Лекция: 15 сағат Практика (семинар): 12 сағат СӨЖ: 63 сағат Барлық сағат саны: 90 сағат Аралық бақылау ( аб)

2. Шоқан Уәлихановтың ағартушылық-халықшылдық көзқарасы (1835–1865). Қазақ топырағында ағартушылық-халықшылдық идеяның туын алғаш көтерген, қазақтың ұлттық мәдениетін орыс, батыс ғалымдарына танытуға ерекше еңбек сіңірген ғалым Шоқан Уәлиханов болады.

Шоқанның шығыс елдерінің ауыз әдебиеті үлгілерін жастайынан көп білуге, біріншіден, оның өскен ортасы: әжесі Айғаным мен әкесі Шыңғыс әсер етсе, екіншіден, Шыңғыс ауылдары қазақтың әнші-күйші, сал-сері, өлеңші-жыршы, ақындары жиі-жиі жиналып, өнер сайысына түсетін ортасы болды. Шоқан тіпті Омбыдағы кадет корпусында оқып, еуропаша білім алып жүрген кездің өзінде де қазақ-қырғыз елінің әдебиеті мен мәдениетінен қол үзбеді. Оған себеп, сол кездегі Батыс-Сібір губернаторының орталығы Омбы қаласында қазақ-қырғыз сұлтандарына арналып салынған қонақүйдің болуы, қазақтың болыс-сұлтандары жандарына ақын, әнші, күйші, сазгер өнер адамдарын ерте келіп, Омбыдағы қонақүйде жиі өнер сайысын ұйымдастыруы, Шоқанның өзінің орыс достарын осы жиынға алып барып, қазақ өнерін тамашалауы болды. Оның үстіне, патша үкіметінен қуғын көрген, орыстың демократ-интеллигенттер тобының саяси сенімсіздігі үшін Сібірге жер аударылып Омбыға жиналуы, солардың ішінде жан-жақты білімді, озық ойлы Иван Васильевич Ждан-Пушкин, Николай Федорович Костылецкий, Александр Андреевич Сотников, Василий Петрович Лобадевский, т.б. Шоқанға сабақ беруі, ал оның өз достары Н.Г.Потанин, С.Ф.Дуров, Ф.М.Достоевский, А.Н.Майков сияқты ақын-жазушылардың, этнограф, фольклорист ғалымдардың болуы келешек ғалым Шоқанның Батыс, Шығыс елдерінің әдебиеті мен тарихын, салт-дәстүрі мен тұрмыс тіршілігін, діні мен тілін терең зерттеуге әсер етті.

Ш.Уәлиханов Шығысты зерттеуші ұлы саяхатшы П.П.Семенов - Тянь-Шанскийдің нұсқауымен Батыс – Сібір генерал губернаторы Госфорттың тапсырмасы бойынша 1856-1857 жылдары Ұлы жүз қазақтары мен қырғыздардың, Қытайдың Жоңғария даласына бару сапарында ол шығыс халықтарының, оның ішінде қазақ, қырғыз, ұйғыр, дүнген халықтарының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, діни наным-сенімдерін, фольклорлық шығармаларының шығу тарихы мен ерекшеліктерін зерттеуге арнап, “Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы записка”, “Жоңғария очерктері”, “Қырғыздың Манас жыры туралы”, “Шаман дінінің қазақтар арасындағы қалдықтары”, “Абылай”, “Ұлы жүз қазақтары туралы”, т.б. деген еңбектерін жазды.

Шоқанның алдына қойған басты мақсаттарының бірі – өз халқының өмірін жете зерттеп, кең даласы мен дархан халқын, өзіндік көне мәдениетін берісі орыс, әрісі еуропа жұртына таныстыру еді.

Шоқан өз халқының ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын “тағы халық” деп қарау мүлде қате, теріс түсінік дей келіп, өз халқының тарихын мәдениеті ерте танылған елдермен сабақтастыра зерттейді. “Біздің халықтың бай және поэзиялық құны жоғары, реалистік әдебиеті бар. Ол шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды…”. Қазақтар да бәдәуилер сияқты жаратылысынан өлеңші және ақын” дейді.

Шоқан өзінің “Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы” деген еңбегінде Ресейде тіршілік ететін тілі, діні, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі басқа бірнеше ұлттар мен ұлыстардың тұратынын, оларды билеу жөнінде заң жобасын жасау үшін Джон Миль айтқан “Әр сословиедегі адамдардың ақыл-ой, адамгершілік және саяси саналары туралы дәлме-дәл ғылыми зерттеулер жүргізіп алу керектігін қостай келе, ел билейтін әкімдердің, әсіресе басқа ұлт өкілдерінің, сол халықтың тарихын, салт-дәстүрлерін, психологиялық ерекшеліктерін жақсы білмей тұрып билік айтуы аса қиындық келтіреді” деді. Шоқан қазақтар арасындағы дау-жанжалдарды өз араларынан белгіленіп қойылған, сол ұлттың салт-дәстүрін, ел билеу заң жобаларын жақсы білетін билерге шешкізу керек, тек кісі өлтіру, ел тонау сияқты өрескел қылмыстарды ғана округтік ресми сотқа қарату керек дейді.

Ол қазақ әкімдерін жоғарыдан тағайындау арқылы емес, халықтың өзі сайлап қоюы керек, тек сөйтсек қана әкімдердің халық алдындағы жауапкершілігі күшейеді деп қарады.

Оның шығыс халықтарының әдебиеті мен мәдениеті, тілі мен діні, наным-сенімдері туралы тебірене жазған еңбегінің бірі – “Жоңғария очеркі”.

Ол Орталық Азия елдерінің бұрын шығыстағы ең мәдениетті, ең бай ел болғанын, ал бүгінде сопылық пен тағылық үстемдік құрғандығын, соның салдарынан бір кездегі бүкіл әлемге әйгілі болған Самарқан мен Ташкент, Ферғанадағы кітапханалар, обсерваториялар мен архитектуралық көне ескерткіштердің тозып, мүжіліп, олардың мұнаралары ғана қалғанын қынжыла сөз етеді.

Шоқан өзінің осы еңбегінде ұйғыр, қытай, дүнген, қазақ, қырғыз жұрттарының салт-дәстүріне, мәдени ескерткіштері мен діни көзқарастарына тоқталады.

Шоқан қырғыз жұртының Ыстықкөл маңына қашан, қалай келгенін, олардың арғы тегінің (XІV-ХVғғ.) Енисей (Енесай) өзені бойында болғанын, буряттармен қаны бір бауыр, тілі ұқсас туыс екенін айта келеді де, олардың моңғол-қалмақ жұртымен соғысып қуғынға ұшырағаннан кейін, үш мың шамасындағы отбасының XІV ғасырдың басында Алатаудың күңгей беті мен Ыстықкөл бойына ауып келіп орналасқанын, жергілікті түркі тайпаларымен қан араласуынан қырғыз халқының пайда болғанын сөз етеді.

Шоқан 1858 ж. Қашқарияға бару сапарында Ыстықкөл бойындағы қырғыз ағайындарының ауылдарын аралай жүріп, “Манас” жырының “Көкетайдың асы” деген бөлімін жазып алып, орысшаға аударып, Еуропа ғалымдарына ұсынуды мақсат еткенін айтады. Шоқан: “Манас” жырында қырғыздардың тұрмыс қалпы, әдет-ғұрпы, салт-санасы, географиясы, түсініктері, тіпті олардың халықаралық қатынастары баяндалған” деп аса жоғары баға берген. Сөйтіп, “Манас” жырына терең талдау жасай келеді де, “Алтынорда дәуірінің батырлары Едіге, Ер Көкше, Орақ сияқты казақ батырларының аттарының да бұл жырда кездесетінін айтады. Бұлар тарихта болған адамдар. Едіге Темірланның генералдарының бірі, Алтынорданың әскербасы. Ал Орақ пен Мамай Едігенің ұрпағы деген сияқты көптеген тарихи мәліметтердің бетін аша келіп, Шоқан қазақ, өзбек, қырғыз жұрттарының аңыз-әңгіме, ертегі-дастандарындағы ұқсастықты тұрмыс-тіршілік, кәсіби ұқсастығынан іздестіреді. Солтүстік Азия мен Орта Азияның көшпелі халықтарының ерекше бір ортақ қасиеттеріне негіздей отырып, олардың түп атасы — түрік “- дегенге келтіреді.

Шоқан өзінің “Шаман дінінің қазақтар арасындағы қалдықтары” атты еңбегінде қазақтар мен қырғыз жұртының арасында шаман дінінің ұзақ уақыт бойы ислам дінімен қатар өмір сүріп келе жатқанын, тіпті бұл жұрттардың дінге деген сенімінің онша күшті емес екендігіне назар аударады. Шоқан шаман дінін ұстаушылар табиғатқа табынғанды жақсы көрген дейді.

Ауруларды бақсы-балгерлердің отпен емдеуін, қазақтардың оларды сәуегей, емші, музыкант, әулие деп қарағанын, моңғол тілінде шаман “ұстаз” деген сөз екенін, ал ұйғырларда сауатты адамды “бақшы”, түрікмендерде ақын-жыршыларды “бақшы” деп атағанын айта келіп, Қорқыт пен Көрұғлылар осы шамандардың мұсылмандар арасындағы өкілі болған деген қорытынды жасайды.

Сондай-ақ, бақсылар аурулардың иесі болады деп қараған, оны ұшықтау, қағу (суық су бүрку, малдың өкпесімен қағу т.б.) арқылы емдегенін, ал малға топалаң, қарасан, т.б. жұқпалы індет келсе отқа табыну, отпен аластау арқылы тыймақ болғанын, отқа түкіруге, онан аттауға, басуға болмайды деп қарап, оттың киесінен қорқатынын, қылмысты істерден адалдығына сендіру үшін “оттың киесі соқсын” деп қарғанатынын, өлген адамның үйінде жеті түн май шамнан шырақ жағып қоятын ырымдардың бәрі шаман дінінің қазақ арасындағы қалдығы екенін баса айтады.

Шоқан осы мақаласында шаман дінінің түсінігі бойынша, ырымдар мен әдеттер жамандықтан, бақытсыздықтан сақтайды деп қарағанын, ал қазақтар арасында осындай ырымдардың көптігін сөз етеді.

Шоқан әр заттың, кейбір хайуанаттардың киесі бар деп санайтынын, қазақтардың үйге жылан кірсе, ақ құйып шығаруын, жас баланың бесігіне қасқырдың немесе бүркіттің тұяғын, үкінің қанатын іліп қоюы, жастығының астына айна, тарақ жастауы т.б. ырымдардың сол затты киелі деп қараудан туған дейді.

Шоқан Петербургтегі орыс география қоғамының шақыруымен 1860 ж. ақпанында Петербургке келіп, 1861 жылғы мамырға дейін бір жылдан астам сонда болып, Қашғария сапары жөнінде Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментінде есеп береді. Өзінің бұрынғы Омбыда кездескен орыс достарымен және осы сапарында Н.Г.Чернышевский, И.С.Тургенев, Т.Г.Шевченколармен кездесіп пікірлеседі. Шоқанды Қашқария сапарының қорытындысы бойынша Александр ІІ патша арнайы қабылдап, “Әулие Владимир” орденімен марапаттап, штабс-ротмистерлік әскери атақ және ақшалай сыйлық береді.

Шоқан мемлекеттік жауапты істермен айналыса жүріп, халықты оқу-ағарту ісіне шақыруды үнемі есінде берік сақтаған. Халықтың келешегі тек оқу-ағарту, мәдениет ісімен байланысты деп қараған. Шоқан 1862 жылы өзінің досы Ф.М.Достоевскийге жазған бір хатында Атбасар округіне ағасұлтан болуға талпынғанын, өкімет қаржысымен орыс-қазақ мектептерін ашып, балаларды тегін оқытпақ болғанын білдіреді. Шоқан әдебиетші, тарихшы, фольклор зерттеуші, саяхатшы ғалым болуымен бірге сурет, бейнелеу өнерімен де айналысқан. “Ыстықкөл сапарының күнделігінде” жол сапардан алған әсерлерін баяндаумен бірге түрлі түсті қарындашпен, қаламұшпен салған суреттерін Ресей сурет академиясының президенті Ф.П.Толстойға табыс етіп, үлкен баға алған.

Шоқан қазақтың музыка мәдениетін де зерттеп, келелі пікір білдірді. Шоқанның 1855-1856 жылдары жазған “Қазақ халқы поэзиясының формалары” атты еңбегінде “Ер Көкше, Ер Қосай” мен “Орақ батыр” жырларынан мысалдар келтіре отырып, жырдың жалпы сипаттамасын қара сөзбен әңгімелей келіп, бас кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен ой-пікірін суреттеу өлеңдері қобызбен сүйемелдеп, әнмен айтылған деп жіктей келіп, қобыздың түркі елдерінің көне аспабы екенін, оның ойнауы өте күрделі, үні тартымды да әсерлі деп жоғары бағалайды.

Шоқан өмірінің соңында (1864 ж. шамасында) Черняевтың армиясымен Әулиеата бойында болып, айдауда жүрген атақты әнші-композитор Жаяу Мұсамен танысып достасады.

Оның өз замандастары Ақан сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Тәттімбет, т.б. өнер адамдарымен қарым-қатынаста болуы тарихи шындық.

Ол 1841 жылы 20 қазан да қазіргі Қостанай облысы ,бұрынғы Аманқарағай болысы , Затабол ауданында дүниеге келді. Ыбырай өз әкесі Алтынсарыдан 4 жасында жетім қалды. Әкесі қайтыс болғаннан кейін Ыбырай атасы Балқожаның тәрбиесінде болады.

Балқожа кішкентай немересі Ыбырайды 1850 жылы , 23 тамызда Орынбор қаласында жаңадан ашылған мектепке оқуға берген . Ыбырай жас кезінен-ақ өте зерек болып , сабақты үнемі үздік оқиды. Атасы Балқожаның оқушы Ыбырайға өлеңмен жазған мына бір өсиет сөздерін ол бұлжытпайорындаған еді.

Үміт еткен көзімнің нұры балам ,

Жаныңажәрдем берсін хақтағалам .

Атаң мұнда ,анаң мен есен- аман,

Сүйіп сәлем жазады бүгін саған .

Шырағым мұнда жүрсең не етерсің ,

Қолыңа құрып алыпкетер едің ,

Тентіреп екі ауылдың арасында .

Жүргенмен не мұратқа жетер едің ?

Атаңа сағындым деп асығарсың ,

Оқуға көңіл бөлсең басыларсың,

Ата-анаңды өнер білсең асығарсың.

Надан боп білмей қалсаң аһ ұрарсың,

дейді. Жас шәкіртке оқудағы мақсат не екенін түсіндіреді. Атасының өсиетн бұлжытпай орындаған Ыбырай мектепте оқып жүрген кезінің өзінде- ақ , орыстың атақты жазушыларымен еңбектерімен танысып , олардың шығармаларын көп оқитын болған. Ыбырай бұл мектепте жеті жыл оқып, 1857 жылы бітірді. Мектепті бітірсімен халық ағарту ісімен айналысады . Әкімшілік қызметке, шен-шекпенге қызықпайды. Ғылыммен қаруланған , әсіресе дұрыс көзқарасы бар оқушылар қазақ арасында көбейіп бүкіл халыққа әсер ете алады деп Алтынсарин өз халқына дұрыс бағыт сілтеді.

Қазақ әдебиеті тарихында өзіндік орны бар жазушының бірі-Ыбырай Алтынсарин. Ол – заманының ірі қоғам қайраткері, тұңғыш педагог жазушы, қазақ балалары үшін дүниелік ғылымдар негізін оқытатын тұңғыш қазақ мектебін ашушы. Қазақ елін қараңғылық бұғауынан алып шығып, көзін ашып, көкірегін оятуды көздеген халық қамқоршысы.

Н.Ильминский-Ыбырай туралы тұңғыш естелік еңбек жазып қалдырған адам. Оның “Ы.Алтынсаринді еске алу” деген көлемді кітабы бар. Бұл кітап-Ыбырай творчествосын тануда маңызы зор, алғашқы биографиялық естелік, әрі қазақ жазушысы туралы тұңғыш жарияланған еңбектердің бірі.

Ыбырай шығармаларын талдау орта мектеп оқулықтарынан бастау алады. Оның педагогтік қызметі мен ағартушылық идеялары туралы Ә.Садықов, Т.Тәжібаевтың кітаптары бар. Қоғамдық әлеуметтік көзқарасы туралы Қ.Бисембиев пен Б. Сүлейменов, М. Ақынжанов зерттеулер жүргізді. Ал шығармалары туралы М.Әуезов, С. Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, Ә. Дербісалиндер еңбектер жазды. Бұларға қоса, орта мектепке арнап оқулық жазған авторлардың бәрі де Ыбырай творчествосына талдау жасап, оның еңбектеріне тиісті бағаларын беріп келеді.

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы Қостанай облысы, Затобол ауданында (бұрынғы Арақарағай болысы ) туып өсті. Болашақ ақынның балалық шағы ру басы, ірі феодал Балқожа бидің отбасында өтті. Балқожа-қазақтың белді биінің бірі. Ол өз кезіндегі билерге тән шешендік өнерді меңгерген сөзге орамды, тілге ұста адам ретінде айналасындағыларға әмірін жүргізіп отырған-ды.

Ыбырай, ең алдымен, мұсылманша оқып сауатын ашады. 1850 жылы 9 жастағы Ыбырайды Орынборда қазақ балаларына арналып ашылып жатқан жеті жылдық мектепке апарып берген.

Мектеп сабағы орыс, татар тілдерінде жүрсе де Ыбырай оқуда аса ыждағаттылық көрсетеді.Өзі қатарлас отыз баланың алды болып көзге түседі. Мектеп оқуындағы діншілдік пен патшашылдық тәрбиенің басымдылығына қарамастан Ыбырай ғылымға құштар жас болып шығады.Мектеп жылдарында Ыбырайдың орыс халқы мен Батыс, Орта Азия мен Шығыстың аты шулы ақын-жазушыларының шығармаларын оқуға қолы жетеді.

Ыбырайдың Орынбор сияқты қалада оқуы, өз бетімен ізденуі, орыс интеллегенциясымен араласуы оның ой-өрісінің өсуіне, өмірге көзқарасының қалыптасуына көп жағдай жасайды. Осындай ұзақ та, тұрақты ізденіп оқу арқылы ол өз мақсатын айқындай алады. Тілмаш болып кеңсе қызметінде қалып қоймай, халқына қызмет етуді арман етті. Сол арманының алғашқы қадамы 1861 жылы Торғайдан мектеп ашуға рұқсат алып аттанған сапарынан басталады. Ыбырай бұл мектепті тек 1864 жылы ғана аша алды.Оған дейін өз үйінде 4-5 баланы жинап оқытып, болашақ мектеп оқуының негізін сала берді. Өзінің тәжірибесін арттырды. Осылайша 1864 жылы салынып біткен тұңғыш мектепке үлкен даярлықпен жеткен Ыбырай оқыту жұмысына құлшына кірісті.

Ыбырайдың педагогтік жұмысының ілгері басып, қыза түскен кезі оның Торғай облыстық мектептерінің инспекторы болып тағайындалған (1879) жылдардан басталады. Әрбір уездік қалалардан орыс-қазақ балалары бірге оқитын училищелер ашуды да қолға алады. Ол үшін елден қаражат жиып, ақыры бірнеше алты жылдық уездік училищелерді ашады.

Ыбырай мектеп тәрбиесін жоғары бағалап, оның оқытушыларының сапасына да ерекше көңіл аударды. Жақсы мұғалімді дүниедегі ең қымбат көретін адамы санайды.

Балаларды тәрбиелеуде тағы бір қажет нәрсе – оқу құралы. Ол балаларды оқу құралдарымен қамтамасыз ету жолында да біраз еңбек етеді. Мектеп кітапханасын ұйымдастырып, оқулықтар алдырып, орыс тіліндегі құралдарды аударып, қазақ тілінде оқулық жазып, бұл салада да тынымсыз іс қылады.

Балаларды оқыту әдістері жағынан Ыбырай – белгілі өзіндік жүйе-әдісі бар педагог. Ол қазақтың тұңыш бұқарашыл педагогикасын, халықтық мектептерін негіздеуші. Өзінің дидактикалық көққарасынан ол - ұлы ағартушылардың озық идеяларына сүйенген, бұқарашыл педагогикасын жаңа жағдайда іске асырған ізгі ниетті адам. Белинский, Добролюбов, Чернышевскийлердің озық идеялары, ағартушылық, педагогтік оқулары Ыбырай жүрегінен нық орын тепті. Ушинский, Толстой, Паульсон сияқты даңқты педагогтерді ұстаз тұтты. Ыбырай осындай ұлы адамдардан тәлім алып өсті.

Ыбырайдың педагогтік қызметі осы айтылғандармен ғана шектелмейді. Ол қазақ мектебін керекті құралдармен жабдықтай білді.

Ыбырай – көрнекті ақын, талантты жазушы. Оның қаламынан бойындағы тамаша талабын танытқандай маңызы зор көркем шығармалар туды. Ол өзінің бар күш-қуатын халықты ағарту, жастарды тәрбиелеу қызметіне жұмсады. Ыбырайдың жазушылық қызметінің түпкі қазығы да сол оқу-өнер, білім мәселесімен сабақтас. Оның ақындық шабытына дем беріп, жазушылық қиялына қанат бітіретін зор нысанасы-қараңғы қазақ халқының көзін ашу, көңілін ояту, оны озық мәдениетті елдердің қатарына қосу.

Ұлы педагог-ақын өзінің өлеңдері арқылы оқудың, өнер-білімнің маңызын түсіндіріп, надандыққа қарсы шықты. Ол қазақ балаларын білімге баулып, олардан болашақтың иелерін даярлауды бірінші мақсатым деп санады.

Өнер-білім – бәрі де

Оқуменен табылған...

Кел, балалар, оқылық!-деп жар салды.

Ыбырай өлеңдері тек оқу, өнер, білім тақырыбы шеңберінде қалып қоймайды. Оның көп өлеңдері әлеуметтік, гуманистік идеяны нақтылы мәселелер төңірегінде көтеріп, өз кезінің шындығын аша түседі.

Ақынның “Араз бол кедей болсаң ұрлықпенен” деген өлеңінің мәні де терең. “Әй, достарым!” деген өлеңінде “Қолыңнан келсе қыл қайыр!” деп, қайырымды , кең пейіл, адал азамат болуға шақырады.

Ыбырай – жаңашыл жазушы. Ол - ең алдымен қазақ әдебиетіне жаңа идея мен тың тақырыптар әкелуімен жаңашыл. Қазақ ақындарынан оқу, тәлім-тәрбие, мәдениет мәселелерін Ыбырайдай арнайы жыр еткен ешкім болған жоқ-ты. Өнер, еңбек, кәсіп, адалдық, адамгершілік идея, отырықшылыққа байланысты тұрмыс жаңалықтары кең көтеріліп, европалық мәдениет үлгісі уағыздалды.

Ыбырайдың табиғат туралы өлеңдері осындай, бастан-аяқ адам тіршілігіне байланысты. Ақынның бұл өлеңдері реалистік суреттерімен ерекшеленетін, әдебиетімізге қосылған зор үлес.

4. Ақынның өлеңдерінің көпшілігі – тәлім–тәрбие мақсатын көздеген, дидактика сарыны басым шығармалар. Сондықтан олардың көпшілігіне публицистика стилі тән деуге болады.

Ыбырай өлеңдерінің тілі қарапайым, жатық та тартымды, мақал-мәтелдерге де толы. Ақын айтайын деген ойын оқушысының көңіліне құйып, қолыңа нық ұстатқандай әсер қалдырады.

Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиеті тарихынан мәдениетті прозашы ретінде де елеулі орын алады. Ыбырайға дейін шын мәніндегі көркем проза қазақ жазба әдебиетінде қалыптасқан жоқ-ты. Ыбырай қазақ прозасының европалық шағын түрін қалыптастырды. Бұл жанрдың сырын ашты. Көркем әңгіме, новелла жазудың жақсы үлгісін көрсетті. Сондықтан қазақтың жаңа үлгідегі көркем прозасы Ыбырай әңгімелерінен басталады деу орынды.

Ыбырай әңгімелерін үш топқа бөлуге болады: оның бірі-новелла, екінші тобы-ауыз әдебиетінде қалыптасқан ертегі-аңыз үлгісіндегі әңгіме, үшінші тобы-шағын көлемді мысал үлгісіндегі өнеге сөздер.

Мазмұны жағынан Ыбырай әңгімелері өз кезінің келелі мәселелерін қамтиды, әділдікке, ізгілікке, адамгершілікке, талаптылыққа, өнерпаздыққа, тапқырлыққа, еңбекке, тазалыққа, ақылды іске, білімділікке, жомарттыққа, қайырымдылыққа, зеректікке, отырықшылыққа, кәсіпқорлыққа, шынайы достыққа шақырады. Тәкаппар, еріншек, ұқыпсыз болмауға, жақсылыққа әуестеніп, жамандықтан аулақ болуға баулиды.

Балаларға ақыл айтып, ой салмайтың оның бірде-бір әңгімесі жоқ. Жалпы алғанда оның әңгімелері – негізінен, дидактикалық прозаның жақсы үлгілері.

Еңбек тақырыбындағы “Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш”, “Бай мен жарлы баласы”, “Дүние қалай етсең табылады”, “Байлық”, “Әке мен бала”, “Асыл шөп”, “Қыпшақ Сейітқұл”, “Киіз үй мен ағаш үй”, т.б. әңгімелері - өзінің өнегелілігімен, образдылдығымен ерекше мәнді тәлім берер күші мол көркем шығармалар.

Ыбырай творчествосында еңбекке тәрбиелейтін әңгімелерінің ішіндегі ең биік шыңы - “Бай мен жарлы баласы”.

Асан – бай баласы. Ол өмірдің қиыншылығын көрмеген. Екі қолын жылы суға малып, алдындағы асын алып ішуге ерінетін ерке.

Ал Үсен - кедей баласы. Ол өмір мектебінен өткен. Басына түскен қиыншылықтан құтылудың жолын да ойластыра біледі.

Ы.Алтынсарин әңгімелерінің көтеретін тағы бір өзекті мәселесі-адамгершілік. Ол әр кезде адам сабырлы, мейірімді, қайырымды, әдепті, ұқыпты болса, деген ізгі ниет білдіреді. “Шеше мен бала”, “Бір уыс мақта”, “Мейірімді бала”, “Аурудан аяған күштірек”, “Әдеп”, “Әділдік”, “Петр патшаның тергелгені”, “Тәкаппарлық”, “Таза бұлақ” әңгімелері мен аудармалары жазушының осы ниетінің жемісі еді.

Ыбырай шығармаларының ішіндегі ертегі-аңыз ретінде келетін “Қара қылыш”, “Тазша бала”, “Қара батыр”, “Алтын айдар”, “Жиренше шешен” сиқты халықтың аңыз-ертегі сюжетіне құрылған әңгімелері де бар.

Ыбырай Алтынсарин - нағыз халықшыл жазушы, ағартушы, ақын, өмір шындығын озық идея тұрғысынан таныта білген кемеңгер суреткер, аса қажырлы қоғам қайраткері, заманының ең маңызды мәселесін көтеріп, жыр төккен азамат ақын, жаңашыл жазушы, сол жаңаның тынымсыз жаршысы. Өз бойындағы қуатын халық мақсаты үшін аямай жұмсаған адал жанды азамат.

Халық ағарту жұмысы саласындағы идеясын іске асыру үшін Ыбырай Алтынсарин өзіне тосқауыл келтірген діншіл фанатиктермен аяусыз , күрес жүргізуіне тура кепді. «Надан жатқан , бірақ әлі азғындық жолға түспеген , пайдалы нәрсенің бәріне жаны құмар халқымызға шамасы келгенше қызмет ету біздің әрқайсымыздың да борышымыз» деп, көзі ашық еп азаматтарына үндеу сапды. Осы пікіріне байланысты Ыбырай « Әй жігіттер» деген өлеңінде

Әй, жігіттер үлгі алмаңыз ,

Азған елдің ішінен .

Алыс-алыс қашыңыздар,

Зияндасты кісіден ,- дейді.

Ұлы орыс халқының ХІХ ғасырда жасаған классикалық мол әдебиетімен танысқан Ыбырай Алтынсарин балаларды тәрбиелеуде, оқытуда, олардың ой- санасына қозғау салып жетілдіруде өзінің педагогикалық идеясын іске асыру үшін алдымен балалар әдебиетін жасауға бет бұрды. Балалар әдебиеті тақырыбына жазылған орыс классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударды. Оларды жас ұрпақтарға үлгі етіп ұсынды.

5. Ыбырай балалар әдебиетіне тән көп шығармалар берді. Бұл шығармаларды жазуда алдына үлкен мақсаттар қойды. « Мен қазақ балалармын ұқыптылыққа , тазалыққа , отырықшылық тұрмыстық артықшылығына үйретудің өзі қазақ даласына тәрбиелік мәні бар жұмыс деп білемін» деді. Алтынсариннің барлық өлеңдер мен әңгімелерінің мазмұнында негізінен өзі айтқан осы идея баяндалып отырады.

Халықты және олардың жас өрендерін оқуға , өнер- білімге шақыруда Ыбырайдың ұран салып, ту етіп көтергені, әрқашан жаңарып , оқыған сайын сүйсіндіріп отыратын , ескірмейтін еңбегі « Кел балалар оқылық» , « өнер білім бар жұрттар» , « Әй достарым», « Әй жігіттер» деген өлеңдері.

Оқысаңыз , балалар

Шамнан шырақ жағылар ,

Тілегенің алдыңнан,

Іздемей- ақ табылар ,

Кел , балалар , оқылық ,

Оқығанды көңілге ,

Ықыласпен тоқылық-деп ұран салады.

Бала тәрбиелеуде Ыбырай Алтынсарин ананың роліне ерекше маңыз беріп , оның аналық махаббатын , бала өсірудегі үздік қызметін тамаша суреттеген . Баланың алғашқы тәрбиесі ананың бауыр еті, соғып тұрған жүрегі деп бағалаған:

Бала, бала деп,

Түнде шошып оянған,

Түн ұйқысын төрт бөліп .

Түнде бесік таянған.

Қаймақты сүттей қалқытқан,

Суық болса жөргегін,

Қорғасын оқтай балқытқа.

Ал « Ананың сүюі» деген өлеңі бала жанын тебірентірліктей мұнан да

күшті , мұнан да әсерлірек жазылған .

Кім сендерді, балалар, сүйетғын,

Қуаныш қуанып , қайғыңа күйетұғын.

Түн ұйқысын төрт бөліп , кірпік қақпай,

Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын - деп ана қадірін биікке көтереді. Жас өсірімдерді өнер-білімге шақырумен қатар , Ыбырай Алтынсарин балаларға отырықшылық тұрмыстық артықшылығын , белгілі мекен болудың жақсы жақтарын түсіндіруді мақсат етті. Жер , қол өнер кәсіптерімен айналысудың пайдалы жақтарын айтты. Ыбырайдың « киіз үй мен ағаш үй» , « Қыпшақ сейітқұл» , деген ықшам жазылған қысқа әңгімелерінде де дәл осындай жағдайлар суреттеледі.

Ыбырай Алтынсарин –қазақтан шыққан бірінші ұстаз , халық ағартушысы болумен қатар, ірі жазушы да еді. Өзі құрастырған хрестоматияға енген өлеңдер мен әңгімелердің көпшілігі Ыбырайдың балаларға арнап жазған шығармалары болатын. Ыбырай өзінің шығармаларында қазақ халқын ескі салт, әдет ғұрыптарын надандықтан құтылуға шақырды. Ыбырайдың «өнер-білім бар жұрттар» деген өлеңінде өнер-білімді қайдан үйренудің , кімнен үйренудің керек екендігі айтылды, сөйтіп нешеу өмірден құтылудың холы көрсетілді. Ыбырайдың «кел балалар оқылық» , деген өлеңі жас өспірімдерді оқуға үгіттеген жолында ұран болып қалды. Ыбырай шығармалары қазақ даласына жаыа ұғым, жаыа түсінік, жаңа сарын туғызды, ел еңсесін көтеріп , ойына қозғау салды.

Ыбырай Алтынсарин ұсынысы бойынша 1889 жылы Ырғыз қаласында қыздар училищесі ашылды. Бұл бүкіл Шығыс елдері ішінде қыздар үшін ең бірінші ашылған оқу орны еді. « Мектеп-қазақтарға білім берудің басты құралы» барлық үмітіміз , қазақ халқының келешегі осы , тек мектептерде. Сондықтан біз ауыз әдебиеті балалар әдебиетінің алтын бесігі десек, «әліппе» мен «Буквар» балалар кітабының , балалар жазба әдебиетінің негізі болды дер едік. ХІХ ғасырдан бастап- ақ қазақ балалар жазба әдебиеті өзінің тұрақты педагогикалық көз қарасы анықталған және түрлі жанрларды жазылған әдебиет болып қалыптасты.

Ыбырай Алтынсарин қазақ ауыз әдебиетінен балалар фольклорына жататын мұраларды да іріктеп алып көп жинаған. Оны бір жүйеге келтіріп жанр-жанрға бөліп , өз кезінде бастырып та шығарған.

1. 
   ХІХ ғасырдан бастап-ақ қазақ балалар жаба әдебиеті өзінің тұрақты педагогикалық көз-қарасы.
   
2. 
   Шоқан өзінің осы еңбегінде ұйғыр, қытай, дүнген, қазақ, қырғыз жұрттарының салт-дәстүріне, мәдени ескерткіштері мен діни көзқарастарына тоқталуы.
   
3. 
   Ыбырай Алтынсарин –қазақтан шыққан бірінші ұстаз , халық ағартушысы болумен қатар, ірі жазушы екендігі.
   

1. 1905-1907 ж буржуазиялық –демократиялық революцияның ,бірінші империалистік соғыстың және 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілістің ел өміріне әсері,әдебиет мәдениет дамуына ықпалы.

ХХғасырдың басы Қазақстан мәдениетінің , халық ағарту жұмысының дамуына зор ықпал етуі және ел өміріне әсері,әдебиет мәдениет дамуына ықпалын түсіндіру.

ХХғасырдың басы Қазақстан мәдениетінің , халық ағарту жұмысының дамуына зор ықпал етті . Ақын- жазушыларды ХІХғасыр қаламгерінің ой-топшылауларынан әлде қайда оздырып әкетті .

М. Сералин, С.Көбеев, С. Торайғыров, С. Дөнентаевтар күрделі мәселелер көтерді . Ана тілінде оқу құралдарын жазуды және балаларға орысша білім берудің қажеттігн жақтады . Дәл осы тұста Абайдың немересі Әубәкір ақынның сол кездегі жеке дыбыстармен байланыссыз , жеке- жеке сөздерді жаттатып оқыту әдісін сынап жазған өлеңдерінің екі шумағын мысалға алайық.

Сөз берсең ,берсең еді мағыналы,

Ондай сөз осы ауылдан табылады.

«Абай» , «ата», « таға» мен « өгіз» , «сегіз» ,

Жаттай беріп бала оны не қылады.

Қайтер еді әуелі «ата» десе ,

Атын жазып тағы да «апа» десе,

Орыстардың үйрен деп азбукасын , -

Ыбырай айтпап па еді күні кеше.

Демократияшыл интеллигенция оқытудың мұндай түрлнріне , діни медреселер оқуына қарсы шықты . Өздері құрастырып , өздері жазған оқулықтар мен хрестоматияларға орыс әдебиетінен аударылған шығармалары енгізілді . Мысалы, С .Көбеев 1910 хылы жарияланған «Үлгілі тәржіме» , 1912 жылы шығарылған « Үлгілі бала» деген оқулық хрестоматияларына орыс классиктерінен 40- тан астам өлең , әңгімелер аударып енгізген .

1912 жылы Тайыр Жомартбаевтың «балаларға жеміс» , 1911 жылы Орынборда Мұхамедораз Нұрбаевтың «Көргенді бала» , « Үлгілі ана» оқу кітабы шықты . 1912 жылы Уфада шыққан М. Малдыбаевтың « Қазақ исаең жаңа әліппе» және 1911жылы Уфада қазақ- қырғыз балалары үшін «әліппе яки төте оқу» деген оқулықтар жарық көрді . Бұларда ай , күн , жыл аттары , санамақтар да қамтылған .

Бастауыш мектептер мен орта мектеп оқушыларына оқулық- хрестоматиялардың қай кезде жазылғандарын алсақ та , қамтылған материалдары балалар әдебиетіне тән, балалар қабілетіне жақын сұрыпталған шығармалар болатын. Мұның үстіне Ыбырай, Абай негізін салған қазақ балалар әдебиетінің дамуына, оның өріс алуына С. Торайғыровтың, С. Дөнентаевтың, С. Көбеевтің шығармалары үлкен үлес қосты.

Шымкенттің Бадам совхозында 1930 жылға дейін өмір сүрген Нұралы ақын оның Сауда Ишан атты қисса-дастаны арналған.

«Сауда Ишан» дастаны-лиро-эпостық жырлар қатарына жататын шығарма. Жас өспірімдерді атеистік тәрбиеге баулуда бұл дастанның тәрбиелік ролі зор.

Мешіттер мен көне қабырларды әулие орындар, «киелі жер» деп оқымаған қараңғы хъалықты соларға табындырып, алдап келген молдалар мен ишандардың құпия сырларын, жұрт шошырлық масқара істерін бастан-аяқ жүйелі түрде әшкере ететін халықтық шығармалар ішіндегі ең ұзақ айтылып, жырланатыны –«Сауда-Ишан»- дастанының оқиға желісі дін құпиясын бетке ұстап, қалың бұқараның арсында әр алуан зұлымдық, опасыздық, жиренішті істер жүргізген дін басыларын әшкере етуге, олардың зұлымдық әрекеттерінің бет пердесін ашуға, әйелдердің бас бостандығы үшін күресін, дін бұғауынан құтылу әрекетін жырлауға арналған.

Шолаққорған қаласында тұратын Мәһәлбай дейтін бай саудагер бір перзентке зар болып жүріп, орта жастан асқанда бір ұл, бір қыз көреді.Ұлының атын Болат, қызының атын Гүлжанат қояды. Балалары ер жеткен кезде, Мәһәлбай сауда-саттық жасау үшін ұзақ сапарға-Үрімші қаласына жүрмекші болды. Жол жүрер алдында, Мәһәлбай үй ішін, бала-шағасын өзінің сиынған пірі-Сауда Ишанға табыс етіп кетеді. Мәһәлбайдың мұнысына қатты қуанған Сауда Ишан табыс етіп кетеді. Мәһәлбайдың мұнысына қатты қуанған Сауда Ишан: «Барлық қазына, байлығымен қоса, ай мен күндей Гүлжанаттың алдағы тағдыры да өз уысымды болады » деп, тез ризалық білдіреді.

Қиянат еш уақытта мен қылмаспын,

Мал-мүлік тапсрсаңыз пұлыңызды.

Қолыңа сау –саламат тапсырайын ,

Қошлықпен көрсете алла жүзіңізді.

Барасың сапар шегіп жерге шалғай,

Көңіліміз тату еді шекер – балдай,

Кетіңіз ұғындырып қызыңызға,

Жүрмесін қапа қылып тілімді алмай,

Өлмесем орнына келтірермін,

Бір істі тапсырсаңыз әлдеқайда,- дейді Ишаның бәрінен де айырылған Ишан айуандық жасамақ болды.

Мәһәлбай мұны «құран» чсөзіндей көріп, әсіресе Гүлжанатқа: «Сауда Ишан көзімнің терісінде пірім, өлс,ем рухым болады. Оның сөзін екі етпеңдер, көңіліне қаяу келтіріп, қапа қылмаңдар, шырағым!»,-деп тапсырады .Сауда Ишанға керегі де осы еді.Мәһәлбай жүріп кетісімен-ақ, ол ен байлыққа қол сұғып, алдымен Гүлжанатқа көз тігеді.

Шолаққорған шаһарындағы барлық мешіттің үлкен имамы болған Сауда Ишан-дін күшімен бүкіл елді құлдық ұрғызып, өзіне табындырған адам. «Сауда Ишанның» қатеріне іліккен адам оңбайды, қор болады. Сондықтан оның айтқанына көніп, аяғына бас ұрып, не десе де қарсылық білдірмей көне беру керек деп, діни адмдар бұқара халық арасында лақап таратқан, еңбекші ел одан қатты үрейленіп, оның алдында құрдай жорғалаған.

Сауда Ишан Гүлжанатқа жез құман ұстатып,намаз оқыр алдында күніне бес рет дәрет алу үшін қолына су құйдырып қояды.Ондағы мақсаты-қызды жылы сөздермен өз бойына үйретіп, бірте-бірте жақындата беру еді.Дәрет алып отрып, Сауда Ишан Гүлжанаттың сұлулығына, зеректігіне қызығады. Бір ықыласы Гүлжанатқа ауып, намазын ұмытады .

Діни жолды бетке ұстап, әркімнің үй ішіне, семъясына бүлік салып үйренген әйел құмар Сауда Ишан Гүлжанатты да азғындық жолға түсіруді ойлайды. Гүлжанат оның әр түрлі айла тәсілдеріне көнбеген соң, адамгершілік ар-ұятты

Айналайын Жанат жан,

Мә, дұғам осы талаптан.

Ақ бетіңнен сүйгізіп,

Бір иіскет тамақтан .

Не деп еді Мәһәлбай,

Сондағы әзір бар құдай.

Айтпап па еді әкеңіз,

Ишанның қыл деп көңілін жай.

Жырдың алғашқы басталуынан-ақ Сауда Ишанның кім екені, оның өзіне үйреншікті болып кеткен опасыздық әрекеттері бірден-ақ айқындала береді .

Шолаққала шаһарын дін жолымен билеп алған Сауда Ишан ешкімнен қымсынбайды да, қаймықпайды.Қарақұрттың торына түскендей болған Гүлжанат бұдан тірідей құтылмасын білгне соң, қолындағы жез құманмен Сауда Ишанның басына қойып қалады:

Кәрі төбет әрі деп,

Құманмен ұрып жіберді.

Осы орын деп сізге бап…

Қолынан шыға жөнелді.

Гүлжанат басындағы өмір трагедиясын осы жерден басталады. Гүлжанат Сауда Ишан сияқты қорқауға арын таптатып, жастық ұжданы мен адамгершілік ұжданын улатқысы келмейді. Бас бостандығы үшін ашық күреске шығады.

Дастанның идеясы мен көркемдік бірлестігі тұтасып, оқушыға өжеттік ой, қажырлы қайрат береді. Гүлжанаттың азаматтығы мен ерлігіне сүйсіндіріп отырады.Поэманың компазициялық құрылысында адам арманына жетелейтін оптимистік үміт, жақын сенім бар. Гүлжанат әдейі әкесінің намысына, қытығына тие сөйлейді.Мәһәлбайдың дінге сеніп істеген істерін, надандығын бетіне баспақ болады. Әкесінің ұрғанын, ұрысқанын, өлім жазасына бұйырғанын кек қылмағансиды. Бәріне де көне жүріп, Сауда Ишанды халық алдында әшкере етуді көздейді. Әрине, бұл үшін үлкен төзімділік, қайсарлық пен ақыл парасат керек. Мұндай ізгі қасиеттер Гүлжанатқа бар еді.

Дастанның неегізгі оқиғасы, шарықтау шегі осымен аяқталған. Басқа дастандардан гөрі мұның негізгі өзгешелігі – ондағы басты оқиға дін құпиясының және дін басыларының әшкереленуі. Екіншіден, мұндағы басты кейіпкер - әйел болуы. Гүлжанаттың даналығы мен ақылдылығы, өжеттігі мен төзімділігі, шешендігі мен ақындық өнері дін басыларының сырын ашып, оларды әшкере етеді.

Дін жолын бетке ұстап, бар дүниеге астыртын бүкіл салып, елді зар илетіп жүрген Сауда Ишанның зұлымдық әрекеттер оқушыға айдын анық. Бір адам не бір семъя тағдырын емес, бүкіл халықты дін жолымен қараңғылық шырмауында ұстап келген Сауда Ишан сияқты дін басыларының ұсқыны, олардың типтік бейнесі халықтық шығармаларда осылай суреттелген. Дастандағы образдардың нанымды да әсерлі шығуы ондағы өмір шындығының нақтылығы мен маңызды құбылысынан көрінеді.

Қорыта айтқанда, «Сауда Ишан» дастаны «Сопы сұмнан шығады» деген халықтың даналық ойларын бірнеше фактілермен дәлелдейді. Сонымен бірге, дінге деген соқыр сенімдердің қаншалықты алдамшы, жалған екнін шебер түрде айқындап, аша білген. Балаларды тәрбиеге баулуда мұның өзі өмір фактісіне құрылған өнегелі мұра.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   М. Сералин, С.Көбеев, С. Торайғыров, С. Дөнентаевтар күрделі мәселелер көтеруі.
   
2. 
   Тайыр Жомартбаевтың «Балаларға жеміс» әңгімесінің желісі.
   
3. 
   «Сауда Ишан» дастаны-лиро-эпостық жырлар қатарына жататын шығарма екендігі.
   

1. 
   А. Байтұрсынов аса көрнекті ғалым,қоғам қайраткері,ақын, аудармашы.
   
2. 
   М. Дулатов балаларға арналған прозалық шығармаларының тақырыптары.
   

А.Байтұрсынов туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсаумен бірге М. Дулатов қиын да ауыр шығармашылық жолдан өтсе де, артына бай мұра қалдырғанын меңгерту.

А.Байтұрсынов өзінің ұстазы ұлы Абай салған жолмен орыс әдебиетінің мысалшыл классигі И.А.Крыловтың туындыларын аударып, “Қырық мысал” деген атпен 1909 жылы Петерборда бастырып шығарып, оқулық ретінде ұсынды.

Ахмет Крылов мысалдарын аударуда да белгілі ағартушылық мақсат көздеді. Ол қазақ халқының әлеуметтік өміріне, тұрмыс-тіршілігіне сай келетін, надандығын, жалқаулығын, алтыбақан алауыздығын әшкерелейтін мысалдарды таңдап, талғап аударды.

Патша өкіметінің отарлау саясатының қазақ халқының хал-ахуалын әбден төмендетіп, шымбайына батқанын көре білген Ахмет Байтұрсынов 1913 ж. “Жиған-терген” атты өлеңінде:

Қазағым, елім,

Қайқайып белің,

Сынуға тұр таянып.

Талауда малың,

Қамауда жаның,

Аш көзіңді оянып,

Қанған жоқ па әлі ұйқың,

Ұйықтайтын бар не сиқың! –

деп қалың елі қазағының хал-ахуалын тебірене жыр етті.

