыту, ішкі қайта қалыптастырулар мен реформалаулар мақсатында сыртқы жайлы ортаны қалыптастыру үшін қажет.

Орталық Азия мемлекеттерінің аймақтық интеграциясы идеясы 1994ж. 30 сәуірдегі Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекістанның қатысуымен жасалған Ортақ Экономикалық кеңістік (ОЭК) туралы Келісімге қол қойылумен өзінің шынайы көрінісін тапты. Аталмыш келісім толыққанды мүше болып 1998ж. 26 наурызынан бастап Тәжікстан қосылды. Келісімді дамыту аясында 1994ж. шілдеде Президент Шешімімен Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі институттары — Премъер-министрлер Кеңесі, Сыртқы істер министрлері Кеңесі, Қорғаныс министрлері Кеңесі мен олардың тұрақты жұмыс істейтін органы — Атқару комитеті құрылды. Сол уақытта қаражаты мүше-мемлекеттердің үлестік салымдары арқылы қалыптасатын Орталық Азия ынтымақтастық және даму банкін (ОАЫжОБ) құру туралы Келісімге қол қойылды. Мемлекетаралық кеңес отырысында (1998ж. 17—18 шілде) аймақтық бірлестіктің жаңа атауы — Орталық Азия Экономикалық Қауымдастығы (ОАЭҚ) бекітілді.

Осыған байланысты Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Орталық Азия экономикалары үшін арнайы Бағдарлама жөніндегі ұсынысы өте маңызды. Бұл ұсыныс екі басты мақсатты алға қояды: біздің аймақ мемлекеттері арасындағы экономикалық байланыстарды одан әрі нығайта түсу және Орталық Азия елдерінің Европа және Азиямен экономикалық интеграциясы. Бағдарлама төмендегі нәрселерге баса назар аударады: транспорттық инфрақұрылым, су-энергетикалық ресурстарды тиімді пайдалану, шетел инвестицияларын тарту және көмір-сутегі шикізатын әлемдік рыноктарға жеткізудің әр түрлі жолдары.

Интеграциялық процеске мерзімінен бұрындық және өзара тиімділік сипат беру үшін қазіргі уақытта;

Денсаулық сақтау мен білім саласында келісімдер жасалып, жүзеге асырылуда.

Есірткінің заңсыз айналымымен күрес бойынша бірігу және өзара бірігіп қимыл жасау үшін есірткі құралдарын, психотроптық бұйымдарды қадағалау жөнінде Мемлекетаралық Комиссия құрылды. Комиссия туралы ережелер мен оның құралы бекітілді.

Ғылыми-техникалық ынтымақтастық саласында ғылыми-техникалық дамудың Координациялық Кеңесі (ҒТДКК) туралы ережелер мен оның құрамы бекітілді, халықаралық ғылыми-техникалық бағдарламалар мен олардың орындалуына мүше-мемлекеттерінің ғалымдары мен мамандарын тарту тәртібі туралы екі келісімге қол қойылды.

Келісімдер мен шарттардың орындалуын талдау арқылы жалпы алғанда ОАҒҚ-ға мүше мемлекеттердің саяси, сауда-экономикалық, әлеуметтік және әскери мәселелер төңірегіндегі ынтымақтастықты дамытуға, әрбір республикалық мүддесін есепке ала отырып экономикалардың интеграциясын тереңдетуге саяси еркіндігіне куә боламыз.

Қазақстан тарапы Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің жалғаса беруін жақтайды.

“Шанхай бестігінің” жұмыстары жайлы

Бес ел ынтымақтастығының нәтижесі деп Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан сыртқы істер министрлер орынбасарларының 1992 жылғы қыркүйектегі Минскіде өткен кездесуі мен аталмыш елдердің Қытай, Халық Республикасымен мемлекеттік шекаралары мәселелері бойынша келіссөздерін айтуға болады.

1996ж. 26 сәуірде Шанхай қаласында бес мемлекет басшылары Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерация және Тәжікстан Республикасы арасында шекара аймағында әскери салада сенім шараларын нығайту туралы Келісімге қол қойды. (1998ж. 7 мамырда күшіне енді).

