Лекция: 30 сағ. Лаборатория сабақтар: СӨЖ: 30 сағ обсөЖ: 30 сағ Барлық сағат саны: 90 сағ
жүктеу/скачать 2,94 Mb.
|
Жер ресурстарыҚазақстанныц топырақ-климат жағдайлары өте алуан түрлі, оның өзі қоныржай-жылы белдеу дақылдарының бәрін дерлік өсіруге, мал шаруашылығының түрлі салаларын дамытуға мүмкіндік беруде. Дүниежүзілік стандарттар бойынша реслублика жер ресурсгарына өте бай. Республиканың әрбір тұргынына 6 гектар ауылшаруашылық танабы, соның ішінде 1,3 гектар егістік келеді. Ресейде - 0,87 га, Канадада - 1,7 га, АҚШ-та - 0,54 га, Жапониада - 0,03 га. Алайда Қазақстан аумағыныц көп бөлігі аридті аймақта орналасқан, онда бір жылда жауатын жаңбыр мөлшері 300 мм-ден аз. Бұл аймақтарда егіншілік тым тәуекелді. Көптеген параметрлер бойынша республика Австралия мен Канадаға ұқсас, бір ғана айырмашылық: олардың өнімділігі мен экспорттық мүмкіндігі жоғары. Қазақстанда 269,8 млн. га танап бар, оның ішінде 98 млн. - ауылшаруашылық танаптары. Оның 80 пайызға жуығы (71 мля. га) -тым, 19,7 млн. га - егістік, 2,5 млн. га - шабындық. Салыстыру: дүние жүзінде өңделетін жерлердің ең үлкен үлес салмағы халық жиі орналасқан үлесінде - 30%. Шабындықтар мен жайылымдардың жалпы көлемі барынша Қазақстаннан тек Австралия (450 млн. га), АҚШ (320 млн. га), Қытай млн. га) ғана алда. Егістіктер көлемі бойынша мемлекет әлемде 6-шы, 21,7 млн. гектар жерде, негізінен солтүстік пен солтүстік-шығыста андар мен алқаптар орналасқан, оңтүстікте 1 пайызға жуық жерді бақтар жүзімдіктер алып жатыр, бұл өге аз. Ерекше құнарлы жерлер елдің оңтүстігінде қара топырақты орманды далалы және далалы аймақтарда орналасқан, олар мемлекет аумағынын 7%-нан сөл астамын алып жатыр. Қазақстан жазығының көп бөлігінде қоңыр, сарғыш топырақтар басым (60%). Шөлді аудандарда тақырлар (шөлді жердің ерекше түрі), сондай-ақ ежелгі және қазіргі кезде тұз жинақталуының нәтижесінде пайда болған сортақдар көп. Оңтүстіктегі жерлер сұрғылт топырақты, оларда қолдан суарған жағдайда мал шаруашылыгының түрлі салаларын дамытуға болады. Яғни Қазақстан тәуекелді егіншілік аймағында орналасқан: 70 млн. га жер немесе онын 26 пайызы жел және су эрозиясына үшыраған; 40 пайызын шөл алып жатыр; ауылшаруашылық емес (өнеркөсіп, қорғаныс көсіпорындары, көлік) мақсаттағы жер көлемі 21 млн. гектарға жуық. Су ресурстары Қазақстан су ресурстарына онша бай емес, және де олар онын аумағында біркелкі бөлінбеген. Республикада 85 мыңнан астам өзендер мен осы заманғы су айдындары (жыл ішіндегі климат жағдайлары салдарынан мезгі-мезгіл құрғап қалатын өзендер) бар. Оларды толтыратын негізгі көз ~ Жоңғар, Іле Алатауының, Күнгей Алатаудың және Алтайдың мұздықтары, сондай-ақ қар. Мұзының жалпы алаңы 2 мың шаршы км-ге жуык 2724 мұздықтар бар. Олардың ең ірісі - Корженевский мұздығы - көлемі 38 ш. км., мұзының қалыңдығы 300 м. Өзендер Арал өңірі меа Каспий өңіріндегі шөл аймақтарда өте аз. Өзендердің көп бөлігі Каспий және Арал теқіздерінің, сондай-ақ ірі өзендер: Балқаштың, Алакөлдін және Теңіздің ішкі тұйық бассейндеріне жатады. Ертіс, Есіл және Тобыл өзендері ғана суын Карск тенізіне құяды. Ертіс - суы ең мол және кеме