А.Байтұрсыновтың ағартушылық ой-пікірлері 1911-1915 жылдары шыққан “Айқап” журналы мен 1913-1917 жылдары Орынборда шыққан “Қазақ” газетінде (ол 5 жыл бойы осы газеттің жауапты редакторы болған) жарияланған мақалаларынан айқын көріне бастады. Ол өзінің 1911ж. “Айқап” журналына жазған “Қазақтың өкпесі” атты мақаласында “Өзге жұрттар өнер-білім қуғанда, қазақтың хандары да, халқы да ғылым, өнерді керек қылмаған. Ханы надан, халқы надан жұрт мықты мемлекет жанында өз алдына хандық құрып тұра алмайтын болғандықтан... хандарымыз халқыменен Ресейге қосылған” деп тарихи шындықтың бетін ашады. Қалың елі қазағына ұлы ақын Абайша өсиет айтып, “Шаруаңды түзет. Жалқаулықтан арыл, адал еңбек ет, кәсіп үйрен, тер төк... Дүниеде елге теңдік, кемге кеңдік беретін, азды көпке теңгеретін ғылым мен өнерді үйренейік ағайын!” – деп көпке жар салды.

Ал 1913 ж. “Қазақ” газетінде жарияланған “Оқу жайы” атты мақаласында мәдениетті елдермен мәдениетсіз, оқу-білімсіз елдерді салыстыра келіп, “Оқусыз халық қанша бай болса да, біраз жылдардан кейін оның бар байлығы өнерлі халықтардың қолына көшпекші. Мұның себебі бұл заманда не нәрсе болмасын машинаға айналды. Адам баласын көкке құстай ұшырған, суда балықтай жүздірген ғылым. Дүниенің бір шетінен бір шетіне шапшаң хабар алғызып тұрған да ғылым. Отарба, откемелерді жүргізген ғылым” деп өнер мен ғылымның жасампаздық күшін паш ете келеді де, қазақтың басқа жұртқа жем болуының, теңдіктен құр алақан қалуының басты себебін А.Байтұрсынов оқусыз надан қалуынан деп санайды.

Сондай-ақ, өзінің 1913 жылы “Қазақ” газетінде жарияланған “Қазақша оқу жайынан” атты мақаласында “Біз әуелі елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билік те, халықтық та оқумен түзеледі... қазақ ішіндегі неше түрлі кемшіліктердің көбі түзелгенде оқу-біліммен түзеледі” – дейді. Оқудың қоғамды өзгертуші күш екенін, жауыздық пен надандық атаулының бәрі білімсіздіктен, надандықтан туындап отырғанын тап басып тура айтты.

А.Байтұрсынов туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. “Адамға тіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек”, – деп жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хал-күйі оның қабырғасына қатты батты. Бұл жөнінде: “Осы күнгі ауыл мектебінде оқуға керекті құрал жоқ. Оқыта білетін мұғалім аз. Сонда да хат білетін қазақтардың проценті мұжықтардан жоғары... Бұл мектептің халыққа жақындығы, балалардың білімді ана тілінен үйренетіндігі...” деп ауылдық қазақ мектептерінің жайын сөз ете келеді де, “орыс школдарында тәртіп те бар, құрал да сай, мөлшер, жоспар – бәрі де бар. Сонысына қарай пайдасы аз. Олардың пайдасын кемітіп отырған бір-ақ нәрсе: қазақты орысқа аударамыз деген пікірі (орыстану саясатын айтып отыр. – С.Қ.) бүлдіріп отыр”– деп қазақ даласында патшалық Ресейдің отарлау саясатының қалай іске асырылып жатқанын әшкерелейді.

Ол патша әкімдерінің оқу-ағарту ісіндегі бұл саясатының түпкі мақсатын одан әрі айқындай түсіп, “Хүкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болуы, әр халыққа керегі өз дінін, тілін, жазуын сақтау. Солай болған соң бастауыш мектеп әуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс боларға керек... Қазақты басқа дінге аударамын деу құр әурешілік. Қазақты дінінен аударуға болмаса, жазуынан да аударуға болмайтын жұмыс” деп, өз пікірін батыл білдірді. А.Байтұрсынов “Қазақ” газетінің 1914 жылғы 62-санында “Мектеп керектері” деген мақаласында “...Ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім. Екінші – оқыту ісіне керек құралдардың қолайлы, һәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді, һәм құралдар қандай болса, істеген іс те сондай болмақшы. Үшінші – мектепке керегі белгіленген программа” – деп оқытуға қажетті мәселелерді ғылыми тұрғыда талдап береді.

Автор қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу керек дегенге де арнайы тоқталып, ол пәндерді: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-кәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыс болуы керек деп саралап көрсетеді. А.Байтұрсынов осы пәндердің оқулықтарын шығаруды қолға алынғанын, алайда арнайы баспахана болмағандықтан, кейбір оқулықтарды шығару ісіндегі қиындықтарды қынжыла баяндайды.

“Қазақтың өмірі орыс халқымен тығыз байланысты” деп келешекке көрегендікпен қарап, “орысша оқу орыс қол астында тұрған жұртқа керек. Жаңа жолдың көшбасшысы жаңа оқып шыққан жас мұғалімдердің қолында. Бұлардың күштері тың, білімдері соны, пікірлері жаңа – ниетті, жұртына қызмет ету...” екенін атап көрсетеді. Қазақ арасына білім нұрын шашуға нағыз қолайлы деп ауыл мұғалімдеріне үлкен үміт артады.

А.Байтұрсынов Қазан төңкерісіне дейінгі ауыл мектебінің кемшіліктерін де дұрыс көрсете білді. “Бұлардың кемшілігі сол – деді ол – бала оқыту ғылымын (методикасын) меңгергендер, оқығандар ішінде кем болуы. Дыбысты жақсы білмей тұрып, усул төте (жаңаша буындап оқыту) жолымен жақсылап бала оқытуға болмайды. Дыбыспен жаттықтырудың оқуды, жазуды жеңілдетуге пайдасы көп екенін я білмегендік, я білсе де істеп көрмегендік-тәжірибесіздік” деп оқытудың әдістемелік мәселесін қазақ топырағында тұңғыш рет сөз еткен де Байтұрсынов болды.

Ол осы пікірін әрі қарай жалғастырып, “Оқыту жайынан” атты мақаласында “... оқу жұмысы үш нәрсеге тіреледі: бірі ақшаға, бірі құралға, бірі мұғалімге. Осы үш тіреуі бірдей тең болса, оқу қисаңдамайды, ауытқымайды, түзу жүреді...” дегенді айтты. Ол осы пікірін іске асыру жолында нақтылы еңбек етті. А.Байтұрсынов 1912 жылы тұңғыш қазақша сауаттандыратын “Оқу құралын” жазды. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі “Тіл құралы” деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрді. 2-бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3-бөлімі 1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып, пайдаланылып келді.

Ол осы оқулықтарда қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынды. Күні бүгінге дейін қолданылып жүрген зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, үстеу, шылау, одағай, бастауыш, баяндауыш т.б. сан алуан лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А.Байтұрсыновтікі.

Оқулықтың тағы бір құндылығы – қазақ тілі грамматикасының басты салалары – фонетика – дыбыс туралы ғылым, морфология – сөз құрамын зерттейтін ғылым, ал синтаксис – сөйлем құрылысын зерттейтін ғылым деп, тұңғыш рет қазақ тіл білімін ғылыми зердемен саралап берді. Ол қолданбалы грамматиканы да жазып, “Тіл жұмсар” деген атпен екі бөлімді кітап етіп ұсынып, 1928 ж. Қызылордада бастырып шығарды.

Бұрынғы қадім жазуы бойынша әр әріптің таңбасы сөз басында біртүрлі, сөз ортасында біртүрлі, сөз аяғында біртүрлі болып белгіленетін. Және бас әріп, кіші әріп таңбасы болатын, сөйтіп 28 әріптің 145-150 таңбасы бар еді. Ал ол баланың тез сауаттануына үлкен кедергі келтірді. А.Байтұрсынов осы әріп таңбаларын 56-ға түсіріп және жаңартып, мүлде жеңілдетті. Бұдан балалар тез сауаттанып, жылдам оқи, жаза алатын болды. Сондай-ақ, А.Байтұрсынов 1926 ж. “Әліпбидің” жаңа суретті түрін кітап етіп қайта бастырып шығарды. Бұл “Әліпбидің” мазмұны қазақ жағдайына қарай, мемлекеттік білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып шықты. Әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық болды.

Жаңа “әліпбидің” тағы бір ерекшелігі қазақтың ежелгі ауыз әдебиеті үлгілері, төрт түлік туралы өлең-жыр, жұмбақ, мақал-мәтел, аңыз, әңгімелер үзінділерін әр әріпті өтуге байланысты орынды пайдалануы және олардың тәлімдік те, танымдық та маңызын ескере отырып іріктелуі еді.

А.Байтұрсынов қазақ тілі мен қазақ әдебиетінің теориялық мәселелерін қарастырумен бірге, ол пәндерді оқыту әдістемесінің де іргетасын қалаушы болды. А.Байтұрсынов 1928 ж. “Жаңа мектеп” журналының 8-санында жарияланған “Қай әдіс жақсы” деген көлемді мақаласында орыстың ұлы педагогі Л.Н.Толстойдың “Үйрету әдістері туралы” деген еңбегіне талдау жасай отырып, “Әдіс деген қатып-семіп қалған догма емес. Жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтықтың белгісі – бір ғана әдісті болу, шеберліктің белгісі – түрлі әдісті болу” деп тұжырымдайды.

Ол балаларға жылдам хат таныту үшін дыбысты ажырататын жаттықтыру әдіс-тәсілдерін терең қарастырды. Сауаттылықтың негізі жазуға жаттықтыру деп қарады. Көркем жазу мен мәнерлеп оқу дегендер жазу ісі мен оқу ісінің жетілдірілген түрі деген қорытынды жасайды.

А.Байтұрсынов методикалық бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 ж. қазанда “Баяншы” деген атпен тілді оқытудың методикасына арналған әдістемелік құрал шығарды. Онда автор мұғалімдерге “Әліппені” оқытудың, сауат ашудың әдістерін ғылыми тұрғыда көрсетіп берді.

А.Байтұрсынов оқытудың білімдік-танымдық жағымен бірге, тәлімгерлік жағына да баса көңіл бөлді. Оның жазған “Әдебиет танытқыш” атты оқулығы көркемсөз өнерінің қисыны әдебиет теориясының негізін тыңнан тұңғыш салған, жүздеген әдеби білімдік терминдерді тұңғыш тілімізге енгізген аса құнды ғылыми еңбек болды. “Өнер дүниесі ғылым арқылы да жасалады. Ол адам еңбегін жетілдіруге, жаңалық табуға, табиғатты меңгеруге, адамдардың әлеуметтік-өмірлік қажетін өтеуге қызмет етеді... Мұнан басқа адамның рухани қажетін өтеу үшін қызмет ететін түрлері бар. Ол көркемөнері (искусство), ол беске бөлінеді: біріншісі – сәулет өнері, екіншісі – сымбат өнері, үшіншісі – кескін өнері, төртіншісі – әуез (музыка) өнері, бесінші және ең бастысы сөз өнері (“өнер алды қызыл тіл”)” – дей келіп, бұлардың бәрі адамды әсемдікке бөлеуге, табиғаттың тамаша сырларын танып білуге тәрбиелейтіндігіне тоқталады.

Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ ауылында мектеп ашу, оқушыларды оқулықпен қамтамасыз ету, мұғалім кадрларын даярлау істері шешуін таппаған аса күрделі мәселелердің бірі болатын. А.Байтұрсынов бұл мәселелерге де ерекше көңіл бөліп, оны шешудің жолын көрсетіп берді.

А.Байтұрсынов мұғалімдерге педучилищелерді ашып, арнаулы оқу орындары арқылы даярлаудың тиімділігін айта келеді де, ондай оқу орындарының әзірге қазақ даласында жоқтығын ескеріп, орыс мектептерін, не қазақ медреселерін оқып бітірген жастардың талаптыларын таңдап алып, мұғалімдік жұмысқа қоса пайдаланайық деген ұсыныс жасайды. Олардың білімін жетілдіру мақсатында жаз айларында бір-екі айлық қысқа мерзімді курстар ашуды ұсынады.

Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында ауылда сауат ашу, оқыту үлкен қиыншылықтарға кездесті. Мектеп салуға, мұғалімдер кадрларын даярлауға қаржы жетпеді. Оқу құралдары тапшы болды. А.Байтұрсынов 1923ж. “Еңбекші қазақ” газетіне “қазақ арасында оқу жұмысын қалай жүргізу керек” деген мақала жазып, бұл проблеманы шешуге де үн қосты. Школдың расходынан қашпай, школ ашу керек... школдың жанынан балалар жатып оқитын үй жатахана, не болмаса интернат ашылуы қажет” деді.

А.Байтұрсыновтың елінің көне мәдениетін жанындай сүйенетін қайраткерлігі, әсіресе 1918-1928 ж.ж. арасында, араб әрпінен латынға көшіруге байланысты шыққан дау-дамай, айтыста ерекше байқалды. Ахаң бұл мәселе жөнінде бірнеше мақала жазып, ақыры түркологтардың 1926 ж. Бакуде өткен Бүкілодақтық І съезінде жасаған баяндамасында өзінің табандылығын көрсетіп бақты. Онда ол араб алфавиті мен латын алфавитінің мәдени-экономикалық тұрғыдан қайсысы тиімді дегенді жан-жақты сөз ете келіп, “тұтынып отырған әліпбиді тастап, бөтен әліпбиге көшкенде, қанша сауатты адамдар сауатсызға айналмақшы, қанша мұғалімдер қайтадан хат үйренбекші, қанша баспаханалардың қаріптері жаңадан жасалып, жаңадан құйылмақшы, қанша қаржы шықпақшы, қанша еңбекті сарп етпекші. Ең сорақысы – халықтың ғасырлар бойы араб әрпімен жазылып, жиналған бай мәдени мұрасынан кейінгі ұрпақ “қол үзіп мақұрым қалмақшы” деп дәйекті дәлелдер келтірді. Кейін Ахаңның осы пікірлері өзіне кесел болып жабысып, “халық жауы”, “панисламист” деп айыпталып, атылуына себеп болды.

А.Байтұрсыновтың қазақ ғылымы мен мәдениетіне, оның ішінде ұлттық педагогика мен оқу-ағарту ісіне сіңірген өлшеусіз мол еңбегін М.Әуезовше бағаласақ,”Анама тарту“Ахаң түрлеген ана тілі”, Ахаң салған әдебиеттегі орны”, “Қырық мысал”, “Маса”, “Қазақ” газетінің 1916 ж. қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, оқу-ағарту, саясат жолындағы қажымас қайраты... тарих ұмытпас істер болмақ”.

2. Міржақып Дулатұлы бұрынғы Торғай уезіндегі Сарықопа болысының №3 –ші ауылында 1885 жылы 25 қарашада дүниегк келді. Ата-анасынан ерте айырылған болашақ жазушы дәулетті тұратын ықпалды нағашысының қамқорлығына алынады. Оның үйінде бай кітапхана болыпты,қазақ зиялылырының өкілдері,француздар мен ағылшын зауыты иелері жиі қонақ болып келіп жатады екен. Міржақып жақсы білім алып,жан-жақты,дарынды боп өсті. Жас жазушы өзінің шығармаларын “Арғын” деген бүркеншік атпен жиі-жиі жазып жүрді. 1909 жылы оның “Оян қазақ!” деген өлеңдер жинағы шықты. 1910 жылы қазанда оның “ Бақытсыз Жамал” романы жарық көрді. Кітап оқырмандар жүрегіне жол тауып,таңқаларлық табысқа жетіп,орыс,неміс және француз тілдеріне аударылды. Ақжарқын мінез,нәзік сезімдер,жеңіл тіл,оқиға іс-қимылдарының қалыптан тыс өрбуі,еуропалық романдарының нышандарына тән болғанмен,кейіпкерлердің қарым-қатынастарында,табиғат суреттеулерінде қазақ ауылы өмірі,салт-дәстүр,ұлттық нақыштар байқалады.

М. Дулатов жарқ еткен ақын болатын-ол саяси лирикалық екі кітаптың иегері;философ ретінде,оның зорлық-зомбылықсыз қағидаларға негізделген идеялары Махатма Гандидің іліміне жақын; корректор ретінде- “Қазақ” газетінде редакторлық түзетуден өткізді.Сол заманның ең көкейтесті мәселелері бойынша мыңнан астам мақалаларын жариялады.

М. Дулатов қиын да ауыр шығармашылық жолдан өтсе де, артына бай мұра қалдырды. Қандай мәселені болсын көтерсе, ең алдымен ұлттық мүддені,халықтың мұратын алға қойды. Алғашқы қазақ журналистикасының негізін қалаушылардың бірі болды.

Ол халықтың саяси ой-өрісін,санасын оятқан қазақ зиялы қауымы өкілдерінің бірегейі еді.

1. 
   А.Байтұрсыновтың ағартушылық ой-пікірлері.
   
2. 
   “ Бақытсыз Жамал” романының желісі.
   
3. 
   М. Дулатов жарқ еткен ақын болатын-ол саяси лирикалық екі кітаптың иегері екендігі.
   

1. А. Байтұрсынов аса көрнекті ғалым,қоғам қайраткері,ақын, аудармашы.

Жазушылардың өмір тәжірибесі, қазақ поэзиясына алғашқылардың бірі болып келуі және қазақ оқырмандарының жүрегіне жол табуын жеткізу.

Жазушының өмір тәжірибесі оған қазақ поэзиясына алғашқылардың бірі болып жұмысшы табы тақырыбын енгізуге себеп болды. Сәбит туған өлкесіне 1917 жылғы ақпан төңкерілісінен кейін оралып, Семейдегі мұғалімдік курсқа түседі.

1924-1930 жылдары Сәбит шығармашылығының ең жарқын гүлденген шағы деуге болады. Бұл жылдары оның баспасөзге көптеген өлеңдері, сықақтары, очерктері, әңгімелері мен мақалалары жарық көрді.

1930 жылдан бастап ақынның үздік туындылары оқулықтар мен хрестоматиялардың беттеріне шыға бастады. Дөнентаев шығармалары балалар әдебиетінен өзіндік орын алды.

1933 жылы 23 мамырда Семейде қайтыс болды. Ақынның соңғы өлеңдер жинағы 1935 жылы жарыққа шықты. 1950 жылы қазақ әдебиетінің баспасы С. Дөнентаевтың таңдамалы өлеңдер жинағын шығарды. 1951 жылы қазақ және орыс тілдерінде бір томдық өлеңдер жинағының академиялық басылымы шықты.

2. Б. Майлин ( шын аты – Бимағамбет) Жармағамбетұлы 1894 жылы қазіргі Қостанай облысы Таран ауданында, кедей шаруаның жанұясында туған. Екі жасында әкесінен айырылған Бейімбетті бай қолында сауыншы болып жүрген анасы тәрбиелейді. Жастық шағы жоқшылықпен өткен Бейімбет жеті жасқа толысымен, бұғанасы қатпастан, қозы бағуға жалданады. Ауыл молдасынан аздаған сауатын ашып, хат танығаннан кейін Бейімбет енді оқуға ынта білдіреді. Жасы он жетіге келгенде, ағайындарының жәрдемі мен Уфа қаласындағы Медресе Ғалияға келіп оқуға түседі. Білімге сусап келген Бейімбет оқуды өте жақсы оқиды. Медресенің әдебиетке ынталы шәкірттері «Садақ» атты қолжазба журнал шығарып тұратын. Өлең жазуға талабы бар Бейімбет көп кешікпей осы журналдың белсенді мүшесінің бірі болды. Кейін оны сол журналдың редакторы етіп сайлады. Әлеуметтік маңызы бар, дінді әжуа-сықақ ететін «Мұсылмандық белгісі» атты өлеңі, жазушылық талабының зор екендігін танытқан «Шұғаның белгісі» атты ұзақ әңгімесі осы «Садақ» журналында жарияланады.

1915 жылы науқастануының салдарынан Бейімбет медресе оқуын бітіре алмай еліне қайтады. Ол өз ауылында екі – үш жыл мұғалім болып істейді. Халық ағарту жұмысына араласады.

Бейімбеттің дүниеге көзін ашқаннан көрген – баққаны көбіне ауыл өмірі. Төңкерістің бұрынғы, төңкеріс қарсаңындағы және одан кейінгі қыр тіршілігі, дала тұрмысы. Сондықтан оның ширек ғасыр бойы, сөз өнерінің қай жанрында болсын, жазған шығармалары түгел ауыл өміріне арналуы тегін емес. Осыны өзі де білген. «Жаңа әдебиет» журналының 1931 жылғы 6 – 7 – сандарында ол өзі туралы: «Менің бұл күнге дейін жазған тақырыбым ауыл туралы ғана болып келеді, - деп ашып айтты. Өндіріс өмірін суреттеуге мен әлі күнге дейін кірісе алғаным жоқ. Өйткені әлі күнге өндіріс өмірімен таныстығым жоқ».

Жә, бірақ мұнда тұрған не бар? Қазақта ауылды, даланы жырламаған ақын бар ма? Өйткені «қоғалы көлдер, құм, сулар кімдерге қоныс болмаған?» ( Махамбет). Бейімбеттің дала жырындағы – ауыл әуеніндегі өзіне дейінгілерден оқшау ерекшелік те дәл осы арадан келіп шығады.

Сенің зарың – зарлайтыным өмірге,

Сенің арың - арлайтыным өмірде.

Сен жыласаң – көзден жасым тамшылар,

Сен қуансаң – қайғы шерім аршылар.

Ауыл өміріне кедей мүддесі мен мұратының тұрғысынан қараған Бейімбет шығармаларының идеялық мазмұнында, сөз жоқ, қазақ, қоғамындағы қилы – қилы қайшылықтар, адамдар арасындағы әлеуметтік теңсіздіктер желі тартып жатты.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Алегория дегеніміз не?
   
2. 
   Сатира дегеніміз не?
   
3. 
   С. Дөнентаев пен Б. Майлиннің шығармашылық қызметі.
   

1. С. Көбеевтің «Үлгілі тәржіме», «Үлгілі бала» кітаптарындағы И.А. Крыловтан аударған мысалдары. «Орындалған арман» атты мемуарлық кітабындағы дәуір сипаты, жазушының өз бейнесі.

2. С.Торайғыров өлеңдерінде оқу-білім тақырыбы. (“Оқып жүрген жастарға”, “Шәкірттерге””Шәкірт ойы”,”Шығамын тірі болсам адам болып”) ,болашақты аңсау,армандау ,еліне деген сүйіспеншілік ,әлеуметтік қайшылықтарды суреттеу тақырыбы “Туған еліме”, “Айт”, “Кедей”).

Лекция мақсаты:

С. Көбеевтің Крыловтан аударған «Үлгілі тәржіме» жинағында басылған мысал өлеңдерін және балалар әдебиетінен орын алатын Сұлтанмахмұт өлеңдерінің тәрбиелік жактары мен мазмұндылығы, көркемдігі және жаңа бағытын қалыптастыру.

С. Көбеевтің Крыловтан аударған «Үлгілі тәржіме» жинағында басылған мысал өлеңдері мыналар еді: « Күйеу таңдаған сұлу қыз» , « Өтірікші» , « Аң ауласқан қоян» , « Емен мен тал шыбық» , «Шал мен өлім» , « Қасқыр мен тырна» , « Маймыл мен тырна» , « Қасқыр мен мысық» , « Шымшық пен көгершін», « Маймыл мен көзілдірік» , «Аққу , шортан һәм шаян» , «Көл бақа мен өгіз» , « Қарға мен түлкі» , « Аңға шыққан арыстан» , « Маймылдар» , « Аю мен мүсәпір шал» , «Қасқыр мен қазы» , « Құмырсқа мен шегертке» , « Түлкі мен жүзім жемісі» , « Екі көгершін» , « Әтеш пен меруерт тас» , « Арыстан мен сары масалар» , « Арыстан мен кісі» , « Есек пен сандуғаш» , « Ағаштың тамырлары мен жапырақтары» , « Пәлеге ұшыраған қарашекпен» , « Қасқыр мен кісі» , « Арыстан мен тышқан» , « Екі төбет» , « Ұқыпты достар» , «Хакім тілеген көлбақалар» , « Көлбақалар» , « Қомағай ит» , « Етікші мен бір бай кісі» , тағы басқалар.