1997ж. 24 сәуірде ел көсемдері Қазақстан Республика, Қытай Халық Республлика, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерация және Тәжікстан Республикасы арасында шекара аймағындағы қарулы күштерді өзара қысқарту туралы Келісімге қол қойды.

Қарулы күштерді қысқарту туралы Келісім сондай-ақ төмендегі бөлімдерімен ортақ құжат болып табылады:

• 
  Белгіленген сызықтары бар, географиялық шектер мен осы сызықтардың өтуінің Мәтіндік сипатталуын көрсететін Карта сүйенетін Келісімнің қолданылуының географиялық шегі туралы протокол.
  
• 
  Келісім аясындағы мәліметтер алмасудың категориялары мен форматтарын белгілейтін ақпарат алмасу туралы Протокол.
  
• 
  Бақылау объектілерінде, қысқарту орындарындағы және тараптар инспекторлары көрсеткен аудандардағы вертификациялық шаралардың ұйымдастырылуы мен өткізілу тәртібін мұқият қарастыратын бақылау мен тексеру туралы Протокол.
  
• 
  Жеке құрам санын қысқартудың, Келісімде көрсетілген қару-жарақ пен әскери техниканы жою немесе 100 км-ден алыс жерге шығарудың нақты формалары мен әдістерін белгілейтін қысқарту тәртібі туралы Протокол.
  

Келісімнің де 2020 жылғы 31 желтоқсанға дейін, келесі бес жылға ұзартылу мүмкіндігімен күші бар.

1999ж. 24-24 тамызда Бішкекте бес мемлекет басшыларының Саммиті болып өтті. Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерация және Тәжікстан Республикасы мемлекет басшыларының Декларациясына, сондай-ақ Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Қырғыз Республикасы арасында үш мемлекеттің мемлекеттік шекараларының түйісу нүктесі туралы Келісімге қол қойылды.

Шанхай қаласы (26.04.1996ж.) мен Мәскеу қаласында (24.04.1997ж.) қол жеткізілген уағдаластықтарды дамыту үшін 1999 жылдың 1 және 11 қарашасы аралығында Пекин қаласында Сенім туралы келісім мен Қысқарту туралы Келісім аясында құрылған Бірлескен бақылау табының (ББТ) бірінші сессиясы өтті.

ББТ сессиясында мынандай жұмыстар атқарылды:

1. 
   ББТ жұмыстарының тәртібі туралы Ережелер мен бірінші отырыстық Протоколы толықтай келісіп, оларға қол
   

2. 
   1998ж. күшіне енген Сенім туралы Келісімнің орындалуына қатысты мәселелер бойынша консультациялар өткізілді.
   
3. 
   1999ж. Қарулы күштерді қысқарту туралы келісімнің күшіне енуіне байланысты Тараптар жеке құрам, шекараның
   

4. 
   2000 жылдан бастап, жыл сайын 15 желтоқсанға дейін тек Қысқарту туралы келісімде қарастырылған тиісті ақпарат
   

5. 
   1999ж. қазанда өткен алғашқы инспекция барысында пайда болған мәселелер және оларды шешудің жолдары
   

6. 
   Баспаға беру үшін ББТ-ң бірінші сессиясы туралы хабардың мәтіні келісілді.
   
7. 
   Құлақтандырулар туралы және ақпарат алмасу жөнінде жасалған әртүрлі құжаттар үлгілерінің табелін талқылау
   

8. 
   Бірлескен делегация шеңберінде Сенімді нығайту туралы келісім мен Қарулы күштерді қысқарту туралы келісімнің
   

2000 жылы 23 мамыр мен 6 маусым аралығында Пекинде ББТ-ң екінші сессиясы өтті.