қатынайтын өзен, оның ұзындығы - 4248 км, ал Республика шебіндегі ұзындығы 1700 километр. Республика су ресурстарының негізгі қорлары да сонда. Орталык және Солтүстік-Шығыс Қазақстанның халқы мев өнеркәсіп салаларын қамтамасыз ету үшін Ертіс-Қарағанды каналы қазылған. Сырдария - маңызы жағынан екінші және ұзындығы жағынан үшінші өзен, республика шегіндегі оньщ ұзындығы - 1400 километр, жаз кезінде оның суы толық дерлік егістік суаруға пайдаланылып, Арал теңізіне жетпейді. Балқаш көлін қоректендіретін негізгі су көзі - Іле өзені, оның ұзындығы Қазақстанда 815 километр (суының мөлшері жағынан ол республикада 3-ші орын алады). Жайық өзенінің Қазақстан аумағындағы ұзындығы 1000 километрден астам. Соядай-ақ Есіл, Тобыл, Ілек, Шу, Торған, Ыргыз, Сарысу, Талас, Нұра, Ембі өзендері де айтарлықтай ірі өзендер қатарына жатады. Олардың кейбіреулер жаз кезінде құрғап қалады. Жетісу - Алматы облысыньщ аумағында орналасқан жеті өзен: Іле, Қаратал, Биен, Ақсу, Лепсі, Баскан, Саркант. Республикада 48 мыц көл бар, олардың 45 мыңы көлемі 1 ш.км-ден кем шағын көлдерге жатады. Көлдер республика аумағында біркелкі орналаспаған: немесе бір-бірінен жүздеген километр жерде, немесе соншалықты тығыз орналасып, көлді облыстар құрған. Мысалы, Солтүстік Қазақстанда 22 мыцнан астам көл бар. Қазақстан дүние жүзіндегі ең үлкен көл - Каспий теңізіне шығады (374 мыц ш.км); республика аумағында көлемі жағынан дүние жүзіндегі төртінші көл - Арал теңізі орналасқан (46,6 мыц ш.км.). Осыдан біраз бұрын Арал теңізі әсемдігі жағынан Эгей теңізімен салыстырылатын. Онда балық Қара теңіз бек Азов теңізіндегіден көп болатын. Балқаш көлі келемі жағынан (18,2 мың ш.м.) ТМД-да 5-ші орын алады, оның тең жартысы тұзды және Люксембург көлемінен 6 есе асып туседі. Зайсанды, Теңізді, Селетітеңізді, Сасықкөлді, Құсмұрынды ірі өзендерге жатқызуға болады. Шығыс Қазақстан облысындағы Марқакөл және Зайсан, Алматы облысындағы Келсай, Сотүстік Қазақстан облысындағы Баянауыл және Бурабай көлдерін дүние жүзіндегі әсем көлдергс жатқызуға болады. Салынған су қоймаларының Қазақстая экономикасы үшін зор маңызы бар, олар өнеркәсіпті аудандар мен ауыл шаруашылығының сушаруашылық қажеттерін қамтамасыз етуде. Олардың ішіндегі ең ірілері: Ертіс өзеніндегі Бұқтарма, Іле өзеніндегі Қапшағай, Сырдария өзеніндегі Шардара және Қарағанды облысы Нұра өзеніндегі Нұра су қоймалары. Көптеген көлдер мея су қоймалары балыққа бай: сазан, алабұға, табан және т.б. Жерасты суларының көптеген қоймалары бар. Қазақстанның бүкіл тау жүйесі шипалы су көздеріне бай, оның өзі курорт-санаторий ісін (Алма-Арасан, Қапал-Арасан, Сарыағаш, Жөркент-Арасан және т.б.) дамытуға мүмкіндік беріп отыр.