И. Крылов өзінің мысалдарын нағыз орыс тілінің көркемдік байлығын сұрыптап пайдаланып , аса шеберлікпен көркем етіп жазды. И. Крылов мысалдарын Спандияр да қазақ тіліне өлеңмен аударды.

Спандияр Крылов мысалдарын ақындығы ұстап , ақындық өнер , өлеңнің үлгісін көрсетейін деген мақсатпен аударған жоқ . Бұл шығармалардағы ой мен идея жазушының бойын да , ойын да билеп , аудармасқа амалы болмағандықтан аударды: халыққа орыс әдебиетінің үлгілерін насихаттау , олар арқылы қазақ оқушыларына игі ой салу мақсатымен аударды. Мысал өлеңдерінде И . А. Крылов аңдар, құстар , өсімдіктер жайын кеңес етеді. Сырттай қарағанда оның мысалдары май ғана аңдар , құстар , өсімдіктер жөніндегі жеңіл күлдіргі ертек , әңгіме сияқты көрінеді. Ал, анықтап , мағынасына үңілсек , Крыловтан мысалдары адам жөніндегі , адам қоғамы жөніндегі күлдіргі , өткір сықақ болып шығады. Мысалы , Крылов « Бүркіт пен көр тышқан» деген өлеңінде патша мен бұқараны мысал етеді. Патшаға уәзірлеріңді тыңдама, бұқара халықтың үнін тыңда дейді. « Аққу шортан һәм шаян» деген мысалында патшаның мына түрлерін әжуа етеді .

С.Көбеев өзінің « Үлгілі бала» деген оқу кітабын Л.Н. Толстойдың «Новая азбука» , « Русская книга для чтения» , К. Д. Ушинскийдің « Детский мир» , Ы. Алтынсариннің « Мактубат» , « Қырғыз хрестоматиясы» деген кітаптарында үлгілі бойынша жасады: негізгі материалдарды солардан алды . « Мектепте һәм үйде оқу үшін әр тілдердегі тәуір оқу кітаптарынан алынып, қазақша жазылды» -деп жазды автордың өзі кітаптың басында .

Кітап балаларға мектеп , оқытушы, балалардың өздері, адам тіршілігі , адам баласы қоғамның тұрмысы жөнінде түсінік беретін қысқа әңгіме, өлеңдерден басталады.

Кітаптың бұдан кейінгі бөлімдері көбінше табиғат және оның құбылыстары , балалардың ұғымына лайықты , қызықты қысқа әңгімелер ертек- аңыздар , мысал өлеңдер. Мысалы, « Қайырымды бал» , « Біздің көрші» , « Ит пен қайыршы» , «Түскі тамақ пен кешкі тамақ» , « Анасы мен немересі» , « Әкесі мен баласы» , «Құстың ұясы» , «Өрмекші мен құрт» , « Сауысқан мен қарға» , «Құмырсқа мен көгершін» . Үй хайанаттары , «ар» , « Есек» , «Сиыр» , « Екі шыбын» , « Түйе» , « Қойлар» , « Кесірткелер» .

«Қалың мал» романы (1913)- қазақ әдебиетіндегі прозалық шығармаларының алғашқы үлгілерінің бірі. Жазушы –педогог ұстаздық қызметін жалғастыра отырып, Түбек, Бурабай, Ақсуат мектептерін ұйымдастыруға белсене қатысты. Өз өмірі мен ұстаздық, жазушылық жолы оның “Орындалмаған арман” атты мемуарлық кітабында баяндалған.

Іздену сапарындағы көргені мен білгені көп, тәжірибесі мол жазушылардың шығармалары өмір оқулығындай сұрыпталатыны бар. Көргені мен білгені аз, өмір тәжірибесі кем жастар үшін ақын-жазуылардың қызықты шығармалары өмір мектебіндей көрінеді. Ақыл-есінің тез жетілуіне жәрдемдеседі.Оларға өмір сүру, білім алу жолдарын танытады.Жақсы өмір сүрудің жақсы жолдарынайтады. Талаптану, үздіксіз іздену, ойлаған мақсатқа жету қиын-қыстау кездеріне қарсы тұрып, төзе білу жолдарын үйретеді.

Балаларды қызықтыратын осындай ерекшеліктер, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармаларынан да, өзінің өмірбаянынан да көп кездеседі. Орталық партия комитетінің органы Правда газеті 1940 жылы 21 июнь айындағы шыққан 171-нөмірінде қазақ әдебиеті жайында жазған мақаласында-Сұлтанмахмұт Торайғыровты зор ақылды, өмір баяны өте қызық, тамаша жазушы деп атап өткен бдолатын. Адамның ақылдылығы мен парасаттылығы оның еңбегінен, істеген ісінен танылатыны да сөзсіз. Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылы 28 октябрьде Омбы уезінің Шағырай болысында Қарауыл Шабар аулында (қазіргі Көкшетау облысының Қызыл ту ауданында) туған. Өзі кедей шаруаның баласы.Бір жасында шешесі өліп, жетімдік пен жоқшылықтың қасіретін көп көреді.Сұлтанмахмұт алты жасар күнінде әкесінен әкесінен оқып, хат таниды. Бұдан кейін ол әуелі ауылдағы молдадан оқып, хат таниды.Бұдщан кейін ол әуелі ауылдағы молдадан оқып, бертін келе Тройцк, Семей, Томск қалаларына білім іздеп сапар шегеді. Ауыр азап пен көп қиыншылықтарға төзген, тұрмыс өгейлігін көп көрген болашақ жас ақын ауру-сырқаулы да болады. Бірақ Сұлтанмахмұт мұның бәріне де мойымады, тұрмыстың жарқын болашағын аңсап, соны көруге үміттенеді.

Кім не нәрсені ардақтай білсе, сол нәрсенің қадіріне жетіп, оны қолдай да алады, жақсысын асыра біледі. Сауат ашу, хат тану барысында Сұлтанмахмұт алдымен өзінің ана тілін қадірледі, соның барлық ерекшеліктерін тани білді.Ана тілінің асыл мұрасын бойына сіңіріп, жақсылығын мақтан етті.

Сүйемін туған тілді, анам тілін

Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.

Шыр етіп жерге түскен минутымнан,

Құлағыма сіңірген таныс үнім.

Сол тілмен шешем мені әлдилеген,

Еркелеткен «құлыным, жаным» деген.

Еңбірінші сол тілмен сыртқа шықты,

Сүйгенім, жек көргенім, ұнатқаным.

Ол өзінің ақыл-парасатының қандай дәрежеде екенін осындай дана пікірлерімен-ақ таныта алған.Ана тілін құрметтеп, сол тілдей сөйлей алу, хат тану, сауат ашу, жазу-сызуды үйренудің бәрі де соған, тек қана соған байланысты екенін бойға сіңіріп айта алу, оқушыға түсіндіру ақындық қасиеттің ең жоғарғы сатысы, дарындылығы деп айтуға болар еді.

Қазақ балалар әдебиетіне жаңа бағыт, жаға идея тудыруда жас өспірімдер арасында Сұлтанмахмұт шығармалары ерекше роль атқарады. Біріншіден, ол-жас өспірімдерді өнер-білімге, оқуға шақыруда балалар әдебиетін жалынды күрес майданына айналдврвп жіберді. Екішіден, Сұлтанмахмұт өз шығармалары арқылы өнер-білімге, жаңа типті оқудың іске асуына қарсы болған және ұлт араздығын тудыруға күш жұмсап келген алдамшы, ел бүлдіргіш сұмдарға, діни схоластикаға ашықтан-ашық аяусыз күрес жүргізді. Оның зиянды жақтарын әшкере етушілердің алдыңғы қатарында болды. Үшіншіден, ұлы орыс халқының өнер-білімін, мәдениетін игеруге, тілін үиренуге, география, история пәндерін білуге шақырады. Төртіншіден, оқып білім алудың түп мақсаты-ел үшін, халық үшін еңбек етуге жұмсалуға тиіс деп, Сұлтанмахмұт жас өспірімдер арасына ұран тастады. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ балалар әдебиеиінің дамуындағы жаңа идея, жаңа бағыт осылай өріс алған еді. «Оқып жүрген жастарға » деген өлеңінде:

Үмітпенен жоқ қуған,

Талабы алда баламыз.

Басқалар жоғын тапқанда,

Біздер қайтіп қаламыз?

Тәуеклге бел бусақ,

Көрдегіні аламыз.

Жеткізбей кетер жүйрік жоқ,

Қусақ бірін шаламыз.

Іс істейік бір болып,

Ашылмасын санамыз!- деп, өзі сияқты кедей шаруалардан шыққан жас өспірімдерге қажырлы қайрат бере жырлайды. Оларды ынтымаққа, бірлікке, өнер-бюілімге шақырады. Сұлтанмахмұт «Талаптыларға», «Шығармын тірі болсам адам болып », «Шәкірт ойы» сияқты өлеңдерінд де өнер-білім, оқу жайын көп мадақтайды. «Ақтармын оқып шығып адам атын» деп өзіне -өзі үлкен сенім білдіру арқылы,басқаларды да еліктіреді.Сұлтанмахмұттыңбұл өлеңдері балаларды білім алу, іздену жолында қажырлылыққа, төзімді болуға, қиындықты жеңе білуге үйретеді,оларды халық алдына қызмет етуге міндеттейді.Ол кезде қарапайым шаруа балаларының жаңа типті мектептерде оқуына жол бермей келген, оларға көп кесірін тигізген ислам діні екенін Сұлтанмахмұт ашық айтқан. Діни басшылары жаңа типті мектептерде оқылатын піндердің ролін, ғылымның, техниканың табыстарын жоққа шығарғысы келетінін әшкере еткен. Сұлтанмахмұт тұрмыстың ауыр халін, жоқшылықты айтып, оқудың, білім алудың қиындығын суреттеп қана қойған жоқ. Сары уайымға түсіп, «біткен жерім осы» деп отырмады. Тұрмыстың ауыр жағдайларын шебер суреттеп отырып, оған қарсы күресуге, қиындықты жеңе білуге шақырады. Жалыну, жалбарыну күн көріс емес, соған қарсы күресу ғана ойлаған мақсатқа жеткізеді деп жас өспірімдерді жігерлендіреді. Әркім өзінің қайратына, күшіне, алған бағытына сенсе ғана, ол барлық қиындықарға төзе жүріп, сол жолдағы еңбегінің жемісін көрсете алады деген идеяны уағыздады. Болашақ жас өспірімдікі, олар қазірдің өзінде-ақ белсенді жасампаз күш екенін Сұлтанмахмұт өз ісімен көрсете алды.

Балалар әдебиетінен орын алатын Сұлтанмахмұт өлеңдерінің тәрбиелік жакқтары мен мазмұндылығы, көркемдігі жәнә жаңа бағыты осы дәрежеде, бұл – үлкен пргресс. «Прогресс ақылдың дамуына тікелей байланысты. Тұрмыстың қай саласында озат білім тәжірибесі қолданылса, сол саласында прогрестің болатыны даусыз » бейді Н. Г Чернышевский. Жас өспірімдердің тәрбиелеудегі балалар әдебиетінің прогрестік қасиеті де дәл осындай.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   «Қалың мал» романы - қазақ әдебиетіндегі прозалық шығармаларының алғашқы үлгілерінің бірі.
   
2. 
   «Орындалған арман» мемуарлық шығарманың оқиға желісі.
   
3. 
   Сұлтанмахмұт «Талаптыларға», «Шығармын тірі болсам адам болып », «Шәкірт ойы» өлеңдерінің мазмұны.
   

Лекцияның жоспары:

1. Кеңес жазушыларының бүкілодақтық және Қазақстан жазушыларының бірінші сьезінің балалар әдебиетімізге тигізген ықпалы.Қазақ балалар әдебиетінің қайраткерлерінің қайғылы тағдыры.

2. Мағжанның табиғат лирикасы. Ақынның нәзік сыршылдық, суреткерлік шеберлік, пәлсапалық ой тереңдігі.

3.Ж. Аймауытов – дарынды жазушы, аудармашы. Балалар әдебиетіндегі Қартқожа образы.Жүсіпбек қаламындағы әнші Әмірхан бейнесі.

4. І Жансүгіров лирикасындағы табиғат және өнер тақырыбы.

5. С. Сейфуллин өлеңдеріндегі ұлттық болмыс, патриотизм тақырыбының ашылуы.

Лекция мақсаты:

Қазақ кеңес балалар әдебиетінің өріс алып дами беруіне көп күш салып, қамқорлық жасаған жазушыларымыздың жас өспірімдерге өте шебер кұрылған оқиғалармен түсінікті етіп, тебіренте жырлағанын баяндау.

Коммунистік партия өнеркәсіп және халық шаруашылығы кұрылыстарын жолға коюмен қатар, халық мәдениетін одан әрі өркендете беруді кезектегі мәселе етіп қойды. Республикамызда бастауыш мектептер мен орталау және орта мектептер саны арта түсті. Библотекалар мен қызылотаулар ашылды.

1917—1932 жылдары БК(б)П Орталық Комитеті мектептер мен пионер ұйымдарын жақсарту және балалар әдебиетін көптеп бастырып шығару жайлы бірнеше осынау қаулылар алды. Бұл қаулыларда социалистік реализм әдісімен жазылған балалар әдебиеті коммунистік тәрбие берудің қуатты құралына айналып, жас жеткіншек ұрпақтарды Коммунистік партияның ісі жолындағы күреске даярлауға көмектесетін дәрежеде болуын, балаларды кеңестік патриотизм рухында тәрбиелеуді, ең озат идеялармен қаруландыруды, оларды кандай қиыншылықтарды болса да жеңе білуге кұлшындырып, жігер-қайратын шыңдай беруді талап етті; еңбек сүйгіш қоғамшыл адал жанды, ер жүрек, тәртіпті, еркі күшті, мінезі тұрақты болуын жақтап отыруды міндеттеді.

Осыған жалғас 1938 жылы 9 сентябрьде БК{б)П Орталық партия Комитетінің қаулысы бойынша балалар әдебиетінің идеялык мазмұнын және оның көркемдік сапасын арттыра түсу мақсатымен Москвада өз алдына жеке балалар әдебиетінің баспасы ұйымдасты. Қаулыда осымен қатар балалар кітабын көптеп бастырып шығарудың, алдын ала перслективалық программаларын жасауды және осыларды іске асырудың практикалық нақты жұмыстары белгіленсін делінген. Бұл тарихи қаулылардын барлық одақтық республикалардағы балалар әдебиетінің өсуіне де көптеген жәрдемі тиді.

1934 жылы Москвада кеңес жазушыларының Бүкіл одақтық бірінші съезі болып өтті. Съезде М. Горький кеңес әдебиеті дамуының алдағы перспективасы жайында келелі баяндама жасады. М. Горький жазушылармен бірге ғалымдар мен инженерлерді де, педагогтар мен еліміздің көрнекті адамдарын да балалар үшін көркем әдебиет жазуға шақырды. Съезде кеңес балалар әдебиетінің жайы мен оның алдағы міндеттері туралы С. Я. Маршактың арнаулы баяндамасы тыңдалды.

Съездің қаулы-қарарларында балалар әдебиетін алдағы уақыттарда көптен басып шығарудын перспективасы, программаларын жазсауды міндеттеп және оны іске асырудың нақтылы шаралары белгіленді.

Съезде біздің көрнекті жазушыларымыздъщ балалар әдебиетіне көңіл бөлмейтіні жайлы да сөздер айтылды. «Өсіп келе жаткан жаңа адамдардың бейнесін әсіресе балалардан өте жиі кездестіруге болады, ал біздін әдебиетіміз балаларға да жөнді көңіл бөлмей келеді, біздің жазушыларымыз балалар үшір жазуды, балалар туралы жазуды өздеріне ар көретін секілді»—деген болатын М. Горький.

Бұл түста қазақ кеңес балалар әдебиетінің өріс алып дами беруіне көп күш салып, қамқорлық жасаған Қалмақан Әбдіқадыров пен Саттар Ерубаевты ерекше атап өтуге тиіспіз.

Өз сөзіне лайық Саттар Ерубаев (1914—1937) «Терек пен гүл» дейтін әңгіме мен «Мәңгілік өмір туралы» жас ұрпақтың еліктеуіне тұратын өлмейтін де өшпейтін, әрқашан айтып жүретін жыр жазып берді. Бір топ бала ортасында отырып, сыр шертетін Төлеңгіт жыршы атынан сөйленетін бұл оқиға адам жанын түршіктірерліктей әсерлі, тым үрейлі еді. «Мәңгілік өмір туралы жырды» естиік деп ынтығып отырған бір топ бала Төлеңгіт жыршының жан-жағынан аңталап қоршай түседі. Төлеңгіт жырау аққудай саңқылдап, теңіз тыныштығын бұзып, шағалаларды шулата ән шырқайды. Төлеңгіт жыраудың айтуынан өткен өмір елесі, ғасыр тарихы, датқалардан жапа шеккен халық қайғысы есітіледі. Оның өлеңінен азаттықты ақсап, дауылдай көтерілген халык каһары өрттей өрши түседі. Сөйтіп, тап тартысы күрестерін, тап жаулары әрекеттерін Саттар Ерубаев жас өспірімдерге өте шебер кұрылған оқиғалармен түсінікті етіп, тебіренте жырлаған.

Тап жауының қолынан қаза тапқан Ұлы Октябрь революциясының қаһарманын, онын, ерлік істерін ақын былай суреттеген:

Аулыма өлмеушілік мен әкеле жатыр ем, Анау әне жәшіктегі кітаптарды окып па ең. Ол кітаптар — ұлы Маркс, ұлы Ленин еңбегі, ол еңбектер мәңгі жасау, өлмеушілік өрнегі. Сол еңбекті өлмейтұғын, ешпейтұғын, ағатай, мен ауылға алып келе жатыр едім шаршамай. Жеткізбестен тап дұшпаны жол үстінде сулатты, бірақ жауға мен бермедім өлмейтұғын кітапты. Саны мықтап ұстап жатыр менін колым кесілгек, өлсемдағы, өлмеушілік шығар емес есімкен. Мен өлермін алтын күннін шуағына карамай. Аулыма кітаптарды жеткізіп бер, ағатай.

Бұл кездегі жазушылардың бір ерекшелігі — олар маңызы күшті тарихи оқиғаларды балаларға әсерлі де өте қызықты, көркем етіп айтып бере алуында еді. Олар өмірлік идеяны көркемдік ерекшелігі, композицнялык бітімімен осылай тудырған. Жаңа өмірді аңсаған, оны жанындай жақсы көрген каһарман прогресс жолында өзінің құрбандыққа баруға әзір екенін танытты. Ақтық өмірі алдында бар арманын, бар сырын ұлы көсемге бе-рілген өзіндегі қымбат қасиетті балаларға есиет етіп айтып кетті.

БІрсыр бар еді сақтап жүрген жүрегімің түбінде.

Сол сырымды айтайын мен өлмей тұрып тірімде

Қарап тұрсан, төнкеріске, Отанына, тарихқа,

Адамдағы қымбат қасиет — берілгендік халықка.

Бүкіл халык максаты бір, барлығында бір ниет,

Отан үшін басты беру бәрінде бар қасиет.

Менде бар еді берілгендік, сүюшілік Отанды,

Сондықтан да төңкерістің солдаты боп атандым.

Менің қаным миллионның тамырында ағады,

Бір жүрегім миллионнын жүрегі боп соғады.

Менің бақытым, қуанышым Бүкіл елдік болады,

Мен жасасқан жаңа өмір жайнап өсіп, жанады.

Маған қымбат барлығынан — берілгендік көсемге,

Ол берілген миллионнына жүрегінең өшер енді?

Ендеше мен мәңгі жасап, өшпеймін де, өлмеймін,

Еш уақытта жоғалмаймын, тозбаймын да сөнбенмін.

Жас өспірімдерді кеңестік патриотизмге, отаншылдыққа баулитын шығармалардын құдіреті мейлінше осындай күшті де ықпалды болуға тиісті. Саттар Ерубаев қазақ кеңес балалар әдебиетін жасайық дегенде тәрбиелік мәні мен идеясы, көркемдік және әсер бергіш сипаты, күрескер болып дамуы осылай суреттелсе деп талап еткен. Өйткені революцияшыл күрескерлердің жаңа ұрпақтары үшін, творчестволық шабыттың сарқылмас қайнар көзі революция қаһармандарының осындай даңқты ерліктерін жоғары қастерлеуден барып көрінуі тиіс. Саттар Ерубаевтың «Мәңгілік өмір туралы жыр» атты бұл өлеңі 1972 жылы балалар мен жастар әдебиетінің бас редакциясынан 24 мың тиражбен өз алдына жеке суретті кітапша болып шықты.

Саттардың «Терек пен гүл» атты әңгімесі де баланы өзіне еліктіре тартатын кеңестік патриотизм сезімдеріне толы. Мұны оқыған әрбір бала: мен қызыл гүлге ұқсап, аспанға ұшсам, жер мен көкті шарласса, Бүкіл халыққа бақыт берген, Бүкіл халыққа сәуле сепкен ұлы көсем кеудесіне сыйлық боп тағылсам, Отаныма, еліме ерлігіммен танылған азамат болсам дегенді армандаған болар еді. Әңгіменің балаларға әсер бергіш идеясы, құдіреті күшті көркемдігі осыйдай болатын. Қазақстанның барлық жазушылары да осыған үн қосты.

Кеңестік Отанды сүйе білуге баулу мақсатымен біздің айбынды армиямыздың жауынгерлік, ерлік істері жайында жазылған шығармалардың көпшілігі жас өспірімдерге сондайлық әсер берерліктей күшпен, ән текстерімен жазылды. Бірден коллективтік ортада айтылу үшін көпшіліктін, орындауына арналған орыс халқьның «Раз, два, три» деген әнімен орындалатын Асқар Тоқмағамбетовтын. «Бір, екі, үш» (1934), Баймұхамбетовтың «Әскер жыры» (1937), Елубай Өмірзақовтың орындауындағы «Жастарым жайна» (1939), Өтебай Тұрманжановтың «Біз ЛениншІл» (1934), Жүмағали Саинның «Кім болам» (1936), Калмақан Әбдіқадыровтың «Отан» (1941), «Ант» (1941), Мариям Хакімжанованың Казақстан пионерлерінің республикалық екінші өлеңіне арнаған «Қуанышы көнілімнің (1940) т. б. жарық көрді.

Лениншіл жастар өздеріне жүктелген міндеттердің кандайын болса да өжеттікпен тайсалмай орындап, партия сенімін әрқашан мүлтіксіз ақтап отырады.

Бір, екі, үш, Жастар — алып күш. Отан корғау жолында сен де алға түс... Бір, екі, үш, Қалма сыртта тыс, жаңа құрылыс жасауға, Жұмса кайрат-күш '.

Мұндай сенім және оларға үлкен жауапкершілікті арта сөйлеу жас өспірімдерді әркашан қанаттандырып, квнілін көтеріп, өздеріне эстетикалық ерлік сезім туды-рып отырады. Сонымен қатар оларды жасқаншақтық, батылсыздық және жігерсіздік сияқты жаман әдеттерден арылта түседі. Сонда олар ертеңгі күні-ақ:

Қорыта айтқанда, Отан соғысына дейінгі бесжылдықтар дәуіріндегі қазақ балалар әдебиеті өзінің жаңашылдығымен мазмұны жағынан да елеулі табыстарға ие болып, социалистік кұрылыста еңбек еткен жастардың үздік табыстарын, эстетикалық идеяларын көрсете білді. Балаларды коммунистік рухта тәрбиелеуде күрделі міндет атқарды. Мұның өзі Ұлы Отан соғысына дейінгі бесжылдыктар дәуірінде қазақ халқы мәдениетінің ша-рықтап алға басқанының бір белгісі еді.