БТТ отырысында төмендегідей жұмыстар атқарылды:

1. 
   Тараптар Сенімді нығайту туралы Келісім мен Қарулы күштерді қысқарту туралы келісімнің ББТ-ң бірінші
   

2. 
   Тараптар Қарулы күштерді қысқарту туралы Келісімде қарастырылғандай инспекция өткізуге кірісуге дағдаласты
   

3. 
   Тараптар Қарулы күштерді қысқарту туралы Келісім мен Сенімді нығайту туралы Келісімде қарастырылған ақпарат
   

4. 
   Тараптар 2000 жылғы бақылау объектілеріне инспекция жүргізу кезінде инспекциялық топтың инспекцияланатын
   

5. 
   Бірлескен тарап ұсыныс түрінде рекомендациялық құжат ретінде инспекциялық топтарға көмек жасауды
   

6. 
   Тараптар 2000 жылдан бастап жылына 2 рет 1 шілдеге және 15 желтоқсанға таман инспектор тізімдерімен алмасуға
   

7. 
   Талаптар ББТ мүмкіндіктерінің сондай-ақ, әскери саладағы сенімнің нығаюы мен кеңеюімен байланысты
   

8. 
   Тараптар ББТ-ң келесі сессиясын 2000ж. күзде Бірлескен тарап елдерінің бірінде өткізуге келісті. Үшінші
   

Алматы (03.07.1998ж) және Бішкек (25.08.1999ж) қалаларында қабылданған уағдаластықтарды жүзеге асыру мақсатында Қырғызстан астанасында 1999ж. 20 қараша мен 2 желтоқсан аралығында бес мемлекеттің құқық қорғау органдары мен арнайы қызмет басшыларының кездесуі өтті. Кездесу халықаралық терроризммен, есірткі мен қару контрабандасымен, заңсыз көші-қонмен күрестегі ынтымақтастық мәселелеріне арналды.

Делегациялар басшылары “Шанхай бестігіне” мүше мемлекеттер — Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерация және Тәжікстан Республикасы құқық қорғау органдары мен арнайы қызметкерінің ынтымақтастығы мен өзара қимыл-әрекеті туралы Бішкек меморандумына қол қойды. Соған сәйкес “Бішкек тобын” құру туралы шешім қабылданды.

2000ж. 29 наурызда Астанада Қазақстанның ұсынысымен бес мемлекет сыртқы істер министрлерінің кездесуі болды. Кездесу барысында әскери ведомстволар басшылары Шанхай мен Мәскеу келісімдерінің орындалу сипатын, сонымен бірге аймақтағы ахуалды талқылады. Өзара қимыл-әрекетті, халықаралық терроризм, қару мен есірткі контрабандасының көріністеріне бірлесе қарсы тұруды тереңдету бойынша бірлескен шаралардың Жоспарын жасау туралы шешім қабылданды.

Ресей тарапының ұсынысымен 2000ж. 21 сәуірде Мәскеуде “Бішкек тобының” екінші (кезектен тыс) кездесуі өтті. Бес мемлекет құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтерінің басшылары Мемлекет басшыларына халықаралық терроризм, қару мен есірткі контрабандасы заңсыз көші-қонмен күрестегі ынтымақтастықтың нормативті-құқықтық базасын құруды ұсынған Жолдау қабылданды. Сондай-ақ, “Бішкек тобының” регламенті бекітілді.

Қырғызстан ұсынысымен 2000ж. 22-23 маусымда Бішкекте сыртқы істер министрлері деңгейінде Ұлттық координаторлардың бірінші кездесуі өтті. Алдын ала көзделгендей, болашақта Ұлттық координаторлар Кеңесі “бестік” шеңберіндегі жұмыстармен байланысты мәселелер бойынша мемлекет басшыларына ұсыныс жасаумен айналысатын болады.

2000ж. 5 шілдеде Душанбе қаласында “Шанхай бестігіне” мүше мемлекеттер басшыларының кезекті бесінші саммиті болып өтті. Тұңғыш рет форум жұмысына Тәжікстан Президенті Э.Рахмановтың шақыруымен Өзбекістан Республика Президенті И.Каримов қатысты.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың ұсынысымен, сондай-ақ көпжақты аймақтың өзара қимыл-әрекеттерді тереңдету мақсатында Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Ресей Федерация және Тәжікстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші Кездесуін өткізу туралы шешім қабылданды.