Қазақстанда бай өсімдік дүниесі мен жануарлар дүниесі бар. Өсімдік дүниесінде, өсімдіктердің жаңадан шығарылғая, егілетін және кездейсоқ әкелінген 500-ден астам түрлерін санамағанда, 6 мыцға жуық түрлері бар. Мұнда Орта Азия шөліне тән сексеуіл өседі, соншалықты қатты болғандықтан оньш ағашы суға батып кетеді, ал жаққан кезде сапасы жақсы көмірмен бірдей ыстық береді; торанғы, қараған; табиғаттың таңғажайып туындысы -жапырақшасы 12-15 см-ге жететін Гренг қызғалдығы және Қызыл кітапқа жазылған басқа да көптеген өсімдіктер өседі. Республиканың өсімдіктер дүниесінде шаруашылық тұрғысынан алғанда өсімдіктердің: тағамдық, дәрілік, тері илейтін, хош иісті, бояғыш, жабайы өсетін витаминді жүздеген түрлері бар. Қазақстанның негізгі ландшафтгық бейнесі - дала мен шөл. Дала мен шөл өсімдіктерінің бәрі дерлік ксерофильді, яғни қуаң климат жағдайында өсуге бейімделген. Өзен бойындағы ылғалды алқаптар мен ойпаңдарда түрлі шөптер өседі. Биік таулы жоталарда өсімдіктер неғұрлым саналуан. Биік тау алқаптарындағы шалғындар орман белдеуінен жоғарырақ орналасқан. Қазақстанда орман өте аз. Ол республика аумағының шамамен 3%-ын алып жатыр (11 млн. гекхарға жуық). Республиканың солтүстігінде жекелеген көктерек-қайың және қарағай ормандары бар. Негізгі ормав алқаптары Алтайда, Жоңғар Алатауында және Тянь-Шаньнің шығыс бөлігінде биік тауларда шоғырланған. Қарама-қайшылық өлкесі Қазақстанда алуан түрлі жануарлар дүниесі бар: қар барысы мен акбөкен, орман аюы мен каспий итбалығы, жабайы жылқы - құлан мен кырғауыл, аққу мен қызыл қаз. Қызыл кітапқа олардыц 87 түрі жазылған. Республиканың қазіргі жануарлар дүниесінде сүтқоректілердің 172 түрлері, қүстардыц 490 түрлері, бауырымен жорғалаушылардың 50-ден астам түрлері, балықтардын 100-ден астам түрлері бар. Омыртқасыздар әлемі өте бай: олардың түрлері 40 мыңнан асады. Шыбын-шіркейлер мен құрт-құмырсқалардыц ғана 30 мыңнан астам түрлері бар. Мемлекеттің шөлі мен шөлейттерінде өзіндік өсімдіктер, жануарлар дүниесі бар. Қояндар, түлкілер, қызыл және сүр қасқырлар, ақбөкендер, бүркітгер, тасбақалар, кесірткілер, басқа да жануарлар мен күстар кездеседі. Республиканьщ оңтүстігінде жыландар, улы өрмекші төрізділер: шаян, бүйі, қарақүрт көп. Дала көлдерін суда жүзетін жәае саз құстарының көптеген түрлері: қаз бен үйректер, тырналар, балшықшылар және т.т. мекендейді. Қазақстанның жануарлар дүниесінде сондай-ақ жануарлардың бүкіл дүние жүзіне тараған түрлері де, жергілікті, яғни үнемі осы жерді мекендеген түрлері де бар. Мысалы, селевиния, алтайлық сүр тышқан, Житковтын жуанқүйрықты қосаяғы және басқалары Қазақстаннан тыс еш жерде кездеспейді. Республика аумағында мемлекеттік 7 үлкен қорық жұмыс істейді: Алматы, Барсакелмес, Қорғалжың, Ақсу-Жабағлы (ЮНБСКО-ныц биосфералық қорығы мәртебесін алған), Наурзым, Маркакөл, Үстірт. Ұлттық 4 табиғи парк күрылған: Баянауыл (1985 жылы қүрылған), Квкшетау (1996), Алтын-Емел (1996), Іле-Алатау (1996). Олардың екеуі, "Баянауыл" және "Көкшетау", Қазақстандағы ұсақ шоқылы тау-орман алкапгары аумағында құрылған және көлемі жағынан елеулі тущы сулы көлдерді қамтиды.