2. М. Жұмабаев – сыршыл, суреткер, романтик, «мәдениетшіл ұлт ақыны», ешкімге ұқсамайтын дара тұлға. Оның өлеңдері жалынды болып келеді.

Ақын дәулетті отбасында дүниеге келді. Оның әкесі Бекен би әрі болыс болды.

Мағжан – отбасындағы тоғыз баланың бірі. 4 жасынан бастап, болашақ әдебиетші үйдегі молдадан шығыс халқының тілдерін үйрене бастайды. Араб, парсы және түрік тілдерін оқуды Қызылжардағы медреседе жалғастырады, содан кейін сол замандағы жақсы оқу орындарының бірі – Уфа қаласындағы жоғарғы Ғалия мұсылман медресесіне оқуға түседі. Мұғалімнің ақыл кеңесі менен орыс тілін оқумен айналысып, орыс және шетел әдебиеттермен танысады.

1912 жылы Қазақ қаласында «Шолпан» атты тұңғыш жинағы жарық көреді.

1917 жылғы төңкерістен кейін Жұмабаев «Бостандық туы» газетінде редактор болып ісейді. 1922 жылдан бастап 1923 жылдың аяғына дейін ақын Ташкент қаласында тұрып, шығармашылықпен айналысады. Осы жылдары «Батыр Баян», «Қойлыбайдың қобызы» атты өлеңдер жинағы жарық көрді, жалғыз прозалық шығармасы – «Шолпанның күнәсі» әңгімесі баспадан шығады.

1938 жылдың 19 наурызында «ұлтшыл» деп соңына шам алып түскендер ақыры Жұмабаевты атып тынады. Тек 1988 жылы ғана ол ақталып шықты.

Мағжан өзін табиғаттың бір бөлшегіндей сезінеді, табиғатты жырлап келіп, оның аясында өмір сүріп жатқан адамдар жайлы жазбау, әрине, мүмкін емес.Оған өткен өмір арман сияқты көрінеді...

«Мағжан – ақын, өте күшті ақын. Мағжанның қуаты – оның лиризмнің нәзіктігінде, сырластығында, кейіпкерлерінің ақындық жарқындығында, сөздерінің нақтылығында, оның сөздері Маржан жібі секілді нәзік те, мамық секілді жеңіл, әуенді де сазды. Мағжан – бірінші кезекте терең лирикалық ақын...

Мағжан өлеңдері – оның өзінің жанымен халқымен сырласады».

3. Ж. Аймауытов – ақын, прозашы, драмашы, сыншы, сегіз қырлы, бір сырлы дарын иесі. Ол Семей облысында дүниеге келген. Оның әкесі Аймауыт пен атасы Дәндібай орташа дәулетті қарапайым адамдар болған. Ауыл молдасынан сауат ашады.

1907 жылы Керекуде 2 сыныптық орыс - қазақ мектебінде оқиды.

Жүсіпбек Аймауытов өз өмірбаяны туралы: «Біз ағамыз екеуіміз молда да, етікші де, балташы мен сылақшы да, домбырашы мен әнші де болдық. Әкем домбырада жақсы ойнаушы еді. Екі үлкен апамыз домбыраны жақсы тартатын, солар бізді өлең айтуға үйретті, біздерге өлеңдер оқып беретін, білімді болды. Анамыз Бәтима жесір әйелдерді жиі жоқтау айтуға үйретіп жүруші еді», - деп еске алады. Ж. Аймауытовтың жазған «Қартқожа», «Ақылбек» романдары, «Күнікейдің жазығы» повесі, «Рабиға» пъесасы, балаларға арналған ертегілер жинағы, сын мақалалары, аудармалары, оқулықтары баға жетпес құнды мұралар.

Жазушы «Қартқожа» романында ескі қоғамдық құрылыс жағдайын бай есігінде езіліп жүрген жалшының Қазан төңкерісінен кейін құлдық қамытынан құтылып, азаттық күреске белсене араласып, бақытын тапқанын бейнелейді.

Романда Қартқожаның жеке өз басының жайы көрсетілмейді, бірақ оның қорқыныш пен сенімсіздікке толы өмір жолы, жаңа өмірге ұмтылысы көрсетіледі.

Қартқожаға әділеттіліктің, ерліктің, шыдамдылықтың белгісіндей болған Дәрмен, онымен окоптағы өмірінің барлық қиындығын бөліскен, оқуға баруына ықпал жасаған Хасен ерекше әсер қалдырады. «Қартқожа» - қым-қуат тарихи құбылыстарға толы, поэтикалық қуаты мол, әрі шебер тілмен жазылған роман.

4. Ілияс Жансүгіров 1894 жылы бірінші май күні қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданының бұрынғы төртінші аулында туды. Ілияс шешесінен жастайынан жетім қалып, әке тәрбиесінде өседі. Қатал мінезді әкенің тәрбиесінде өскен Ілияс жас кезінен бастап-ақ өткір мінезді, өжет, еңбек құмар және зерек болады. Өйткені оның әкесі Жансүгір қолөнеріне мейлінше жетік болыпты. Ол аяқ киім тігетін етікші және темір мен ағаштан түйін түйетін ұста екен. Мұнымен қатар ескіше хат танитын, арапша сауатты кісі болғандықтан, халық ауыз әдебиетін көп окып, көп жинапты. Бір сырлы, сегіз қырлы осындай шебер әке өз қолынан келетін бар өнерін Ілиясқа жас кезінен үйреткен. Сондықтан Ілияста әкесіндей әрі етікші әрі ұста, әрі әнші, домбырашы болады. Бір жағы әкесінен оқып, арабша хат таниды. Осының өзі Илястың әдебиетке қызығуы мен өмірге деген көзқарасының калыптасуына көп көмегін тигізеді. Әкесінен көптеген қызықты әңгі-мелер, халық өлеңдерін естиді. Халық өлеңдері мен ертегілері оны халық өмірімен, арман-тілегімен, зор болашағымен тереңірек танысуына мүмкіндік туғызады. Айналасындағы болып жатқан неше алуан өмір кұбылыстары да балалық байқағыштық, назарынан тыс қалмағап еді.

Ежелден ескеруші ем елдің сөзін, Бұмақтың тазалауға тінтіп көзің бар ма деп ашпаған сыр, айтпағап жыр, Құлақты кырға түріп жургсн кезім,— дейді.

Әрі зерек, әрі ұғымтал бала мұнымен дс қанағаттанбай 1905 жылы жергілікті жердегі Қарағашта ашылған орталау мектепте оқып, оны 1911 жылы бітіріп шығады. Осы кездерден бастап өлең жазумен айналысады. Өз білімін көтеру үшін 1920 жылы Іляс Ташкентке барады. Онда жаңадан ашылған мұғалімдер дайындайтын қазақ-қырғыз институтына оқуға түседі.

Ілияс Жансүгіров Ташкенттегі мұғалімдер дайындайтын қазақ-қырғыз институтынын екі жылдық курсын бітірген соң 1921 жылы Жетісуға кайта оралады. Өз еліне келісімен Қапал уезі, Аксу болысына қарасты Белтоған мектебіне мұғалім болып орналасады. Ілиястың алғашқы қызметі халық ағарту жүмысына араласудан басталған-дықтан, ол ең алдымен қараңғыда қалған өзіндей қазақ жастарының басын құрап, хат танытып, сауатын ашуды өзіне үлкен міндет етіп қояды. Сондықтан ол «Жалпы жасқа» деген өлеңімен ұран тастап:

Әйел, еркек, жалпы жас! Қатеріл, көрін, қөзінді аш жаңбырлы жазғы жапырақтар, Көркей, көгер, гүлің шаш!..

Оқы, орталас, ұйымдас!

Бірік, бірлес, жас жасы

Жиылатын күн жетті,

Қайтып ұйқың қиылмас!..

деп, ел арасына, қарамағында оқуда жүрген жас өспірімдерге үгіт жүргізеді. Осы идеясын іске асыру үшін мұғалімдік қызметімен қатар, Ілияс батырақтар одағына кіріп, жалшылар арасында үгіт жұмысын одан ары жүргізе береді. Бұл кезде жазылған өлеңдерін көбіне солардың өміріне және жас ұрпақтарға арнады. «Жастар», «Жалпы жасқа», «Жас бұлбүлдарға», «Жастар ұраны», «Жазғытүрым», «Жазғы шілде», «Күзде» деген өлеңдері жас өспірімдерді оқуға, өнер білімге шақырды. Сол кездің өзінде-ақ «Белтоған» мектебінде оқитын оқушылар Ілиястын өленін әнмен шырқап, бүкіл елге тарататын.

Ілияс мүғалім болған кезінде ауылды кеңестепдіру ісіне белсене ат салысады. Ауыл еңбекшілерінің алғашқы ұйымы — жергілікті қосшылар одағьң ұйымдастырады. 1922 жылы қосшылар одағынын шақыруымен Алматыға келеді. Мұнда Алматы облысының қосшылар одағы комитетінің секретары болып орналасады. Сонымен бірге облысшы «Тілші» газетінде істейді. Ілияс 1924 жылы партия қатарына кіреді. Осы жылы ол қазақ ағарту ннститутының директоры болып қызмет атқарзды.

1925 жылы Ілияс Жансүгіров Москвадағы журналистика институтына түседі. Мұнда Ілияс оқуымен қатар, өзінің ақындық творчестволық жұмысының үннен-күнге дамытып, өлеңдерініц көркемдік жағын жеңілдіріп, сапасын арттырады. Жазушы білім жағынан да, ақындық талантымен де енді тек Қазақстан көлемінде ғана емес, Бүкіл Одаққа таныла бастайды. Ілияс журналистика инствтутын 1928 жылы бітіріп шығадьі:

Ілияс Жансүгіровтің әдеби-әлеуметтік қызметі осы кезден бастап кен арна, даңғыл жолға шығады. Ақынның Коммунистік партия туралы, оның дана көсемі Ленин туралы жазылған «Ленин өлді», «Лении тірі», «Қоммуна», «Ұштасқан үш тілек» сияқты әйгілі өлеңдері — осы кезеңнің жемісі. Москвадан кайтып оралғаннан кейін, Ілияс әдеби творчестволық іске беріле кіріседі. Бірнеше жыл республикалық «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Социалистік Қазақстан») газетінде қызмет атқара жүріп, көптеген өлеңдерін, поэмаларын жазып, жарыққа шығарады. Ақындық әдеби еңбегі өте жоғары бағаланады. Ол 1934—1938 жылдары Қазақстан кеңес Жазушылары одағының председателі қызметін атқарады.

Ілиястың бұл кезде мол еңбек еткендігі соншалық, бас-аяғы он шақты жылдың ішінде ол жиырмадан астам кітабын бастырып шығарды. Ақын бұл тұста коллектив болып біріккен колхозды қазақ аулын, күлазыған қыр суретін өзгерткен алып өндіріс орындарын, кеңестік бес-жылдықтар туғызған толып жатқан жаңалықтарды өз жырының өрнекті арқауы етті. Ілияс Жансүгіров қазақ кеңес поэзиясының ірі ақыны болуымен қатар, проза, драматургия саласында да үлкен енбек еткен жазушы.

Қазақ кеңес балалар әдебиетінің іргесін қалаушылардың бірі болған ірі талант иесі Ілияс Жансүгіров 1938 жылы қайтыс болды.

Әдебиеттің бізде жасалуына көмектесу еді. Бұл туралы біраз еңбектерім бар: «Балаларға тарту», «Балаларға базарлық», тағы басқалар. Бізде, әсіресе, техника, өнер жайында шығармалар туған жоқ. Енді бұл кетікке кірпіш қалауымыз керек дейміз» дейді Ілияс 1931 жылғы «Мен қалай жаздым» деген мақаласында.

Балалар әдебиеті саласында Ілияс өз сөзін орындап шыккан жазушы.

Ілиястың алғашқы кызметі халык ағарту жұмысына араласудан басталғандықтан, ол ең алдымен қараңғыда қалман қазақ жастарының басын құрап хат танытып, сауатың ашуды үлкен міндет етіп қояды. «Жастар», «Жалпы жасқа», «Жас бүлбұлдарға», «Жастар ұраны., «Жазғытұрым», «Жазғы шілде», «Күзде» деген өлендерінде ақын жас буындарды оқуға, өнер-білімге шақырады. Сол кездердің өзінде-ақ «Белтоған» мектебінде оқитын оқушылар Ілиястың өленің әнмен шырқап, Бүкіл елге таратады.

Ілиястың балалар үшін жазылған шығармалары жас еспірімдерді коммунистік рухта тәрбиелеу проблемасын шешуді ғана көздеп қоймайды, ол сонымен қатар әрбір жазушының алдына осы салада қалай жазудың және қандай мәселені көтерудің үлгілерін де көрсетеді. Ең алдымен балаларға арналған шығармалардың тәрбиелік ролі соншалық күшті де ықпалды болуын басты міндет етіп қояды. Балаларды баласынбай-ақ олардың алдына кәдімгі күрделі мақсаттарды қоя білу керектігін айтады. Өйткені тәрбие мен білімнін және оқытудың арасындағы процесс балаға жас кезінен үйретілуі тиіс. Ілияс осы мақсаттарды тіпті бесікте жатқан бүлдіршінге де өлеңмен, әнмен айтып жеткізуді шарт етіп қояды. Сол арқылы баланың көңіл күйі мен ойын эстетикалық идеалы сергітіп, тезірек жетілуіне, дұрыс өсуіне жәрдем етеді. Ілияс «Бөбек бөлеу» («Ана жыры») деген өлеңінде осы пікірді жақтайды.

Қазақ кеңес балалар әдебиетіне ең көп үлес қосқан ақынның бірі—Ілияс Жансүгіров. «Бізде балалар әдебиеті жасалмаған әдебиет. Сондықтан менің бір ойым осы дейді. Осының өзінде де зор үміт, үлкен мақсат бар. Бөбекке қойып отырған ана шарты жеке бастың қамын ойлау мәселесі емес, еткен еңбегін елінің игілігіне жұмсалатын болсын деген қоғамдың, пікірге баулып отыр. Бұл бала алдына қойылған халықтың мақсат, ол — халық ойының эстетикалық идеалының жемісі мен арманы. «Елгезек болсак иісін, ендеше саған екі емшек» деген ананың шарттын белгісі балаға жаңа міндет жүктеп отырғанын көрсетеді.

Бөл-бөл, бөбек, бал, бөбек, Бет алдыңа кетерсін, Бөгелмей білім біл, бөбек. Елге есті ер керек, Білмесен білім бекерсі,Ер жет, есей ертерек- деп, ана оның халық ұлы болуын арман етеді. Осындай ұлы мақсат, үлкен арманды, әсемдік әлеміне кұрылған эстетикалық-идеалды ақын тіпті бесіктегі балаға да сондай шеберлікпен жеткізе беруге, айтуға болатынын дәлелдеген. Өйткені баланы өсіретін де, жетілдіретін де жақсы тәрбие мен зор үміт. Біреу оның келешегінен зор үміт етіп отырса, сол сенім оны енбекке де баулып, жүмылдырып жібермек. Міяе бұл тәрбиелік манызы бар міндеттерді іске асырудың ең басты жолы деп танылады. «Ақылға қонымды, дұрыс тәрбие баланың тіпті жас шағынан, балалар өзін-өзі тани біле бастамас бұрын, оларға барлық жақсылық, шындық, көркемдік, ізгілік атаулыға талпынуды үйретіп отыруды талап етеді олар бұл уақытта адамгершілікке белгісіз себеппен туа әдеттенгендегідей дағдыланулары керек»,— дейді Н. А. Добролюбов. Орыстың ізгі адамдары тәрбиенің ролі мен маңызын осылайша бағалаған. Ілияс та бала тәрбиелеудегі ізгі мақсаттарды дұрыс түсініп, өз поэзиясы арқылы оны шеберлікпен айта білген.(«Елге есті ер керек, ер жет, есей ертерек» деп балалардың болашағынан зор үміт етеді. Тілі де жеңіл, қойған максаттары да айкын. Ана атынан айтылған мұндай сөз, мұндай тілек бала жанының айқыны емес пе? Ата-ананың осындай үлкен үміті мен зор сенімі баланың да жас жанына қамшы боп, оны үлкен жолға, еңбек сапарына аттандырады, былайша айтқанда үлкен үміт, зор сенімді ақтауға кіріседі. Мұндай өлеңдердің тәрбиелік күші мен балаға тигізетін рухани әсері осындай болмақ.

Балаларға жазылған Ілияс өлеңдерінін қамтыған екінші бір үлкен тақырыбы — өз елі, өз жерінің байлығы мен сұлу табиғатының әсем көріністерін суреттеуге арналған. Бұл балалар үшін өте қызықты тақырып, өйткені Ілияс табиғаттың әсем көріністерін суреттеу арқылы жас өлендердің ойын нақты материалдарға негіздеуге тырысады. Бұл салада жазылған Ілияс өлендері: «Ағынды менің Ақсуым», «Бұлт», «Жазғытұрым, «Жазғы шілде», «Күз», «Жауында», «Қыс», «Желді карағай», «Жетісу суреттері», «Жалпы сын», «Тау суреті», «Жетісуда су суреті», «Жетісу жәндігі», «Жер түгі», «Шаттық жыры» деп аталады. Балалардың эстетикалык тәрбиесі үшін табиғат көріністері мен табиғат заттарын суреттеуде бүл өлеңдердің оларға тигізетін әсері өте зор. Ілияс «Жазғытұрым» деген өлеңінде:

Ой, балалар, балалар Жылы-жылы жел соқты, Жылғалардан су ақты.

Қандыл-каншыл қаз кепті, Жер қарайды — жас кепті, Желкілдейді көк майса, Желіндейді мал жайса...

Ел ешкісін қырқыпты, Егіндерін жыртыпты. Ой, балалар, балалар, Ойналық та күлелік қос басына иінелік деп, көктемінің шығуымен байланысты табиғатқа жан бітіп, қандай өзгерістер, жаңалықтар болатынын суреттеп, айналадағы түрлі құбылыстарға зер салуға үйретеді. «Ойналық та күлелік, қос басына мінелік» деп өмір тіршілігіне өздерін де араласып кетуге шақырады. Осы ішінде өзі оларды елеулі, нақтылы, аумаған дәл фактінің өзінең танысуға үйретеді. Соған байланысты балаларда қорытындысы, жинақтау пікірі дәл, дұрыс болып калыптасады. Мұндай нақтылы суреттер олардың өмір тіршілігіне өз бетімен араласып кетуіне жол ашады. Сонымен қатар жаратылыс күбылыстарына зер салуға дағдыланса, олар түрлі құбылыстарлы үйреніп, олардың арасындағы байланыстарды, әсіресе себепті байланыстарды таба білуге машықтана береді.

Жылдын төрт мезгілін өмір тіршілігімен, еңбекпен байланыстыра отырып, 1923 жылы жазған «Жазғы шілде» деген өленінде де балаларды әр алуан құбылыстармен, мезгіл заңдылықтарымен жан-жақты таныстырған. Ой, балалар, балалар шілдем, шілдем — шілде айым, Шырылдап торғай күн сайын,

Шұбар ала шешектер, Шудаланған көк шөптер, Жапырақтар жалпайды, Жас қозылар марқайды. Ұшты көкек сай кұлай, сайда пісті таққурай. Құрт, ірімшік кайналды, Құлындар да байланды. Нәйім-нәлім бауырсақ. Ағын суға шомылсақ. Ой, балалар. балалар Ойнайық та күлейік, Үйретіп тай мінелік балаларға өмір таныту жолдарын өздерінің күнделікті көз алдында өтіп жатқан жаратылыс құбылыстарымен байланыстыра суреттей отырып, сол арқылы шаруашылыққа араластырып, еңбек етуге бейімдейді.

Ілиястың осы өлеңдеріне талдаулар бере келіп, филология ғылымының докторы Әбділдә Тәжібаев «Жаңағы аталған өлеңдер жеті буынды егіз ұйқаспен шапшақ да шымыр жазылған. Әрбір қос жолда тұжырымды ойлар ұғым айтылады да, сол қалпында суретке айналады»— дейді.

Ілияс жаратылыстың бір ғана көрінісі — көктемдегі құбылыстармен ғана таныстырып қоймайды, жыл мезгілдерінін әр тоқсанында әр алуан жаңа кұбылыстар болып отыруына байланысты соған орай жаңа тіршіліктер де өрбитінін танытып отырады. Бірақ олар біріне бірі ұқсамайтын құбылыстар екенін де айрықша суреттейді... Ілияс «Күз деген өлеңінде: дейді.

Ой, балалар, балалар, Қоңыр қаз күз болыпты, Қурап жапырақ солыпты. Ел егінін алыпты, Ақ жәуіктер жауыпты...

Енді мая салыпты, Ел кузекке қоныпты... Ой, балалар, балалар, Ойнайық та күлелік, Енді оқуға кірелік.—

Ілияс жаратылыс суреттерін адам өмірінен, оның күнделікті тіршілігінен бөліп алмай, соған байланыстыра суреттейді. Айналадағы болып жатқан түрлі жакалықтарды байыпты түрде бақылап және өзі де соған араласа жүріп өскен баланың ой логикасы, эстетикалық идеалы бір қалыпта жүйелі түрде дамиды. Сонымен қатар баланың байқағыштық, ізденгіш қабілеті де өсе береді. «Менің ойымша табиғаттағы логика балалар үшін ең оңай және пайдалы логика болады» дейді К- Д. Ушинский. Жаратылыс күбылыстарына зер салу арқылы балалардың творчестволық кабілеттері де, әсемдік әлемі-не құрылған эстетикалық идеалдары да ояна бастайды. Өйткені баланың қиялын байытатын эстетикалық білім қоры көбіне жаратылыс құбылыстарынан көбірек табы-лады. Ілияс Жансүгіров балаларға өлке тану жұмысын да жаратылыстың осындай көркем суреттері мен байлықтарын зерттеу арқылы түсіндіруге тырысқан. «Сондықтан да ақын жыл мезгілін жазғанда оны кұр қызықтамай, мезгіл тудырған жаңалықты жыл мезгіліне байланыстыра жырлайды. «Жазғы шілде», «Күзде» де, «Жазғытұрымда» да әр мезгілдін өзіне тән көрінісі, сол мезгілге орай шаруалардың еңбегі, тірлігі бейнеленеді—дейді филология ғылымыңық докторы Мырзабек Дүйсенов.

Бұл өлеңінде ақын Жетісу өлкесіндегі барлық табиғат сұлулығын даралап сипат-айды.

Ыстық көл жер айнасы мөлдірейді, Балқашты камыс қамап желкілдейді. Аттанған алты өзені Жетісуда, Балқашқа бауырымдап еңкілдейді...

Ақын бұдан ары алты өзенің әрқайсысының өзіндік сипаты мен ерекшелігін онын халық шаруашылығына тигізетін пайдалы жақтарын көз алдына келтіреді: Шу йне, тауды тарпып, шыққан шулап, Ойнақтап, ырғи жосып таудан тулап,асқардан ақтарылған ақ емес пе, қарқ болған қырғыз-қазақ суын сулап...

5. Сәкен Сейфуллин – қазақ кеңес әдебиетінің іргетасын қалаушылардың бірі. Тамаша ақын, прозашы, драматург, сыншы Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданында дүниеге келді.