Кездесудің қорытынды құжаты ретінде Душанбе Декларациясына қол қойылды. Онда мүше мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастардың даму деңгейіне қанағаттанарлық білдіріледі, Тараптардың “Шанхай бестігін әртүрлі саладағы көпжақты ынтымақтастықтың аймақтық құрылымына айналдыруға” ұмтылысы атап өтіледі.

Бірінші кезекте мұндай бағдарламаларда мүше елдермен тікелей шектесетін мемлекеттер ынтымақтаса алатын еді. Әрине, “Шанхай бестігінің” барлық мүшелерінің толық келісімімен Әріптес-мемлекеттер бірлескен экономикалық жобаларға, инвестициялық жұмыстарға, аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағдарламаларына, халықаралық терроризм, шабуылдаушы сепаратизм мен діни экстремизм, қару мен есірткі контрабандасы, заңсыз көші-қон көріністеріне қарсы тұруға қатысуға мүмкіндік алатын еді.

Өзбекістанның “Шанхай бестігі” жұмыстарын қосылуы ортақ пікір бойынша бұл форумның даму болашағының көрсеткіші, аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолындағы маңызды қадам болды. “Бестіктің” қазіргі форматының Өзбекістан есебінен ғана емес, басқа да елдердің қосылуы арқылы кеңеюі де мүмкін нәрсе болды. Қолда бар деректердің айтуы бойынша “Шанхай бестігі” жұмыстарына Иран, Моңғолия, Пәкістан және Үндістан да қызығушылық білдіріп отыр.

Осылайша, болашақта аталмыш форум қандай да бір деңгейде институцияланып, субрегионалды ұйым болып қайта құрылуы мүмкін деуге негіз бар.

1. 
   Қазақстан жаңа қоғамды орнату жолында.
   
2. 
   Қазақ АКСР-нің құрылуы және оның құрамына қазақ жерлерінің біріктірілуі.
   
3. 
   Қазақстанның «Жаңа экономикалық саясатқа» көшуі және оның нәтижилері.
   
4. 
   Қазақ республикасындағы қоғамдық-саяси өмір.
   
5. 
   ЖЭС-тан бас тарту.
   

1. 
   Учебное пособие по истории Казахстана с древнейших времен до наших дней. – А., 1992.
   
2. 
   Кайназаров Е.К., Кайназарова А.Е. История Казахстана. – А., 1992.
   
3. 
   Қозыбаев М.Қ., Қозыбаев І.М. Қазақстан тарихы. (Қазақ мектептерінің 10-сынып оқушыларына арналған оқулық). – А., 1993.
   
4. 
   Белые пятна истории Казахстана. – А., 1991.
   
5. 
   Бордюгов г.А., Козлов В.А. Истиория и коньюктура. – М., 1992
   
6. 
   Коваль В.И. Революционный опыт XX века. – М.,1987.
   
7. 
   Данилов В.П. и др. НЭП, его судьба. Историки спорят. – М., 1989.
   

1. 
   Қазақстанда индустрияландыруды жеделдету және оның зардаптары.
   
2. 
   Ауыл шаруашылығын ұжымдастыруды жылдамдату және оның қасіреті.
   
3. 
   Голощекиннің «Кіші Қазан» саясаты, оның зардаптары мен қасіреті.
   
4. 
   Қазақ зиялыларынң сталиндік репрессияға ұшырауы.
   

1. 
   Кайназаров Е.К., Кайназарова А.Е. История Казахстана. – А., 1992.
   
2. 
   Қозыбаев М.Қ., Қозыбаев І.М. Қазақстан тарихы. (Қазақ мектептерінің 10-сынып оқушыларына арналған оқулық). – А., 1993.
   
3. 
   Белые пятна истории Казахстана. – А., 1991.
   
4. 
   Қозыбаев М.Қ. Голощекин және Қазақстан. Сталин және Қазақстан. - Қараңыз: «Ақтаңдықтар» ақиқаты. – А., 1992.
   
5. 
   Қолдан жасалған қасірет. – «Егеменді Қазақстан», 1992, 22-желтоқсан.
   