Қорыетар мен ұлтшқ практердің жалпы көлемі 11 млн. гектарға жуык, аң аулауға 30 мың гектарға жуық жер бөлінген (караңыз: А.Жұмасұлтанов. Бүгінгі Қазақстан. Алматы, 1999 ж., 7-бст). Лекция 6Тақырыбы: Минералды ресурстар. Қазақстан кисапсыз табиғи байлықтар жатқан жер қойңауларымен әйгілі. Менделеев кестесіндегі белгілі элементтердің 99-ы республика қойнауынан табылған, 70 элемент бойынша қорлар барланған, 60-тан астам элемент өндіріске енгізілген. Мәселен, республика вольфрам, уран және мырыш қорлары бойынша дүние жүзінде 1-ші орын; қорғасын, күміс, хромит және фосфор руда қорлары бойынша 2-ші орын; мыс, маргаыец руда қорлары бойынша 3-ші орын (АҚШ пен Укараинадан кейін); молибден корлары бойынша 4-ші орыя; темір руда қорлары бойынша 8-ші орын (Бразилиядан, Австриядаи, Канададан, АҚШ-тая, Үндістаннан, Ресейден және Украинадан кейін) алып отырады. Дүние жүзіндегі жетекші елдер ғалымдарының бағалаулары бойынша, Қазақстан минералдық ресурстардық қорлары бойынша дүние жүзінде 6-шы орын алып отыр, барланған жер қойналуары ғана 10 триллион АҚШ долларына бағаланған. Республиканың казба ресурстарының маңызды ерекшелігі - олар көбінесе жер бетіне жақын жатыр, сондықтан карьерлерде арзан ашық әдіспен казып алынуда, сондай-ақ бір-біріне жақын орналасқан, оның өзі кешенді пайдалану үшін қолайлы. Қазақстан қойнауларыкың басты байлығы - тұрлі рудалы пайдалы қазбалар. Оларды зерттеуге қазақтын атақгы геолог-ғалымы Қ.И.Сәтбаев үлкен үлес қосты. Қазақстан Республикасының Ғылым академиясы Геология институтынының, Қазақ Мемлекеттік техника университетінің бүгінде оның есімімен аталғаны кездейсоқ емес. ТМД-ның мыс пен қорғасын қорларының тең жартысы, мырышының 70%-ы республикада шоғырланған. Мыс кендерінің аса ірі кеніштері - Жезқазған, Қоцырат, Саяқ және Бозшыкөл - Орталық, Солтүстік-Шығыс және Шығыс Қазақстанда, ал полиметалл кендерінің кеніштері - Кенді Алтайда, Қаратауда және Жоңғар Алатауында орваласқан. Қостанай облысында алюминий кенінің елеулі қорлары бар (Арқалық қаласы жанында). Торғай үстірті, Көкшетау асьфаты, Қазақтың ұсақ шоқылы сотүстігі мен солтүстік-шығысы алтынға, сынапқа, никельге, цемент өндірілетін шикізатқа бай. Павлодар облысында ас тұзының үлкен қорлары бар Ресейден, Ирактан, Ираннан, Біріккен Араб Эмираттарынан, Кувейттен, Венесуэладан, Мексикадан, АҚШ-тан, Ливиядан және Нигериядан кейінгі он екінші орында. Қазақстан Үкіметі қазіргі кезде мұнай барлауға, өндіруге және өңдеуге шетелдік инвесторлар тарту жөнінде белсенді түрде келіссөздер жүргізуде. Демек, Қазақстан мұнайшыларының "жұлдызы жанатын" сәт, сірә, әлі де болса адда (қараңыз: Мұнай өндіру өнеркәсібі). I Қазақстанда кенді емес қазбалар да көп. Қаратауда және Акгвбе маңында жоғары сапалы фосфориттер бар - ТМД-ның барлық елдері қорынын 52,2 пайшы немесе 4 миллиард 90 миллион тонна (дуние жүзінде АҚШ-тан кейінгі екінші орын). Жетіқарада (Қостанай облысы) асбесттің ірі кеніштері бар; натрий тұзы, калий, магний, сондай-ақ түрлі минералдық құрылыс материалдары: ак тас, бор, мармәр, пшс, топырақ, түрлі кұм, ұлутас көп. Лекция 7. Тақырыбы: Ќазаќстан экономикасыныњ даму кезењдері. Географиялық жағдай, табиғат және климат "ерекшеліктері Қазақстан халқының шаруашылығына (экономикасына) өз әсерін тигізді. Атап көрсетілгеніндей, қазақ халықының тарихы ежелгі заманнан басталады. X -XI ғасырлардың өзінде Қазақстан аумағында мәдениет, ғылым және өнер орталықтары болған орта ғасыр қалалары Отырар, Тараз, Сығанақ, Сауран және басқа да көптеген қалалар маңызды рөл атқарды. Қожа Ахмет Яссауи, Айша Бибі, Алаш хан кесенелері мен басқа да