Сауатын ауыл молдасынан ашқан ол 1916 жылы Омбы мұғалімдер семинариясын бітіреді. Ұстаздық қызметін атқарады. 1914 жылы Сәкеннің «Өткен күндер» атты тұңғыш өлеңдер жинағы жарыққа шығады. Сол кездегі елдегі саяси – қоғамдық ахуал оны саясатпен белсене араласуға итермелейді. Сәкен Сейфуллиннің жемісті шығармашылық сапары оның саяси күрес жолына түсуінен басталады. Сол төңкеріс тұсында және одан кейінгі кезеңдерде ақын, драмматург, прозаик, әдебиет зерттеушісі ретінде жан - жақты танылады.

Сәкен Сейфуллиннің шығармаларының ерекше маңызды бөлігі оның лирикасы. Ақын өлеңдерінде сан алуан тақырыптарды - өз ғұмырын саналы түрде арнаған төңкеріс кезеңінің қатулы шындығын да, балдай балалығы мен жалынды жастығы өткен туған өлкені де – бәрін де шабыттан жырына қосты. Сәкен Сейфуллиннің шағын лирикалық поэмаларының ішінде «Аққудың айыылуы» мен «Лашынның әңгімесі» - орны бөлек, қымбат туындылар.Өмірде сұлулықты, пәктік пен шынайы сезімді, адалдықты ардақ тұтқан ақын осындай адамдық – эстетикалық идеалын қос аққудың ( «Аққудың айырылуы»), жаралы лашын мен бала лашынның ( «Лашынның әңгімесі») бір – біріне іңкәр сезімдерін суреттеу арқылы танытуды мақсат еткен. С. Сейфуллин проза жанрында да жемісті еңбек етті, оның қалыптасуына, уақыт талап еткен мәселелер мен тақырыптарды көркем игеруіне айтарлықтай үлесін қосты.

Ол прозалық туындыларында да өлеңдеріндегі секілді негізінен басты тақырып етіп төңкеріс дәуірі мен өмір шындығын алды.Төңкеріс тақырыбы оның 1917 жылы жазған романтикалық сипаттағы «Жұбату» әңгімесінен бастала келе «Айша», «Жемістер» атты повестер көрініс тапты. «Жер қазғандар» төңкерістен кейінгі кезеңдегі темір жол құрылысына арналған туынды. Бұларға қоса Сәкеннің «Біздің тұрмыс», «Сол жылдарда» атты аяқталмаған романдары да бар.

1. 
   М. Жұмабаев – сыршыл, суреткер, романтик, «мәдениетшіл ұлт ақыны», ешкімге ұқсамайтын дара тұлға.
   
2. 
   Ж. Аймауытов – ақын, прозашы, драмашы, сыншы, сегіз қырлы, бір сырлы дарын иесі.
   
3. 
   Ілияс Жансүгіровтің әдеби-әлеуметтік қызметі қай кезден бастап кен арна, даңғыл жолға шығады?
   
4. 
   Сәкен Сейфуллин – қазақ кеңес әдебиетінің іргетасын қалаушылардың бірі.
   

1.Соғыс жылдарындағы азаматтық әуен (Б.Бұлқышев “Өмір сургім келеді”).

Бұл кезеңдегі балалар әдебиетінің өзекті мәселесі: Отанға сүйіспеншілік,жауға өшпендік мотивтері(Ж.Жабаев “Балама хат”,”Ленинградтық өренім”).

2. М. Әуезовтің балалар әдебиетіне салған жаңа бағыты. Балалар әдебиетіндегі Абай образы.Жазушының тіл шеберлігі. Тақырып пен идея туралы ұғымды дамыту.

3. Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы қазақ анасының ұлтық бейнесі.Анаға деген махаббат ,сүйіспеншілік сезімдерін қалыптастыруда көркем сөз құдіреті.(“Ананың махаббаты”,”Алғашқы айлар”).

Лекция мақсаты:

Отан соғысы жылдарындағы балалар әдебиетінің негізгі тақырыптары майдандағы ерлік күрестер мен тылдағы азаматтардың өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы қаһармандық еңбектері жайында баяндау.

Отан соғысы жылдарындағы балалар әдебиетінің негізгі тақырыптары майдандағы ерлік күрестер мен тылдағы азаматтардың өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы қаһармандық еңбектері жайында болды.

Жамбылдың балаларға арналған өлеңдерінде алдымен жер жүзі пролетариатына қамқорлық жасап отырған Коммунистік партияның басшылық ролі бірінші қатарда жырланады.

Ұлы Отан соғысы жылдарында жазушылар барлық кеңес халқына, сонымен қатар жас өспірімдерге де рухани азық боларлық, олардың жігер-қайратын шындай түсетін жақсы шығармалар берді. Бұл жөнінде жас жауынгер Баубек Булқышевтің «Әмір мен өлім туралы» «Шығыс ұлына хат» (1943) әңгімелерін ерекше атаймыз. Баубектің осы әңгімелерінің бәрінен де тауы қайтпаған жалынды жастық шақтың Отанына беріле кызмет ету жайындағы патриоттық сезімдері, ерлік істері көрінеді. «¥р да жық ақымақ офицтер біздің жастығымызды, болашағымызды кұртқысы келеді. Біз, әрине бере алмаймыз оны! Өлерміз, бірақ бере алмаспыз! Бермейміз! Орыс та осыны айтады, қазақ та осыны айтады, ССРО-дағы барлық ұлттар осыны айтады»,— дейді Баубек Бұлқышев «Өмір мен өлім туралы» әцгімесінде олардың Отан қорғау күресіндегі көздеген негізгі нысаналы мақ-саттары да осы еді.

Баубек Бұлқышев жастар алдында осындай патриоттық сөздерімен нысаналы мақсаттар қоя отырып, Отан үшін, өмір үшін күресуге шақырады. «Менің жастығым адам баласының қызметіне берілді. Мүмкін мен жастығымды қайыра алмаспын. Бірақ, ол босқа кетпейді, менің кіші інілерімнің еншісіне тиеді. Кейінгі жастар, жас інілерім, сендер бақытты жандарсындар. Сендер соғыс дегенді білмей өтетін боласындар. Біз- жастығымызды сендердің бақыттарынның жолына құрбан еттік. Сендер тыныш өмірде бақытты жасайтын боласындар!»—деп, Баубек Отан соғысының жеңіспен аяқталатынына көзі жетіп, зор сеніммен сөйледі. Ол өз Отанынык сондайлық қадірлі екенін, оның әрбір тау-тасына дейін, тіпті кара қүйын топырағына дейін қадірлі екенін патриоттық жыл сезіммен баяндап берді.

«Шу өзенініңбойымен жүре берсеңз Хан және Жамбыл деген екі тауға кез боласыз. Менің әкем Жабай бір кезде осы тауларда көшіп-қонып жүрген. Жамбыл тауының етегінде, қақаған қатты боранды күні мен туыппын! Маған сол көне Жамбыл тауының есімі ат болып тағылыпты. Бұл 1846 жылы февраль айы екен. Менің әкем Жабай шоқпыт шапанды көшпелі кедей болған.

Тұрған жеріміз құлазыған кең, жазық дала еді. Сондықтан да мен балалық шағымда егісті де, бақты да, арықты да көрмедім. Жазық кең дала менің Отаным болды. Мен киіз үйде өстім. Сол кездені барлық қазақ балаларындай мені де көшкенде бесігіммен алып жүрді. Бала кезімде мен тентектеу болдым. Қарттарды да, әкемді де тыңдағым келмеді. Мені қозы бағуға жіберетін, мен бармай қоятынмын. Маған отын тер дейтін, мен тіл ал-май қасаратынмын.

Менің ағам — әкемнің інісі белгілі домбырашы еді. Мен домбыра тыңдауға әуес едім. Он екі жасымда одан домбыраны үйрендім. Домбыра қолыма тнгенде, барлық тентектікті ұмытып, Бүкіл жан жүйем елжірегендей болатын еді. Менің қой баққым келмеді. Домбыра тартып, ән салу мені катты кызықтырды. Табиғат маған күшті де жуан дауыс берді. Мен далада ән шырқағанда даусым Бүкіл даланы күңіренткендей сезінетін едім. 14 жасымда әкемнен қол үзіп, өзімше күн көруге мықтап бел байладын. Ораза кезінде үй-үйді аралап, жарапазан айтатын болдым. Менің өлеңім жұртқа ұнап, маған сый-сияпат көрсете бастады. 15-ке толған мен атақты ақын Сүйінбай туратын ауылға келдім. Домбырамды ұстап, оның үйіне танып келдім де, мен әндете бастадым.

Жүрегім менін елжіреп, Көзімнің жасы мөлдіреп, Өткізіп ем ертерек, Өксумен бала шағымды. Көксеген бірақ көбірек, Бақытты болашағымды.

Алба-жұлба киініп, Кедейлікке күйініп, Жаяулап жерді жағалап, Домбыраны сабалап, Безегем тіл мен жағымды.

Өлеңіме риза болған Сүйінбай мені үйіне шақырып алып:

— Сенің ақындық дарының бар екен, даусың да жақсы, ұнайсың, жігітім,— деді Сүйінбай.

Қарт ақынның тілеуі бойынша мен көптеген әндерді құйқылжыта айтып бердім. Онын біреуін сол үйде отырып шығардым. Сүйінбайдың ақындық шеберлігіне бас иіп, қошеметімді, өзімнің жастығым мен тәжірибесіздігімді өлеңге қосып, Сүйінбайды аспан әлемін нұрға бөлеген таң шапағына, жарық жұлдызға теңеп, өзімді ақынның інісімін деп атап, көмегін, колдауын сұрадым. Ол уәде берді.

Бұл менің өмірімдегі ең бақытты минуттардың бірі еді. Сүйінбай түні бойы ақындық, шеберлік жайында әңгімеледі. Сөйтіп мен оның шәкірті болдым, онын өлекдерін жұртқа тараттым. Тек 16 жасымнан бастап қана мен өз бетіммен жырлауға бел байладым, бірақ көрнекті, тәжірибелі ақындармен айтысқа түспедім. Қазақ даласында айтыста жеңілу — ақынның өлгенімен тен саналатын. Сондықтан да мен алғашқы кезде тек жас, онша әйгілі емес акындармен сөз таластырып жүрдім.

Мен Шу өзенін бойлап көшіп-қонып жүрген ауылдарды аралап, оларға халық өлендерін, ертегілерін, қиссаларын, атақты ақындардың өлендерін, өз өлендерімді айтып беріп жүрдім. Ғасырлар бойы қалыптаскан жәйт суырып салма ақын — рулар мен тайпаларды, ру ақсақалдарын, атақты адамдарды, окиғалардын бәрін білуге тиіс еді. Ол барлық жаңалықтарға үн қосып, жағдайды ескере білуге тиіс еді. Ақын тілінің өткірлігі, қысылтаяңда тапқырлығы, тез де ұтқыр жауап беруі арқылы бағаланады. Ол әріптесін күлкі, сықақ уытына бөлеп, өзі байсалды, ұстамды болуға тиіс еді. Мен осының барлығын үйрендім.

1941 жылы Жамбылга мемлекеттік сыйлық берілді. Ұлы Отан соғысы күндеріңдің Жамбыл өзінің өлеңдерінде совет халқын Отанды қорғауға, еңбектегі ерлікке шақырды.

Кеңес адамдарының батырлығын, СССР халықтарының, мызғымас достығын жыр етті. 1943 жылы майданда Жамбылдың ұлы Алғадай қаза тапты. Бұл жөнінде ақынға хабар жеткенде, ол біраз отырып барып, кайғылы хабарға өлеңмен жауап берді.

Жамбылдың ақырғы жыры 1945 жылы 9 майда айтылды. Бұл неміс фашистерін біздің халқымыздың каһармандықпен жеңгендігіне арналған еді. Жамбыл Жабаев Ленин орденімен, Еңбек Кызыл Ту және Құрмет Белгісі ордендерімен наградталды. Жүз жасқа небары бірнеше ай қалғанда, 1945 жылы 22июньде Жамбыл дүние салды.

Жамбылдың «Шәкірт балаларға», «Атаның әлді», «Сәлем саған, комсомол», «Ленинградтык өрендерім», «Балама хат», «Жеңіс жырын жырландар», «Жаңа жыл сәлемі», «Жүз жасаған жүректен», «Өнердің өсуі», «Балаларға», «Жастық жыры», «Бесік жыры» тағы басқа да көптеген өлендері балалар әдебиетінен өшпес орын алды.

«Шәкірт балаларға» деген өленінде:

Сендерді қоссам жырыма, Саңқылдап үнім сайраған. Қаздаңдап кәрі саусағым, Шекте бойлал ойнаған.

Мектептен сендер келгенше, тағы да бір жыр ойланам. Келгенсоң айтып бермесем, Балалар, кінә қой соған! —деп, ақын ата балалар алдында өзіне үлкен міндеттер жүктейді. Ақын ата өзінің әсерлі өлеңдерімен балалар тәрбиесіне айрықша мән беріп, бейнелі сөздері жыр етіп төгеді. Ер жеткен сайын балалық шақтағы жақсы касиеттерді шыңдай түсуге, адамгершілік сапаны ардақтай білуге, өз Отанынын мақтанышы, азаматы болуға баулиды. Өзін ұялы байтерекке, биік шынарға балаумен қатар, жасыл жапырақтай жамырасқан бөбектердің де биік шынардай болуына талпынтады. «...бала тек адамның жеке басының тікелей тигізетін әсері арқылы ғана тәрбиеленеді. Олардың ақылы өсіп, адамгершілігі артып жетіледі. Жеке адамның тікелей тигізетін әсерін ешбір формамен, ешбір уставпен, ешбір тәртіп ережесімен, сабақ уақытының кестемсімен алмастыруға болмайды. Адамның жеке басының әсері жас жанға күн сәулесімен бірдей, мұны ешбір басқа нәрсемен алмастыру мүмкін емес —- дейді, К-Д- Ушинский. Өзінің жеке басының мінез-құлқын және ақын-жазушылар шығармасынын жоқ.

«Балаларға» деген өлеңінде — Жамбыл жас шәкірттер арасында бірер жетідей болмай қалса, «куанышым, тірегім, жас ботам» деп аңсаған сағынышты көнілін білдіре, оларды өзіне жақын тартып, қуантып, мәз-мейрам етіп, бар ықыласымен жыр төгеді.

Балалар. аманбысың, шырақтарым, Мабысып көлге біткен кұрақтарым, Жүрмесем есендесіп тұра алмаймын, ішінен асып кете бір аптаның,—деп, бірден тасқындата, балаларды өзіне еліктіріп, қызықтыра сөз маржанын тізеді. Ақын ата бұл өлеңінде адам баласының ертеден арман еткен тілегі, болашақтан күткен үміті, балаға деген барлық махаббат, олардың бақыт бақшасы — даңқты Коммунистік партияның басшылығы арқасында ғана біздін, социалистік ұлы Отанмызда іске асқанын жыр етеді.

Балаларды кеңестік патриотизм рухында тәрбиелеу міндеті Ұлы Отан соғысы жылдарында бұрыннан гөрі ерекше жауаптылықпен қолға алынды. Жас өспірімдердің рухын көтеретін Жамбыл өлеңдеріңің осы жылдар ішіндегі ролі, оның патриоттық рухы жастар үшін мейлінше ықпалды болды. Елімізге қатер тудырған неміс басқыншыларының зұлымдық әрекеттері әдебиетіміз бен мәдениетіміздің өркендеп өсіп бара жатқан бағытын тоқыратып, тоқтатып тастай алған жоқ. Балалар әдебиеті тақырыбына жазылған соғыс жылдарындағы шығармалар балалардың жауға деген өшпенділігін арттырды.

Жас болса да, оя мен солын танытып, олардың жауынгерлік рухын көтере түсті. Ақын «Балама хат» деген өлеңінде:

Есінде, балам, бар шығар, Айтқаным Отан әмірін. Шегінбе жаудан жанды сал, Шешілмек содан тағдырың— деп, әкелік әмірін көрсете, баласынын алдына шарт қойып, жауапты міндеттер жүктеді. Балаға үміт арта сөйледі:

Аянба, балам, аянба! Бәлекет сонда аршылар. Алғадай, ылги алда бол, Аянған адам болмақ кор! Бәйгеге барын тігемін,

Сендерге арнап осы жол. Достарыңа осыны айт, Жауларыңды жеңіп кайт! Айтарым арнап, саған сол әке әмірі екі етілген жоқ орындалды. Көп ұлтты каһарман кеңес халқы жер жүзінде өздерінің ерлік, патриоттык күшін танытып, Ұлы Отан соғысын жеңіспен аяқтады. Басқыншылықпен кіріп, біздің бейбіт өмірімізді шайқаған неміс қарақшыларының тасталқанын шығарды, тізе бүктірді, жермен жексен етті. Балаларға арналған Жамбыл өлендерінің патриоттық сезімдерге толы күш-қуаты осындай ерекшеліктерінен көрінеді.

2.Әлем әдебиетінде Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің есімі оның «Абай жолы» роман эпопеясы жарияланғаннан кейін белгілі болды.«Абай жолы» - қазақ әдебиетінің әлемдік мақтанышы.

ХІХ ғасырдың 10 – 20 – жылдары жазушы әңгімелер мен «Қаракөз», «Бәйбіше тоқал», «Қорғансыздың күні», «Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу», «Қилы заман», «Қараш - қараш оқиғасы» повестерін жазды - бұл жазушының кемелденген тұсы болды. Осы шығармалардың негізгі тақырыбы төңкеріс кезіндегі қазақ ауылының өмірі мен тұрмысы, қорғансыз жандардың тағдыры болып табылады. Бұл қарапайым адамдардың зардап шегуі, езгіге түсуі ғана емес, сонымен қатар халықтың рухани ояну тұсы. Мұхтар Әуезов Майлин мен Торайғыровқа қарағанда адамгершілік тақырыбына көп оралады.

Автор бұл әңгімелерде әйелдер бейнесін ерекше бөліп көрсетеді.Әуезов әйелге толстойша немесе Тургеневше емес, басқаша қарады. Онда әйелдердің тағдыры өте ерекше болып келеді. Жазушы шығыс әйелінің қайғысын шынайылықпен әңгімелейді, оның қайталанбас тұлғасын аса бір нәзіктікпен және құрметпен тілге тиек етеді.

Әуезовтің ерте кездегі шығармаларының өзінде өте бір таңқаларлықтай кемел қаламмен жазылған әйелдер бейнесінің галериясы жасалған. «Қилы заман» повесіндегі батыл Бекейге арналған шағын тараудың өзін оқыған адам бұл әйелді ұмытпайды. «Өскен өркен» романындағы бақытсыз Алуаға арналған бір ғана тарауды оқысаңыз, осы әйелді өмір бойы есіңізде сақтап қаласыз.

Ал «Қорғансыздың күні» әңгімесіндегі өр кеуде қыз Ғазиза мен оның әжесін, кексе әйелді қалай ұмытуға болады.

Жас сұлу аярлықтың торынан қара үзіп шыққан кезде «Қаралы сұлу» есте сақталып қалады.

Абай эпопеясында дана ана Ұлжан мен мейірімді әже Зере және таза махаббаттың бейнесі Тоғжан да - қайталанбас тұлғалар.

1929 ж. Әуезовтің інжу - маржаны - «Көксерек» шағын повесі жарық көрді.

1993 жылы жазушы М.Горькийдің “Адамның тууы ” және “Италия туралы ертегілер ” әңгімелерінің еркін аудармасын жасады.Аудармашы олардың стилінің романтикалық көтеріңкілігін сақтай отырып әңгімелердің көлемін біраз қысқартты және кейбір психологиялық сәттерді баса көрсетті.атауларын да өзгертті.Қазақ оқырманы “Адамның тууын””Ананың анасы ” деген атпен оқыды. Орысша түпнұсқасында адамның дүниеге келуіне басты назар аударылса,аударманың қазақшасында ананың бейнесіне,қасиетті аналық сезімге басты орын берілді.

Горькийдің әңгімелері Мүсіреповті аналар туралы новеллалар топтамасын жазуға итермеледі. Дегенмен де “Ана”, “Ашынған ана”, “Ер ана”, “Ақлима” - өзінің тамырларымен ұлттық топырақтан шыққан шығармалар. Горькийдің ықпалы жазушының өз дарынының ерекшеліктерін көрсетуге көмектесті.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ұлы Отан соғысы жылдарында жазушылар барлық кеңес халқына, сонымен қатар жас өспірімдерге де рухани азық боларлық, олардың жігер-қайратын шындай түсетін қандай шығармалар берді?
   
2. 
   Жамбыл өлеңдері балалар әдебиетінен өшпес орын алуы.
   
3. 
   Мұхтар Әуезовтің есімі оның «Абай жолы» роман эпопеясы жарияланғаннан кейін белгілі болуы.
   
4. 
   Ғ. Мүсірепов – қазақ әдеби тілінің зергері.
   

1.Балалар жазушылар қаламынан туған шығармалар тақырыптарының әр түрлілігі:

а) Бала табиғатына тән мінездердің көрініс беруі (Б.Соқпақбаев,С.Сарғасқаев),

ә) Ұлы адамдар өміріне құрылған (С.Бегалин,”Шоқан асулары”,Қ.Әбдіқадыров “Қажымұқан”),

б) Туған жер табиғаты суреті ( М.Мақатаев “Қайран,Қарасазым-ай”, Қ.Аманжолов “Туған жер” т.б.), в) Халқын сүйген ақындық сезімнің көрінуі ( Ж.Молдағалиев “Мен қазақпын”, Қ.Мырза Әлі “Шетелдік қонақтарға таныстыру”, Ф.Оңғарсынова”Оюлар”т.б.

Лекция мақсаты:

Жанрдың әдебиеттегі жағдайымен бірге балалар жазушылар қаламынан туған шығармалар тақырыптарының әр түрлілігі екендігін талқылау.

Академик З. Қабдолов “ Әдеби жанр термин ретінде шартты,екі мағынада қолданылады:1. әдебиеттің тектері- эпос,лирика,драма; 2. әдеби шығарманың түрлері - әңгіме,роман,баллада, поэма,комедия, трагедия,т.б” деп жазады.Әрі қарай”әдебиеттің тегі-жанр,әдеби шығарма-жанрлық түр”-деп түсіндіреді. Профессор Т. Қожакеев “Жанр дегеніміз-белгілі бір шығарманың көрініс табу формасы” деп біледі.”Белгілі бір шығарманың,газет материалының өзіне ғана тән,өзін ғана ерекшелендіріп тұрған құрылымдық-композициялық,тілдік,стильдік,тағы басқа белгілерінің жиынтығы оның жанрын нұсқайды. Р. Нұрғалиев “ Жанр-тудыратын элементтер деп- сюжет түзілісі,композиция,тақырып,поэтика,бір сөзбен шығарма идеясы мен мазмұнын ашатын көркемдік құралдарды айтуға болады” деп,жанр ұғымының аса күрделі көркемдік құралдарды айтуға болады”-деп,жанр ұғымының аса күрделі көркемдік компоненттердің жиынтығынан құралатындығына назар аударады.

Жанр туралы пікірлерді келтіріңкіреп отырғандағы мақсатымыз-бұл мәселенің күрмеуінің күрделілігіне,шешілуі оңай бола қоймайтығына назар аудару.Оның бір ұшығңы жалпы әдебиеттану ғылымындағы “тек” (род), “түр” (вид), “жанр” категорияларының ұғымдық жағынан бір-бірінен ажыратылмай келе жатқандығына да байланысты болса керек. Жанр сөзі “тектің”,”түрдің” синонимі ретінде қолданылып,”поэзия жанры”,”проза жанры”,”лирика жанры”,”сын жанры” деген тіркестер жиі кездесіп жүр.Осы сияқты түрлі шатасулар болмау үшін алдымен,тек,түр, жанр ұғымдарын жеке категория ретінде мағынасын ажыратып нақтылау керек. Біздіңше,”текті”(род) эпос,лирика,драма; “түрді” (вид) поэзия,проза, драма; “жанрды” әңгіме,повесть,роман,дастан,комедия,трагедия,драма, т.б. атауларында ара жігін айырған жөн.