6. 
   Қозыбаев М.Қ., Абылхожин Ж.Б., Алдажұманов К.С. Коллективзация в Казахстане: трагедия крестьянства. – А., 1992.
   
7. 
   Қозыбаев М.Қ. Ата тарихы туралы сыр. - «Егеменді Қазақстан»,
   

8. 
   Қозыбаев І.М. Историография Казахстана: Уроки истории. – А.,1990.
   
9. 
   Сулейменов Р.Б. Нарком Темирбек Жургенов. В кн.: «История Казахстана: белые пятна». – А., 1991.
   

1. 
   Ұлы Отан соғысының басталуы және Қазақстан экономикасын соғысқа бейімдеп қайта құру.
   
2. 
   Әскери бөлімдердің жасақталуы және қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысының шайқастарына қатысуы.
   
3. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақстандықтардың майдан мен еңбектегі ерліктері.
   
4. 
   Соғыс жылдарында ғылым мен мәдениеттің дамуы.
   
5. 
   Соғыстан кейінгі жылдары республика экономикасын қайта құру.
   
6. 
   Республиканың қоғамдық-саяси өмірі.
   

1. 
   Кайназаров Е.К., Кайназарова А.Е. История Казахстана. – А., 1992.
   
2. 
   Белые пятна истории Казахстана. – А., 1991.
   
3. 
   Қозыбаев М.Қ. История и современность. – А., 1991.
   
4. 
   Белан С.П. Казахстанцы в боях за свободу Украины и Молдавии
   

5. 
   Балакаев Т.Б., Алдажұманов К.С. Трудящиеся Казахстана – фронту «на казахском языке». – А., 1985.
   
6. 
   Қозыбаев М.Қ. Қазақстан қаһарлы соғыста. Қараңыз: «Ақтаңдықтар» ақиқаты. – А., 1992.
   
7. 
   Михайлов Ф.К. Совхозное стройтельство в Казахстане. (1948-1965 гг.)
   

8. 
   Савосько В.К., Шамшатов И.Ш. Совхозное стройтельство в Казахстане.
   

9. 
   Дружин Н.М. Во имя научной истины. В кн.: История Казахстана: белые пятна. - А., 1991.
   

1. 
   Өнеркәсіптің дамуы және жаңа салалардың құрылуы.
   
2. 
   Тың жерлерді игеру және МТС-ді қайта құру
   
3. 
   Өнеркәсіптің дамуындағы тоқыраулық белгілер.
   
4. 
   Ауыл шаруашылығында өзгерістер. Шаруашылық реформалардың қорытындылары.
   
5. 
   Әкімшілдік-әміршілдік басқару жағдайында Республика дамуындағы тежеуліктер.
   
6. 
   Қоғамдық-саяси өмір. Партияның кадрлық, идеологиялық, ұлттық саясатында жағымсыз құбылыстардың өрістеуі.
   

1. 
   Кайназаров Е.К., Кайназарова А.Е. История Казахстана. – А., 1992.
   
2. 
   Қозыбаев М.Қ. История и современность. – А., 1991.
   
3. 
   Аксенов Ю.С. Механизм торможения и революционная перестройка. Страницы
   

4. 
   Михайлов Ф.К. Совхозное стройтельство в Казахстане. (1948-1965 гг.)
   

5. 
   Савосько В.К., Шамшатов И.Ш. Совхозное стройтельство в Казахстане.
   

6. 
   Дружин Н.М. Во имя научной истины. В кн.: История Казахстана: белые пятна. – А., 1991.
   
7. 
   Канапин А.К. Культурное стройтельство в Казахстане. (1953-1963 гг.)
   

8. 
   Калиев Ж. Международные культурные связи Казахстана. – А., 1978.
   
9. 
   Кунаев Д.А. О моем времени. – А., 1991.
   
10. 
    Есенов Ш.Е. Наука изучение Казахстана. – А., 1969.
    
11. 
    Қозыбаев М.Қ. Немцы советского Казахстана: факты и действительность. В кн.: История Казахстана: белые пятна. – А., 1991.