кесенелер сол дәуір Қазақстанның болашағы мұнай-газ кешенінің дамуымен де тікелей алыс кезеңдердің өзінде өлкеде экокомика мен мәдениет елеулі дамыған. Табиғи жағдайлардың әсерімен Қазақстан экономикасы жалпы алғанда тек мал шаруашылығы ретінде дамыды - халықтың басты кәсібі жартылай көшпелі және көшпелі мал шаруашылығы болды. Оның өзі біздің дәуірге дейінгі 1 және 2 мың жылдықтар шебінде елге аумағында климаттың өзгеруіне, оның қуаң (аридті) климатқа айналуына байланысты. Қазақтарда негізгі кәсібі мал шаруашылығы болды, ол мал жаю және жайылым жерлерді бөлу жүйесін маусым бойынша ұйымдастыруға, қой, жылқы, сиыр, ешкі және түйе өсіруге негізделді. Тау етегі аймағыида, өзендер мен көлдер алқаптарында қазақтар суармалы егіншілікпен айналысты, оның езі белгілі бір дәрежеде қосалқы шаруашылық күйінде қалды. Аң аулау (әсіресе бүркіт пен, қаршығамен жане сұңқармен) және балық аулау да сондай болды. Шаруашылық жүргізудің осы жағдайларында қолөнер өндірісі тек өз қажеттерін қанағаттандырарлық көлемде дамытылды. Қолөнер өндірісінің қажетті бұйымдары мен егіншілік өнімдерінің негізгі бөлігін көшпенділер шаруашылықпен тұрақты айиалысатын көршілерден малға және мал шаруашылығы шикізатына айырбастап алатын. Алайда экономикалық және мәдени дамудың қол жеткен дедгейін татар-моңғол басқыншыларының ХШ ғасырдағы шапқьшшыдығы және жат жерлік басқыншылардың кейінгі ғасырлардағы көптеген тонаушылық жорықтары құлдыратып жіберді. Өлке экономикасына жоңғар жаулаушылары ерекше ауыр нұқсан келтірді. ХҮІІІ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап Қазақстанның Ресейге "ерікті түрде" қосылуы басталып, ол іс жүзінде Қазақстанда патша өкіметі өктемдігінің орнауымен аяқталды. Сонымен бірге бұл фактордың жағымды жағы да бар болды. Патша өкіметі шенеуніктерінің отаршылдық саясатына қарамастан, қазақ даласына шарушылық жүргізудің жаңа түрлері, озық мәдениет белгілері ене бастады. Аса көрнекті ғалым-шығыстанушы, философ, тарихшы-этнограф, саяхатшы Шоқан Уалнхановтың (1835 - 1865), казақ әдебиетінің негізін қалаушы, акын, композитор және философ Абай Құнанбаевтың (1845-1094), педагог-ағартушы Ыбырай Алтынсарнннің (1841-1899) Ресеймен жақындасуды жақтаушылар қатарында болғаны кездейсоқ емес. Мәселен, Ресейге қосылғаннан кейін мұнда, әсіресс солтүстік, шығыс және оңтүстік-шығыс аудандарда, егіншілік; XIX ғасырдың аяқ кезінде – тамақ, жеңіл және өндіру өнеркәсібі (Шығыс және Солтүстік Қазақстанда) айтарлықтай шапшаң қарқынмен дами бастады.Ресей империясына қосылғаннан кейіи өлкенің табиғи байлықтарын жүйелі түрде игеру басталды. Негізінен ол Кенді Алтайда түсті металдар өндірумен, Павлодар маңында тұз кенішін игерумен байланысты. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Қарағанды бассейнінде көмір өндіру басталды, ал сол ғасырдың аяқ кезінде Ембінің алғашқы мұнай кәсіпшіліктері жұмыс істеуге кірісті. Кеніштердің көпшілігінде жұмыс жазғы уақытта, кедейленген ауылдар жақын маңда көшіп-қонып жүрген кезде жүргізілді, олар арзан жұмыс күші болып табылатын. Өндіріс әдетте шағын және тұрақсыз болды. Патша өкіметінің XIX ғасырдағы және XX ғасырдың бас кезіндегі қоныс аудару саясаты қоныс аударған шаруалардың қазақ өлкесінің солтістігінде, сәулетінің бірегей ескерткіштері күйінде қалып келеді. Демек, бастауына да әкеліп соқты. Осынын бәрі Қазақстанның осы заманғы экономикалық жүйеге енуіне себеп болды. Алайда 1918 жылдың езінде жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары өнеркәсіптің бүкіл өнімінің 74 пайызын беруші еді, ал Қазақстан экономикасында 1-ші дүниежүзілік соғыс басталған кезде мал шаруашылығыныц үлес салмағы 60%, егіншілік - 30%, өнеркәсіп пен басқа да салалар -10% болды. 1913 жылы республикада халықтың жан басына шаққанда небәрі 113 сомның өнеркәсіп өнімі шығарылатын. Қазақстан экономикасының дамуы, XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап, Кеңес өкімет жылдарындағы түбегейлі өзгерістермен - индустрияландырумен, негізінен көмір, түсті металдар қазып шығаратын және өндіретін аса ірі зауыттар мен фабрикалардың салынуымен байланысты. Осы жылдарда шаруашылық жүргізудің көшпелі түрі жойылып, аграрлық секторда колхоздар мен совхоздар құрылды. Республикада мәдени революция жүргізілді. Егер патшалық режим кезінде бұл жаппай сауатсыздық өлкесі болса, енді халық мектепте білім беру жүйесімен қамтылған, жоғары оку орындары ашылуда, барлық деңгейлерде кадрлар даярлануда, ғылым мен мәдениет дамып келеді. Сонымен бірге коллекгивтендіру кезіндегі асыра сілтеушіліктер мен бұрмалаушылықтар Қазақстанның ауыл шаруашылығына орасан зор нұқсан келтіргенін айтпауға болмайды. Мәселен, 1930 жылғы ақпанга таман шаруашылықтардың 70-80%-ы коллективтендірілген болса, сол жылғы көктемде колхоздарда шаруашылықтардың 10-15%-ы ғана қалды, Қазақстаннан тысқары жерлерге 183 мың шаруашылық көшіп кетті, бұл көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылыктардың 30%-на тең еді. Оның өзі республика экоиомикасын қатты әлсіретті және мал шаруашылығына үлкен нұқсан келтірді. Егер 1928 жылы республикада малдың негізгі түрлері 30,5 миллионнан астам болса, 1933 жылы 4,5 млн. бас мал ғана қалды, яғни мал саны 6,7 есе азайды. 1928 жылмеи салыстырғанда 1933 жылы жылқы саны 6,7 есе, қой мен ешкі 9,1 есе, түйе 12 есе, ірі кара 4,8 есе кеміді. Қазақстанның өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығының 40-80 жылдарда одан әрі өркендсуі кен және отын пайдалы қазбаларының ірі кеніштерінің ашылуымен және игерілуімен, 150-ге жуық өнеркәсіп орындарының ¥лы Отан соғысы жылдарында (1941-1945 жылдар) Кеңес Одағының батыс аудандарынан әкелінуімен, тың және тыңайған жерлердін жыртылуымен (1954-1960 жылдар), қуатты жылу электр станцияларының, ірі темір жолдардын салынуымен байланысты. Мәселен, 1950-1960 жылдарда өнеркәсіп өндірісінің өсімі жыл сайын жылына 12 пайыздан астам болды, ал он жыл ішінде 3 есе есті. Электр қуаты, көмір өнеркәсіп, қара металлургия, ауыр машина жасау ерекше қарқымен дамыды. 1960-1970 жылдар кезеңінде өнепкәсіптің жылдық орташа өсімі 9,9% болды, кен металлургиясында (420%), химия және мұнай-химия өнеркәсібінде (465% ) жоғары қарқындарға қол жетті. 