Жанр дегеніміз-“тек” пен “түрдің”, тағы басқа түрлі көркемдік компоненттердің бір-біріне кірігіп,түрліше құрамда қолданылуы барысында пайда болған әдеби шығарманың тарихи қалыптасқан түрі.

Жанрдың әдебиеттегі жағдайы осылай болғанда,оның сынындағы күйі бұдан да күрделілеу.Ол күрделілік әдеби сынның көркемдік,ғылыми,публицистикалық сипаттарынан,қоғамдық-рухани өмірде атқаратын қызметтерінен тікелей туындайды. Әдеби сын жанрларын анықтау оның осындай сан сипатты табиғатына тікелей байланысты.

Қазақ кеңес балалар әдебиетінің қалыптасуы мен дамуына елеулі еңбек еткен Калмақан Әбдіқадыров {1903—1964), 1935 жылы «Амантай», «ТәттІ кауын» атты суретті кітапшалар шығарды. Соңынан жас өспірімдердің еліктеуіне тұрарлық, спорт мәселесіне байланысты.

«Қажмұқан» атты повесін ұсынды. Мұнда жер жүзілік чемпион атағын алған, біраз мемлекеттерді аралап жүріп күрестен, өле-өлгенше жауырыны жерге тимеген кеңес спортшыларының ірі шебері, алтын, күміс және қоласы бар барлығы 45 медальға ие болған Қажмұқан Мұңайтпасовтың палуандық — спорттық өмір жолымен таныстырады. Жазушы Қажмұқан мен Поддубныйдың достығы, жарқын образдары арқылы жас өспірімдерге көп ұлтты Кеңес Одағындағы интернационалдық тәрбиенің мызғымас күшін, бірлігін, кеңестік патриотизмнің туысқандық бірлестігін және халықтар достығының тарихи тамырларын суреттеп берген. «Жолдас жазушылар, жас буындарды тәрбиелеуде, балалар әдебиетін жасауда ең бірінші жауапты комсомол жазушылар. Партия осылай деп отыр. Біз өзіміздің жеткіншектеріміз үшің коммунистік балалар әдебиетін жасауымыз керек. Дәуірге тұрарлық балалар әдебиетін жасамай партияның сенімін ақтай алмаймыз» деген болатын жазушы Саттар Ерубаев өзінің «Балалар әдебиетін жасайык» деген-мақаласында жазылған.

Қазақ кеңес балалар әдебиетінің негізін салушылардың бірі аға жазушы Сапарғали Бегалин өз өмірбаяны мен оқушыларын былай деп таныстырған еді.

«Мен 1895 жылы Семей облысы, Абай ауданы, Дегелек аулында тудым. Есейе келе өз үйімнің аз ғана малын бағып, қолғанат болдым. Әрі ауылдағы молдадан оқып, ескіше хат таныдым. Содан сон керуенмен Семейге келдім, осы жерде менің нағыз еңбек қызметім басталды. Бір уақыт пристаньда жүкші болдым. Бұдан кейін Семейдсгі оқытушылар дайындайтын семинарияның оқытушысы Құлжановтың үйінде атын күтіп, үй жұмысына болыстым. Ол кісі кешкіліктерде маған орыс тілін үйренуге көмектесті. Соның көмегі арқылы мен приход мектебіне түстім, оны 1915 жылы бітірдім. Жаз айларында пристаньда жұмыс істедім.

1916 жыл патша үкіметі қазақтарды тыл жұмысына алғанда мен де Петроград түбікдегі Колипино станциясына тап болдым, мұнда көп нәрсені көріп, бастан өткердім, 1917 жылғы февраль революциясынан кейін март айында ғана үйге қайттым.

Октябрь революциясынан кейін ұзақ уақыт бойына кеңес қызметінде, болыстың атқару комитетініц председателі, уездік атқару комитетінің мүшесі, бөлім меңгерушісінің орынбасары және тағы басқа қызметте болдым. 1923 жылдан 1928 жылға дейін аудандық халық соты қызметінде болдым.

Отызыншы жылдары қазақ аулында колхоз құрылысы, копыстандыру жұмысы жүрген кезде мені қазақ жер халық комиссариатының қоныстандыру секторы дегенге қызметке жіберді. 1935 жылы июльде “Теміржолшы” газетінің редакциясына ауыстым да, осында әдеби қызметке шындап араласуға мүмкіндік алдым. Газетте жұмыс істеуім, сайып келгете, мені Қазақ ССР Ғылым академиясының тіл және әдебиет институтына, кейінірек республика Жазушылар одағынын аппаратына алып келді, мұнда мен ұзак уакыт бойы консультант болдым.

Менің әдеби қызметім 1914 жылдан басталды. Қазақ жастарына алғашқы өлеңім осы кезде Троицкіде шығып тұратын «Айқап» журналында жарияланды. Бұдан кейін ұзақ уақыт бойына творчестводан қол үздім. Тек 1925 жылы В. И. Лениннің қайтыс болуы әсерінен оның ескерткішіне арнап мен өлең жаздым, бұл «Қазақ ақындары мен жазушыларының үні» жинағына кірді. 1935 жылдан бастап әдеби қызметке шындап араластым.

Көне қазақ аңызының сюжетіне құрылған менің алғашқы кітабым — «Қыран кегі» поэмам 1944 жылы шықты. Мұны окушылар жылы шыраймен қарсы алды. Бұдан кейін жас аңшы туралы «Сәтжан» атты повесім шықты, бұл тұғыш рет орыс тіліне аударылды, әрі РСФСР Оқу Министрлігінде конкурсте сыйлық алды. Бірінші жолы ол Москвада 30 мың дана тиражбен, екінші жолы 300 мың дана тиражбен шықты. Сондықтан да мен кітапты жас окушылар жақсы қабыл алды дей аламын. Бұл повесть азербайжан, өзбек, армян және корей тілдеріне аударылды. Польшада «Сейіттің ботасы» деген әңгімелерім жеке кітапша болып шықты».

«Көксегеннің бастан кешкендері» повесім 1949 жылы басылды. Осы кезде Қазақстан малшыларына арналған менің «Төлбасылар» атты әңгімелер жинағым шықты.

Балалар үшін мен зор сүйіспеншілік жазамын. Бұларға мен «Ермектің алмасы» (1956) әңгімелер жинағын, «Жеткіншектер» (1959) мен «Бақыт» (1956) повестерін, «Жас бұтақ»1953) әңгімелер жинағын арнадым. Әр уақытта менің бұрын шыққан шығармалар жинағым оның ішінде «Мектеп түлектері», «Ананың қайраты», «Жұмбақ кілт» және басқалар басылды. Бұдан басқа мен қазақ тіліне Мамин Сибиряктың әнгімелер жинағын, Лесковтың повесін, Пушкиннін, Лермонтовтың, Шевченконың, сондай-ақ осы заманғы кеңес ақындарының өлеңдерінең аудардым. 1963 жылы Л. Соловьевтің «Қожанасыр» повесік аударып шығардым. Қазір Шоқан Уәлихановтың балалық шағы туралы повесім шықты.

Қазіргі кезде қазақ кеңес балалар әдебиетінің аға жазушысы кім десе, алдымен Сапарғали Бегалинді атаған болар едік. Сапарғали — балалар әдебиетінде әңгіме жанрын дамытқан, сонын тамаша үлгілерін көрсеткен жазушы.

Сапарғали Вегалиннін балаларға жазған отыздан аса көлемді әңгімелері бар. Соның бәрін жинақтағанда, тақырыбы мен көтерген мәселесіне қарай бес топқа бөлуге болады.

Бірінші топ; «Сәтжан» (1947), «Көксегенін көргендері» (1948), «Бала мерген» (1956), «Алданған жолбарыс» (1956), «Тоятқан тауынан табылыпты» (1955).Бұл повестері мен әңгімелері аңшылық тақырыбына арналған.

Туған өлкесінде, көбіне ауылда жүріп қызмет еткен Сапарғали жаратылыстың алуан түрлі байлығымен танысып, оның көркем көріністерін суреттеуге зер салады. Бұл ретте С. Бегалиннің Москвада орыс тілінде екі рет басылып Бүкіл одактық бәйге алған «Сәтжан» повесін ерекше атап өткен жөн.

1960 жылы жазуының көлемі 21 баспа табақ «Жеткіншек» атты таңдамалы әңгімелер жинағы басылды. Бес бөлімнен құралған бұл жинақтың әр бөліміне оның мазмұны мен идеясын анықтайтын жеке эпиграфтар берілген: «Күштінің күші — ақыл, ақылдын иесі — адам», «Малдың тілін баққан біледі, отынның тілін жаққан біледі», «Қағажу көрмеген жүрек — жалынды достықтын айнасы», «Ер еңбегі — ел мақтанышы», «Аңдамай айтсаң, алдыннан апат кездеседі». Осы эпиграфтар әңгімелерінің негізгі мазмұны мен мақсатын дәл көрсеткендей. «Күштінің күштісі — ақыл, ақылдың иесі — адам» дегенде, қандай жыртқыш, қандай күшті болса да, соның бәрін ақылмен жеңетін — адам. «Сәтжан» повесіндегі Сәтжанның образы дәл осындай әрекетті сипаттайды.

Сәтжан мектепке оқи жүре бір жағы колхоздың бұзауын бағып, әсіресе аңшы атасы Серікбайға еліктеп күсбегі болуды аңсайды. Жазушы Сәтжанды қынжылуды білмейтін, кай нәрсеге болса да кызыға кірісетін және ойлаған мақсатына жетуді көбірек аңсайтын оптимист бала етіп суреттейді. Ол өсірген қыран құс бір каққан қабағынан барлық сүзіп көріп алғандай, сар-шегір де иесіне мақтанғандай алыс төңірекке такаббар ерлікпен көз салып, күйқылжып қарайды. Нағыз баукеспе алғырдың өзі болып шығады.

Халықтық шығармаларда әр алуан табират құбылыстары мен оның дүлей күштері адамнан өктем, керемет те ғажап дүние ретінде суреттелетін. Оның үрей тудырарлық ғажап көріністерінен қорқып, оған жалынып, жалбарынып, сыйынуға дейін баратын. Ал Сапарғали әңгімелеріндегі аңшылық өміріне байланысты сурттелетін табиғат сұрапылдары мен табиғат кереметтерін зерттеу, игеру, адам оны өзіне бағындыру тұрғысынан көрсетіледі. Табиғат өз бойындағы байлығын еңбек еткен адамға ғана ашпақ. Қандай табиғат тағылары болса да үйретіп ала білетін ұлы қасиет тек адамда ғана болмақ. Табиғат тағыда қыран кұс — ителгіні үйретіп алған Сәтжан оған коянды да, қазды да, үйректі де, түлкіні де, қасқыр мен тау ешкісін де алдыра біледі. Бұл бала үшін үлкен өнер, бұл оны іскерлікке, икемділікке, алғырлыққа үйретеді. Екінші жағынан, тау қыранымен аң аулай жүріп, Сәтжан өз өлкесінің барлық сыр-сипатымен, байлығымен танысады. Туған өлкемен танысу Сәтжанға жаңа ой, жаңа қиял қосады. Көре жүріп үйрену адамды үлкен іскерлікке баулитынын ол өз тәжірибесінен көреді. Таңбалы тастан әр алуан суреттер мен әр түрлі тастардың табылуы жай нәрсе емес екені Сәтжанды үлкен ойға қалдырады.

Құс салу, ит жүгірту дегендермен ауыл арасында кейбіреулер өнер арттыру үшін айналысса, мұның өзі қазір көнерген өнерге айналып бара жатканын байқатады. Жазушы сол үшін Сәтжанның бар өмірін осы жолда, ата кәсібінде қалдырып қоймайды. Аңшылық өнеріне басында Сәтжан қанша құмарлыкпен кызықсыз да, өсе келе, ойлана келе қомсына бастайды. Аңшылық өнерді Сәтжанның қомсынып отырғаны — алда одан да гөрі зор мақсат бар. Сәтжан енді құлашын кең арнаға жаяды. Бала кезінде байқалған «таңбалы тастағы» көріністер Сәтжанды зор арманға жетелейді. «Қиясына қырап ұялатқап, қыналы бетіне ертедсгі бір қиып күндердің ізіті сақтаған зәулім жартас Сәтжанға терең сыр, үлкен құпиясымен аса ыстық көрінді. Ол жартастан ұзаған сайын қайта-қайта тастың сонау қиясынан көз алмай карап келсді деп суреттейді жазушы. Баланы зор болашаққа баулитын осындай идея оның тәрбиелік мақсаты неде екенін айқын көрсетіп, негізгі кейіпкерлерінің басқаларға үлгі боларлық моральдық бейнесін ашып береді. «Таңбалы тастағы» кұпия Сәтжанның таукен зерттейтін институтқа окуға баруына, оның талантына жол ашуға зор себепкер болады. Қорыта айтқанда, «Сәтжан» повесінің барлық желісінен «талапты ерге нүр жауар» деген халықтың даналық ойын сезінесіз.

Сапарғали Бегалиннің аңшылық ісіне байланысты жазылған повестерінің қай-қайсысы болса да өлкетану жұмысына көп септігін тигізетінін байқатызды. Қараса адам көзі тойғысыз табиғаттың әсем де сұлу көріністерін Сапарғали жақсы білумен бірге, оны өзі де жақсы суреттейді... «Көксегеннін көргендері» повесінен Алтай өлкесінің бай табиғатың ортасында, самырсын саясының жаңбыр тиіп көрмеген құстөсектей былқылдайтын құрғақ мүгі үстінде жүргендей эстетикалық әсер аласың. Алтай өлкесінде жайқалған егін мен шабындыны, суы толған балық пен құндызды, тауы толған бұғы мен маралды жазушы өмір дастанындай етіп суреттейді.

«Көксегеннің көргендері» деген повестегі Өтеш, Зарқұмар, Оралхан, Көксеген самырсын арасынаң балқарағай іздеп жүрген қолы бос еріккен балалар емес, олар колхоз шаруашылығына көмектесу үшін пішен шабуға келген балалар. Күн жауын болған соң босқа отырғанша деп әдейі қарағай ішін аралап кеткен. Бұлар аң қуған мерген де емес, аңдар ғана жортатын жұмбақ алаңды, бекінісі мен құпиясы мол түбектерді көруге, оны тінтуге жаны құмар. Жазушының колданған бір жақсы әдісі — оқиғаны осылай етіп кұру арқылы балаларға өз өлкесінің әр алуан жан-жануарлары мен байлықтарын танытады. Осының бәрі де іспен, әрекетпен, қызықты еңбекпен тығыз байланысты түрде дамып отырады. Балаларды өндірістік іске баулып, үйретіп жүрген колхоз бастығы Садуақас, агроном Нұрила, егін бригадирі Қобай олардың бір сағат уақытын да бос өткізбеуге тыры-сады. Көксегеннің көргендерін «Жаратылыс ғажап, бір аңның қасиеті мүйізінде, мысалы, бұғының мүйізіндегі қан сақ ауруға дәрі. Мына күдірдің кіндігіндегі жұпар да сондай қымбат. Ал аюдың өті сан жараға ем. Міне, ғажаптар»— деп осының бәрін де таң-тамаша көреді. Көксегешінің мұндайларға таң қалуы орынды, өйткені мұның бәрі де оның бірінші көрген дүниесі. Ол — көріп, біліп, араласуымен ғана өмір танып келе жатқан жас буын. «Адам қоғам жұмыстарының әсерінсіз, оған қатынасу сезімінсіз өссе, онда өспей-ак қойғанының өзі артық»¹—деген болатын Н. Г. Чернышевский.

Табиғатты және табиғат тағыларын келісті суреттеу мен қатар, Сапарғали бас кеиіпкерлерінің портретін де оның жас мөлшеріне, іс-әрекетіне сай көрсетеді. Уаштың портретін жазушы былай суреттеген: «Әкесі майданға аттанған Уаш он төрт жаста еді. Жас өспірім Уаштың өткір сұрғылт көзі, биіктеу кабағы өсіп жете толмағандығы болмаса, Нұрқасымнан айнымайтын. Ал бойы әлі талдырмаш болғанмен салалы, тарамыстау ширақ еді. Оның өңінің сарылығы, шашынық тұнжыр коңырқайлығы да әкесіне ұқсайтын. Тек ол мінез жағына келгенде Нұрқасымның баяу, сарғылт қимылы жоқ. Әр нәрсеге талаптанған, сәл алғыр да тәрізді еді». Уаш өзінің жылдам да қайсар мінезіне карай елеулі қызметтер атқарады. Отан басына қатерлі кауіп туғанда, әкесінің мылтығы мен аң аулап, өз үйіне де, колхозға да септігін тигізеді, ер азаматтың қызметін атқарады. Отан соғысы кезінде 13—14 жастағы балалар тылда бұдан да күрделі қызмет атқарғаны мәлім.

Осындай ұтымды тақырыптарды таба білу де жазушының шеберлігін танытады. Жас өспірімдер Сапарғалидың әңгімесін оқымас бұрын, ең алдымен оның тақырыбына қызығады. Мысалы, Сапарғали бір әңгімесінің тақырыбын «Алданған жолбарыс» деп қойыпты. Әңгімені оқымас бұрын-ақ жолбарыс қалай алданды екен деген ойға калады. Осы бір таң қаларлық қызықты ой әңгімені бастан-аяқ оқып шығуға мәжбүр етеді. Аң аулау қызығына шомып отырған бала оқиғаға өзі араласып отырғандай сезініп; кейде әңгіменің тез аяқталғанына өкінеді.

Айталық, мергендер өмірі — балалар үшін ең кызықты, ең тамаша тақырып. Бұл жас өспірімдерді спорт жұмысынның ең жақсы түріне үйретеді. Олардың шынығып өсуіне әсер етеді.

Бүкіл одақтық аренаға танылған балалар әдебиетінің көрнекті жазушысы Бердібек Соқпақбаев өз өмірбаянын жас оқушыларға былай деп таныстырады:

«Мен 1924 жылы Алматы облысы Кеген ауданы Қостөбе селосында тудым. Ата-анамнан ерте айрылдым. Алғашқы кезде кісілердің қолында жүрдім.

Балалық шағымда менің басымнан өткен қиыншылықтар мен жоқшылық өзімнің «Балалық шаққа саяхат» деген кітабымда бейнеленген. Отан соғысы жылдарында ФЗО мектебінде оқыдым, Кеңес Армиясы қатарында қызмет еттім, содан кейін ауылда мұғалім болдым. Осы мен бірге Қазақ педагогика институтының филология факультетін бітірдім.

1950 жылы менің түңғыш «Бұлақ» деген жинағым шықты. Бұдан кейінгі жылдары Алматыда «Пионер», «Казақстан пионері» редакциясында істедім. 1955—1957 жылдары Москвадағы жоғарғы әдеби курста оқыдым. Балаларға арнап бірнеше кітап жаздым. Бұлардың ішінде «Менің атым — Қожа» (1960), «Балалық шаққа саяхат» (1962), «Аяжан» (1963), «Гауһар» (1961), «Жекпе-жек» (1951) және басқа да повестерім бар. Соңғы жылдардың ішінде соғыс жылың қамтитын ересектерге арналған повестермен қатар, «Кездесу» және «Бозтөбе» поэмаларын жаздым. «Казфильм» студнясында «Менің атым — Қожа» повесім бойынша фильм түсірілді. 1967 жылы Кани қаласында болған жетінші халықаралық кинофестивальда Кеңес одағы бойынша екі фильм — «Менің атым — Қожа» және «Хош келдіңіз» атты фильмдерга қызғылықты да тартымды түсірілгені үшін арнайы сыйлықтар берілді. Сөйтіп, Қожаны енді Бүкіл дүние жүзі балалары көретін болды.

1952 жылдан «Казақстан Жазушылар одағының мүшесімін».

Бердібек Соқпақбаевтың «Балалық шаққа саяхат» повесі — өмірбаяндық туынды. Онда автор өзінін балалық шақта басынан кешкендерін сол кездегі дәуір шындығына орай кішкентай Бектас бейнесі арқылы елестетеді. Ес білмес есер шақ, балалық мінез — Бектас, Жанбосын, Жүнісбай, Майра образдарынан шындық қалпында, толық көрінеді.

Бектас жетімдік пен жоқшылық қасіретін көп кәріп, жаншылып өссе де, онысына мойымайтын, қажырлы, өжет бала. Қу тілділеу, пысық, кағілездігі де бар. Сабаққа алғыр. Жүгіру, секіру, суға малту жағынан да өзінен ересектерге есесін жібермейді.

Ленин біздін атамыз, Саясында жатамыз.

Қарсы келген дұшпанды, Қақ жүректен атамыз,—

деп өлең айтады. Ол өз елінін, өз Отанының кішкентай патриоты екенін сезінеді.

Жаңа құрылысқа алакөз тап жаулары мен бандиттердің бүлдірушілік әрекеттеріне иланған Бектастың ата-анасы Кытайға өтпек болады. Бектас іштей наразы. Ол бір сұмдықтың боларын сезіп шекаралық заставаға хабарлайды. «Сұмдық бұл! Әкем мен шешем,ақылдарың нан алжастыңдар ма? Бұларың не? Өз өкіметтерінен — ертеңгі бақытты заманнан безіп, кайда бармақсыңдар деп айқай салғым келеді. Кеудемде өжет наразылық сезімі бұрқанады. Бірақ оны сыртқа шығаруға шама, жеткізіп айтар тіл қайсы? Сеземін де түсінемін, айта алмаймын. Қиналам да тебіренем, жылай алмаймын». Бектас Ленин әперген бақытты өмірден таймақ емес, ол үй ішін Қытайға өткізбей аман-сау алып қалады, саналылық, байыптылық көрсетеді. Бала әрқашан әділдікті сүйеді. Әділдік үшін күресте бала алған бағытынан ешқашан да қайтпайды: қара тасқа салсан да тіліп түседі. Бектастың портреті мен іс-әрекетін, жан дүниесін жазушы бірден-бірге осылай дамытып, өрістете береді.

Бектастың мінезінде өткірлік, кейде оспадарлық да бар, бірақ оқуға зерек. Өзінен үлкен Жанбосыннын айта алмай тұрған көбейту мәселесін ол суылдатып айтып береді. Жарайсың, Бектас — деп, мұғалім мені ризашылықпен мақтайды да, Жанбосынға қарайды. Көрдің бе ананы. Ал сен өгіздей болып ап, мыңқ-мыңк етіп турасын. Ұлмайсын ба? Мен масайрап, мәртебелене түсем».

Жанбосын Бектасты осындай білгіштігі үшін жек көрсе, Бектас Жанбосынды үстіндегі бүтін киімі, қалта-сындағы ақ наны, аяғындағы бұжыр табан әдемі бәтенкесіне бола жек көреді. Балалар арасында бола беретін осындай тартыс-жанжалдарды, болмашыға елігетін бала психологиясын жазушы әдемі суреттеген.

Тұрмыс ауыртпалығы Бектасты шынықтырып өсірген. Ол екінші класта жүргенде-ақ колхоз жұмысына колқабыс береді: масақ терді, тұлықтастың атына мініп, қыр-манда астық бастырады. Ауыр азаптан арыла алмай жүргенде, жығылған үстіне жұдырық дегендей, шешесі қайтыс болып, Бектас жетім қалады. Ал «жетім»деген жалғыз сөздің күйініші қанша десеңізші! «Қымбатты, жас достарым, тағдырдың мейірімсіздігінен әкесі немесе шешесі қайтыс болып, жетім қалған балалар, мүмкін сендердің араларыңда да бар шығар. Айналып қана кетейіндер, қанша араздасып жаулассаңдар да, «жетім» деген тажалдай суық сөзді айтпаңдаршы соларға! Бір соқ, етінен ет кесіп ал. Бірақ, әлгіндей деп бейшараны тілдей көрмендер! Оның адамшылық менмендігін бұл сойқан сөздің қаншалық жер етіп жойып жіберетінін түсіндіріңдер! Аяңдар!»

Шешесі өліп жетім қалып не жетіссін. Бір ғажабы — кісі есігінде жүріп оқыса да, Бектас екінші, төртінші класты мақтау грамотасымен бітіреді. Бойда кайрат, ойда көз, көңіліңде жігер болған соң, бала тұрмыстың қандай азабына болса да төзімділікпен, өміршеңдікпен қарайды. Бектасты болашаққа сүйрейтін — осындай оптимистік үміт-арманы.

Бектас өзінен де бұрын шешесінен алты айлығында қалып койған інісі Тұрдыбектік тағдырын көбірек ойлайды. Жанына көбірек бататын да соның халі. Бектас Тұрдыбектің мұндай халіне ешбір жәрдем ете алмай, шарасыздықтан қатты қайғыруда жүреді: Тұрдыбектің хал-күйі сондай аянышты. Төрт жастан асып қалса да, аяғы шықпаған, күтімсіздіктен салмешел болып қалған. «Қазір осы жолдарды жаза бастағанда, бейкүнә сәбидің сондағы кейпі көзіме елестеп, жүрегім қақ айрыла жаздайды. Ауыр үйдегі сыз еденге төселген салаба ескі құрып киіздің үстінде отырушы еді. Шашы кұлағын жауып өсіп кеткен. Бет-аузы қап-қара, кір-кожалақ. Ұп-ұзын шидей күс-күс арық қолдарымен төңірегіндегі иісі күйік сасыған дән болса теріп жеп отырады. Көйлен, дамбал деген үстінде болмайды. Кеудесі мен арқасын орап, тізе тусына дейін түсіре танып тастаған жабағы тәрізді сауыс сірә бірдекесі бар. Онысы күндіз-түні бір шешілмейді, Отыруға әбден машын болып алған, етсіз, қисық аяқтары жансыз ағаш аяқтар кұсап, астына жиылмай жайылып жатады». Бектас осындай ауыртпалықтарды бастан кешіре жүріп жетінші класты мақтау грамотасымен бітіреді. Бектас образының балаларға қандайлық әсер етіп, қалай толғақтатыны міне осындай. Повестің тілі жеңіл, оқиғасы тартымды. Әсіресе балалардың бірін-бірі ұнатулары сондай қызық, әсерлі суреттеледі: «Мені Майраға қосақтап, арқандап қойған көзге көрінбейтін ғажайып бір жіп бар. Майра — күн, мен күнбағыспын, оны көрмесем тұра алмаймын, Майра — гүл, мен — кебелекпін, қашан да Майранын төңірегінде болғым келеді». Майра мен Бектастың арасындағы татулық осындай айқын текеулермен әдемі суреттелген.

Балалардың осындай типтік образдарын жасап беруі арқылы Бердібек творчествосының жаңашылдығы, көркемдік шеберлігі, прогресшіл, идеялық-эстетикалық, мәні, халықтығы мен ұлттық ерекшелігі айқын ашылып, әсерлі көрінеді.

Қорыта айтқанда қазіргі дәуірдегі қазақ балалар әдебиетінің алдына қойған ең өзекті мәселесі — саяси күрес үстіндегі данышпандық басшылығын, өсиеттерін, әкелік қамқорлығын, оның саяси маңызын жас өспірімдерге ашып беру, түсіндіру ең басты тәрбиелік идеяға айналды. Қандай тақырыптарды қамтығымыз келсе де кеңес халқынық кеңес жастарынық бар өмірі, бар еңбегі, тіршілігі, күресі, алға қойған мақсат-мүдделері Ленин атымен, Ленин ілімімен, Ленин идеяларымен тығыз байланыста дамыды, дами береді. Оның өміршеңдігі осыған байланысты.

Белгілі балалар жазушысы Сансызбай Сарғасқаевтың есіні жас өспірімдерге жақсы таныс. Ол 1925 жылы Жамбыл облысы, Қордай ауданы, «Шарбақты» колхозында туған. 1943—1948 жылдары Кеңес Армиясы катарында болған. Армиядан қайтқан соң, «Қазақстан пионері», «Жұлдыз» журналында қызметте болды. КПСС мүшесі. Ол жастық шағын еске алып бірде былай деп жазған еді: «Біз кішкентай үгітшілер едік, бригадалар мен фермаларды аралайтынбыз, газеттер мен журналдарды оқып беретінбіз. Жауынгерлік листоктар шығаратынбыз, концерттер көрсететінбіз. Біз сауатсыздыққа қарсы күрестік, - ауыл шаруашылығының зиянды жәндіктерін құртыстық, масақ терістік. Жорыққа шығатынбыз, жас бөбектер мен қарттарға жәрдемдесетінбіз. Мұны ешқашан да ұмыта алмайсың.

Мойнына ал қызыл галстук тағып пионер болып, жас ұландар ұйымының жұмысына жасынан белсене араласқан Сарғасқаев 1949 жылы республикалық пионер журналының бетінде «Сын» атты алғашқы әңгімесімен көрінді. Осы шағын әнгімесінде ол батыр ағасына еліктеген жас пионер арқылы шындықты сүюді, адал болуды жазды.

Алғашқы қаламын пионерді суреттеуден бастаған жазушы мұнан кейін республикалық «Лениншіл жас», «Қазақстан пионері» газеттері мен «Пионер» журналының беттерінен жиі-жиі көріне бастады.

1953 жылы Сарғасқаевтың «Достар» деген әңгімелер жинағы шықты.

Сансызбай 1953 жылы «Бір отрядта» повесін ұсынды. Бұл пионер мұнымы өміріне арналған қазақ кеңес балалар әдебиетіндегі алғашқы шығарма еді.

Повесть пионер отрядындағы өмірді жан-жақсы көрсетеді. Оқиға тартыс төңірегіне құрылған. Мұндағы кейіпкерлер ұдайы өздеріне лайық іс-әрекеттерімен көрінеді. Повестің құндылығын пионерлердің басты еңбегі — оқу процесінің, романтикаға толы пионерлік Істердің су-реттелуінен көреміз. Отряд пионерлері мейлі футбол мен баскетбол ойнасын, болмаса фермаға саяхат жасасын, белгілі адамыдармен кездессін, отряд кітапханасын ұйымдастырып, сауық кештерде өнерлерімен танысын бәрі-бәрінде автор өз кейіпкерлерін мектеп — пионер өмірінің қайнаған ортасында жүргізіп, әрқайсысын жеке-дара мінезімен, балаларға тән психологиясын тереңдеп ашуы мен көрсетуге тырысқан.

Мұндағы басты кейіпкер — IV класс оқушысы Қайрат. Оның мінезінен тентектік, өнімсіз өктемдік, бос даурықпа, құрмақтан аңғарылады. Ол талай-талай коллектив талқысына түседі де, алдында әлі де көрері көп екенін сезінеді.

Повесте Саяттың бейнесі де оқушы назарын аударарлық. Ол оқуда үздік. Отрядта бетке үстар — үлгілі пионер. Бірақ, оның осы үлгілі ісі тек мектепте, пионер отрядында ғана. Ол — өзінышіл, менмен бала. Автор Саяттың бойындағы мінезді шебер аша білген. Ал Кәрім болса, бір беткей, тік мінез. Осы мінезімен ол кейде достарын үркітеді, аңқылдақ адал жанын бір беткеилігі бүркемелеп кетеді. Жазушы бала психологиясының қилы астарын ұтымды суреттеген.

Повесте Сахи деген қыз бар. Автор оны жеңілтек, қисыктығы мен қышырлығы әлі де қалмаған етіп суретте-мен болған, алайда оның бейнесінде күңгірттік бар. Повесте Жамалдың образы бірсыдырғы шыққанымен, отряд вожатыйы Сәуле, Саяттың әкесі Мұрат, мұғалима Ғайша жайында оны айта алмаймыз. Бұл адамдар автордың жетелеуімен ғана санатқа қосылған жандар боп шыққан.

Повесть автордың әп-әдемі пейзаждық көріністер жасап, оның шығарма идеясын, кейіпкерлердің күй-жағдайын беруге орынды пайдалана білетіндігін танытты.

Мұнан кейін Сансызбай 1954 жылы «Сәуленің жаңа достары», «Сұлутөрдін балалары» (1956), «Бір көшенің бойында» (1961), «Сынған тіс» (1963) атты повестер мен «Балалар» (1958), «Шындық» (1964) атты әңгімелер жинақтарын жарыққа шығарды. Жинаққа енген жиырмаға тарта шағын әңгімелер тақырыбы, оқиғасы жағынан алғашқы әңгімелерінен әлдеқайда көркем. Бұлардан жазушының қаламы өткірленіп, шеберлігі арта түсіп, кекселенгендігі бірден байқалады. Әсіресе «Өкініш», «Көз», «Шатақ», «Сабақ», «Жігіт» секілді әңгімелері композициялық шырақтығы, сюжеттік тартымдылығы, бояу нақышының айқындылығымен көзге түседі.

Сансызбай Сарғасқаев пионер өмірін толық та жете біледі. Ол жас ұландар өмірін, қызықты істерін жай ғана тіркеуші емес, алға мезеуші. «Мен пионерлерді инитивасы, тапқырлығы үшін, коллективтілігі мен шынайы достықтары үшін жақсы көремін. Міне сондықтан да олар менің шығармаларымның басты кейіпкерлеріне айналды» деуі өте орынды.

Балаларға өз өлкесін жақсы таныту үшін жазушылар қолданатын бір шеберлік — пейзажды, жаратылыс сұлулығын әдемі суреттеп, өмірді, қозғалысты толық елестетіп, балалардың уылжыған жас жанына эстетикалық әсер, бойына жігер, қайрат беретіндей етіп көрсету. Оның «Бүршік жапырақ жаяды» повесі жаратылыс сұлулығын-таң шапағын суреттеудең бастаған: «Бүгін де күндегідей еді. Көкжиектің етегін түре таң біліне бергенде «Сұлу-төрдің» сүйір-сүйір шоқыларына қонған боп-боз ақша бұлттар таң шапағымен бойына қан жүгіргендей, ашық қызыл түске еніп, бейне бір күлтеленген гүлдей жұмыр-лана қалғанды. Таң самалы түнгі ауыр ауаны ысырып, әлде бір жадырақ қылықты әкелгендей селоның үстін сипап өтіп, жасыл жапырақтарды баяу тербетеді. «Сұлу-төрдің» найзадай тік қадалған биік шындарына түскен күн сәулесі бірте-бірте оның терең аңғарларына сүңгіп, торланған қос көлеңкенің жамылғысын бұзып өтіп, арғы қабағына шаншыла қалды. Қара-коңыр аспан көкшіл тартып, кең алқапта, қалың ағаштар да ашық сәуле құшағына енді. Енді бірде Бүкіл алқапка мол нұрын шашып «Сұлутөрдің» иығынан отты үлкен шар секілді — күн шыға келді».

Сансызбай адам портреттері мен психологиясын пейзаж арқылы толықтыра суреттеуге шебер. Жалаң пейзаждын ғана емес, оны өмірмен, адам тіршілігімен, еңбек процестерімек байланыстыра суреттейді.

Адам — табиғат перзенті. Табиғаттың даму, өзгеру заңдылығы сияқты адамның да сыры, мінезі, іс-әрекеті әр алуан. Жазушы басты кейіпкерлерін табиғат көріністерін суреттеуге байланыстыра гуманизм рухымен тоғыстырған.

Повестің басты кейіпкерлері — Раушан, Мақсұт, Олақ, Ақан. Бұлардың бәрі де бесінші класс оқушылары. Олар не нәрсені болса да қызыға, қуана қарсы алатын, ойындағысын орындағанша тыныштық көрмейтін, таудай талабы бар намыс иелері. Олардың көзге түсерлік елеулі еңбек еткілері келеді. Бірақ оны неден бастау керек? Әң-гіме сонда. Раушан да, Олақ та, Ақан да қаладан жаңа көшіп келген агрономның баласы Мақсұттың Москваға Бүкіл одақтық халық шаруашылығы көрмесіне қалай барғанын білгісі келеді. Олар Мақсұт сияқты Бүкіл одақтық халық шаруашылығы көрмесіне баруды армандайды. Осы проблеманың шешілуін автор тағы да әрекетке, балалар инициативасына, асқақ романтикасына әкеліп тірейді:

«Балалар,— деді Раушан осы кезде,— бізге де мектеп жанынан неге бақ жасамасқа. Оған Әди батырдың есімін бермеске.

— Рас-ау!—Олар ала қанымен екі санын шарт еткізіп соғып қалды. Тіптен дұрыс айтасың.

—Меніңше,— деді Мақсұт,— бізге де «Жерлес батырлар бұрышын ашу керек.— Тіпті, осы Әди батыр туралы материал жинап, альбом жасасақ.

Әдетте бала сезімі қандай нәзік, гүлдей балғын келеді. Раушан мен Мақсұттың, Олақ пен Ақанның сезімтал нәзік жүректері әлгі бір оқиғаға елігіп, өздері де сондай бір үлкен істің көш басшысы болуға асыққаны занды кұбылыс. Повестің ұтымды жағы — сонысында. Мектеп айналасын гүлбақшаға айналдыру, оны өз елінің, өз жерінің елеулі батыры халық ұлының атымен атасақ деген сияқты талаптар көбіне кеңес бүлдіршіндеріне тән сипат екенін танытады.

Повесте пионерлердің осындай үлкен талаптарын қолдап, соған басшылық ететін биология пәнінің мұғалімі Жомарт Алматаев пен колхоз агрономы Дулаттың образдары солғын шыққан. Олардың қимыл, әрекеті көбіне баяндау тұрғысында шешіледі. Кейбір эпизодтарда ғана кылаң еткені болмаса, көздеген мақсатка жетпей калған. Әрине, бұрын «Сұлутөрдін балалары» деген атпен жарық көрген бұл повесті жазушының біраз жөндегені көрініп тұр. Қосылған тараулар мен толықтырулар әлі де теренірек қарауды қажет ететін секілді.

Мұқағали Мақатаев 1931 жылы 9 ақпанда Алмати облысының Нарынқол ауданындағы “Қарасаз” деген жерде туған. Ауыл орта мектебін 1948 жылы біті ріп, өз ауылыныда комсомол, сонет қызметтерінде болған. Кейін аудандық ғазетте әдеби қызметкер, Қазақ радиосында диктор болван, “Қазақ әдебиеті” газетінде , “Жұлдыз” журналында поэзия бөлімін басқарған. Қазақстан Жазушылар одағында поэзия секциясында әдеби кеңесші қызметін атқарған.

М.Мақатаевтың тырнақ-алды туындылары Нарынқол аудандық “Советтік шекара” газетінде 1948 жыылдары жариялана бастаған. 1954 жылы бір топ өлеңі “Әдебиет және искусство” (қазіргі Жұлдыз) журналында, одан кейін бір шоғыр жыры Әбділда Тәжібаевтың сәт сапар тілеген сөзімен “Қазақ әдебиетінде ”жарияланған.

Мұқағали Мақатаев ақындық аз ғұмыр ішінде бірнеше лирикалық жыр жинағын , Маркс пен Ленин жайлы дастандарын ұсынған. М. Мақатаев жыр аудармасы саласында американың ұлы ақыны Уолт Уитменнің өлеңдерін ағылшынның ұлы ақын-драматургі, трагигі Вильям Шекспердің сонеттерін, әлемге әйгілі италия ақыны Дантенің “Құдіретті комедиясын” қазақшалады.

Мұқағалида аяғын апыл-тапыл басып, өлеңнің сапа биігіне бірте-бірте көтеріоген. Ағылған сезімді төгілген сөзбен өрнектеу оғын да оңайға түспеген. Слайда бала кезгі аяқ тастасынан-ақ арынын шамалау қиын емес.

Мәселен: “Тауда” атты өлеңін сол он сегіз жасында жазыпты.:

-Шоғыр тас, құлама құз төніп тұрған,

Қарағай басон иіп тағзым қылған.

Бар тіршілік қойнына паналаған,

Алып дене құралған ұзақ жылдан...

Жотада арқар жортқан , елік ойнап,

Қара тас бітпегендей мәңгі ойлап.

Қанатын кесе сілтеп құстар да жүр,

Тамаша табиғаттың тойын тойлап.

Сөз саптасы, сурет саласы қандай дәл.

Сөздің әдемілігі мен ойдың әдемілігін беруді Мұқағали отыз бес жасында әбден меңгергендігі байқалады.

Мұқағали -өлең түрін түрлендіруге де көп көңіл бөлген ақын. Ол көне шығыс үлгілерін де , әр сөзі ой шегелеген өзіндік тәжірбиелерін де қазақ өлеңінің қанына сіңіріп кетіпті.

“Алатау, ассалаумағалейкум” деген өлеңінде:

- Шаруа-ата секілденіп, өміріңді сарып қып,

Үлкен үйдің ошағындай дүниені қарық қып,

Аман-есен жатырмысың, айналайын жарықтық!- дейтін жан тебіренісі бар. Осындағы “жарықтық” сөзінен кезінде жаман пиғыл көргендер де болған. Алайда тауды кәриядай әулиеге айналдырып тұрған да сол сөз ғой.

Қойшы бала Әкітай

Алғыр , өжет Әкітай,

Өзі қалып қой баққан.

Қозысын қорғап аялай,

Лағын жарға ойнатқан.

Жайлауда болды Әкітай,

Семіртіп қойын бірнеше ай.

Шілденің ыстық күнінде,

Мал бабын тапты жалықпай.

Жайлаудан қайтты Әкітай,

Күз болды енді түн ұзап.

Күзетіп қойын ұйықтамай,

Бөріге бермей бір лақ.

Қыс болсын мейлі Әкітай,

Мәпелеп қойын бағады.

Өмірден оқып қажымай,

Малының бабын табыды.- деп баланың шаруа жұмыстарына ерте араласуы туралы жазған.

“Фариза Оңғарсынова поэзиясы қазақ оқырмандарының жүрегін жаулап алды,өз тілінің шеңберінде қалып қоймай,біздің елімізден тыс жерлерге де мәлім болды.Қазір оның өлеңдері көп ұлтты поэтикалық байлығымыздың ажырамас бір бөлігі екеніне мен сенемін”деп белгілі орыс жазушысы,ақын Сергей Баруздиннің жазуы тегін емес деп білеміз.Сонымен балаларға арналған өлеңдерінің ішінде “Оюлар”атты өлеңін алайық:

Түрін-ай текеметтің ! Асыл қандай!

Үңілдім үнсіз ғана басымды алмай.

“Келе ғой,қошақаным,өзіме!”-деп

әжем кеп сипағандай шашымнан жай.

Күйімді кешсеңдер-ау сол беттегі,

Тұрғандай ана-көңіл тербеп мені.

Жан бітіп жайраңдайды жан-жағымнан

Қазақтың қошқар мүйіз өрнектері.

1. 
   Қазақ балалар әдебиетінде жанр мәселесінде де түрліше пікірлер көрінуі.
   
2. 
   «Қажмұқан» атты повесінің оқиға желісі.
   
3. 
   М.Мақатаевтың тырнақ-алды туындылары.
   
4. 
   “Фариза Оңғарсынова поэзиясы қазақ оқырмандарының жүрегін жаулап алуы.
   

1. Көрнекті өкілдері Ш.Айтматовтың “Атадан қалған тұяқ” шығармасы, Н.Хикмет өлеңдері, Э. Хемингуэйдің, “Шал мен теңіз”, Л.Толстойдың “Акула”, Р.Киплингнің “Маугли”, Х. Андерсен «Жабайы аққулар», «Нағыз ханша» т.б. шығармалары.

Әлемдік сөз өнерінің,әсіресе балалар әдебиетінің жарық жұлдыздарының балалар әдебиетінде алтын орны мен шығармашылық қызметін шыңдау.

Әлемдік сөз өнерінің,әсіресе балалар әдебиетінің жарық жұлдыздарының бірі Джозеф Редьярд Киплинг (1865-1930) суретшілер әулетінен шыққан. Оның әкесі Джон Лонвуд көзге ерте ілінген қылқалам шебері болған.Киплингтің аты ағылшын болғанымен,заты азиялық деуге әбден болатын сыңайлы. Өйткені ол Үндістанда туып,балалық бал дәуренін,кейін қаламгерлік саналы өмірінің біразын сонда өткізді.Жас жазушы Үндістанның таңғажайып табиғатын жан-тәнімен жақсы көріп,үнділердің тұрмыс салты мен әдет-ғұрпын жете зерделеп,олардың мәдениеті мен әдебиетін,сенім-нанымдарын,әңгіме-аңыздарын,тілін терең зерттеді.Халық аңыздарын арқау ете отырып,”Джунгли кітабын” жазып,ең алғаш қасқыр асыраған үнді баласының таңқаларлық таңғажайып тағдырын әңгімелеп берді.Қаршадай кейіпкерінің есімімен “Маугли” атанған әңгімелер легінде бөрі бала туралы түрлі хикаялар шертілді.

Киплинг кітабының кейіпкерлері-аңдар,бірақ барлығы да адам тәрізді әрекет етіп,адам тәрізді ойлап,сөйлей біледі.Әлбетте,бұл ертегілерде болатын жәйт.Әйткенмен Киплинг әңгімелерінің ертегіден ерекшелігі-оларда аңдардың түр-тұрпаты, мінез-құлқы,тіршілік тынысы, қаракет қимылы керемет дәл әрі анық суреттелетіндігі сондай-біз сол аңдар туралы сан талай соны сырға қанығып,әрқайсысын өмірдегі қалпынан еш айнытпай көреміз.

Киплингтің бөрі бала туралы тамаша туындысы өткен ғасырдың сексенінші жылдары Рәшит Рақымбековтың аударуымен қазақ оқырмандарына да жетті. Бөрі бала хикаясы жастарды батылдыққа баулитын бағалы шығарма екні шексіз.

Әлемдік сөз өнерінің,әсіресе балалар әдебиетінің жарық жұлдыздарының бірі Джозеф Редьярд Киплинг (1865-1930) суретшілер әулетінен шыққан. Оның әкесі Джон Лонвуд көзге ерте ілінген қылқалам шебері болған.Киплингтің аты ағылшын болғанымен,заты азиялық деуге әбден болатын сыңайлы. Өйткені ол Үндістанда туып,балалық бал дәуренін,кейін қаламгерлік саналы өмірінің біразын сонда өткізді.Жас жазушы Үндістанның таңғажайып табиғатын жан-тәнімен жақсы көріп,үнділердің тұрмыс салты мен әдет-ғұрпын жете зерделеп,олардың мәдениеті мен әдебиетін,сенім-нанымдарын,әңгіме-аңыздарын,тілін терең зерттеді.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Аударма балалар әдебиетінің ерекшеліктері екенін түсіндір?
   
2. 
   Ш.Айтматовтың “Атадан қалған тұяқ” шығармасының оқиға желісі.
   
3. 
   Х. Андерсен «Жабайы аққулар», «Нағыз ханша» т.б. шығармаларының мазмұны.
   
4. 
   Л.Толстойдың “Акула”, Р.Киплингтің “Маугли” атты шығармаларының мғынасын түсіндір.