1970 жылғы деңгеймен салыстарғанда 1980 жылы өндіріс көлемі 1,7 есс артты, өнеркәсіп өнімінің жылдық орташа өсімі 5,3% болды. Кейінгі 10 жыл ішінде өндіріс көлемі орта есеппен 3,2% ұлғайды сол бір шығысында, оңтүстігінде егіншілікке жарамды жерлерді игерді. Ауыл шаруашылығында да оң өзгерістер болды. Егер Қазақстан тың жерлер игерілгенге дейін мемлекетке 1-1,5 млн. тонна астық өткізіп келген болса, 25,5 млн. гектар тың жер игерілген 1979 жылы, тың игерудің 25 жылдығында рекордты өнім - 34,5 млн. тонна астық жиналды. Ет өндіру 1990 жылы 1940 жылдағы деңгейден 7 (1 млн, 560 мың тонна); сүт, жұмыртқа және жүн өндіру тиісінше 5,13 жөие 8 есе асып түсті. Ішкі экономикасының көлемі, яғни өндірілгеи жалпы ішкі өнім мөлшері (57472 млн. доллар) жағынан 1990 жылы Қазақстан дүние жүзінде 53-ші орын, ал бұрынғы одақтас республикалар арасында Ресей Федерациясы мен Украинадан кейінгі 3-ші орын алды. Адам дамуы индексінің дүниежүзілік кестесінде Қазақстан 54-ші орын алды және даму деңгейі жоғары елдер тобына кірді. Яғни экономикалық қуаты жағынан Қазақстанды дүние жүзіндегі Греция, Норвегия, Венгрия, Сирия, Марокко сияқты және т.б. елдермен салыстыруга болады. Салыстыру: Ресей экономикалық куаты жағынан (870075 млн. доллар) сол кезде Франциямен. Италиямен және Ұлыбританиямен; Украина (240083 млн.доллар)- Австриямен, Түркиямен және Оңтүстік Кореямен тең болды. Халықтың жан басына шаққанда жалпы ішкі өнім өндірісі бойынша (1990 жылы 3,5 мың жолларга жуық) республика Польша, Аргентина, Таиланд, Колумбия деңгейінде болып, АҚШ деңгейінен 5-6 есс, Еуропадағы жоғары дамыған шағын елдер деңгейінен 7-8 есе артта қалып қойды. КСРО ыдырап, дәстүрлі шаруашылық байланыстарын, өзара жеткізілімдер жүйесін бұзуы, көптеген қазақстандық тауарлардың, әсіресе халық тұтынатын тауарлардың бәсекелестікке қабылетсіздігін көрсетуі; сыртқы сауданың ырықтандырылуы өндірістің құлдырауына, көптеген кәсіпорындардың тоқтап қалуына, жұмыссыздыққа, халықтың тұрмыс дәрежесінің төмендеуіне әкеліп соқты.-Өндірістің 1993-1995 жылдары орта есеппен жыл сайын 15-20 пайыз төмендеуі Қазақстанның дүниежүзілік аренадағы экономикалық көрсеткіштерін едәуір нашарлатып. Мәселен, 1990 жылғы деңгеймен салыстырғанда 1992 жылы өндірістің құлдырауы 14,6 пайыз, 1993 жылы - 28, 1994 жылы - 48, 1995 жылы - 57 пайыэ болды. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 28,5 пайыз, ауылшаруашылық өндірісінің көлемі 21,2 пайыз құлдыраған 1994 жыл өте ауыр болды. Сондықтан Қазақстан адам дамуы индексінің кестесінде 1997 жылы, тиісінше 92-ші орынға ойысты, халықтың 28 пайызы күнкөрістің ең төмен деңгейінен шашар жағдайда түрды. Салыстыру: АҚШ адам дамуы индексінің кестесінде дүние жүзінде 3-ші орын алады және халық кайыршылығының индексі бойынша 18-ші орында. Мұнда бүкіл халықтың 15,8%-ы мүсәпір жандар қатарыиа жатады. Бұл жағдайда нарықтық экономикаға көшу (1991 жыл) сауда экономикалық байланыстардың жаппай үзілуі, бірыңғай қаржы-несие саясаты жүргізілуінің үйлестірілмеуі, өндірістік қатынастардың ескі жүйесінің шұғыл бұзылуы салдарынан орын алған дағдарыс жағдайларында басталғанын ескеру керек. Негізінен шикізат өнімін өндіруге бағдарланған Қазақстан экономикасының бұрынғы мемлекеттің бірыңғай экономикалық жүйесі шеңберінде топтасу дәрежесі жоғары болды. Сондықтан елдің әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны 90-шы жылдардың орта тұсында ауыр әсер етті. Адамдардың тұрмыс дәрежесі құлдырады. Жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, тұтыну тауарларыиың өндірісі жылына шамамен шаққанда жалпы сыртқы қарыз 182 АҚШ доллары болды. Алайда ескі экономикалық жүйенің бұзылғанын түсіну керек. Ал жаңа нарықтық механизм енді ғана қалыптаса бастаған еді. Жалпы ішкі өнім кұрылымыңда экономиканы қалыптастыратын және елдің өндіргіш күштері өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс өсуінің негізі больта табылатын салалардың үлес салмағы қысқарды. Олардың жалпы ұлттық өнімдегі үлесі 1992 жылғы 53 пайыздан 40 пайызға дейін және одан төмен құлдырады. Оның есесіне басқа салалардық: сауданың, қызмет саласының, тұрмыстық және сервистік қызметтің үлес салмағы айтарлықтай артты: тиісінше 47 пайыздан 54 пайызға дейін. Қазақстан Республикасының экономикасына тән ерекшеліктердің бірі - сыртқы сауданың тауар айналымы ЖІӨ-мен салыстырғанда 50% болып отыр, ал дүниежүзілік практикада 20-25% ец жоғары деңгей деп саналады. Мұның өзі ел экономикасының шикізаттық бағытын, дүниежүзілік рынок конъюнктурасына, тұтыну тауарларының шет елдерден әкелінуіне тәуелділікті тағы да көрсетіп отыр. Қазақстан кәсіпорындарының көпшілігінде негізгі өндірістік қорлар елеулі ескірген. Бүгінде олар жаңартуды немесе толық ауыстыруды қажет етіп отыр, кәсіпорындар онсыз бәсекелестік жағдайларында жұмыс істей алмайды. Мәселен, Экономика министрлігінің деректері бойынша, қазіргі кезде елде экспортгық өнімнің аса мацызды түрлерін өндіруге жұмсалатын электр куатының үлес салмағы кейде батыстағы көрсеткіштерден 5-8 есе асып түседі. Негізгі себеп - техноногиялық мешеулік. "Технологиясы ескірген және энергияны көп қажет ететін өндірістердің көп бөлігі, шаруашылық жүргізудің жана жағдайларында жұмыс істеуге әзір емес және бейімделмеген менеджмент – көптеген кәсіпорындардың бәсекелестікке қабылеті болмауына және тоқтап қалуына, дәстүрлі өткізім рыноктарынан айырылып қалуға, төлемсіздіктерге және өндірістің құлдырауына әкеліп соққан негізгі факторлар міне осылар. Нәтижесінде біздің елде соңғы сегіз жыл ішінде өндіріс деңгейі екі еседен астам қысқарды, ал бюджет түсімдері одан да елеулі қысқарды" - деп атап айтты мемлекет Басшысы Қазақстан халқына 1997 жылғы қазандағы Жолдауында. Одан соң Н.Ә.Назарбаев экономиканың дамуын тежеуші тары да бірқатар елеулі проблемалар мен теріс құбылыстарды атап өтті. Олар: - казақстандықтардың менталитеті, олар "өз проблемаларын шешуде мемлекеттен бұрынғысынша көмек күтіп, болып жатқан өзгерістерге баяу бейімделуде"; теңгермешілікті жоюдың және жұмыс істейтін еңбек рыногын жасаудың нәтижесінде байлар мен кедейлер арасында үлкен айырмашылықтың пайда болуы. "Соның өзінде мемлекеттің жетекші тірегі және қоғамныц негізгі тұрақтандырушы факторы - орта тап тобы әлі де аз". - ұлттық ішкі капиталдың жинақталуы баяу, соның салдарынан "Қазақстан шетелдік капиталға, жеке меншік, сондай-ақ халықаралық қаржы институттарына бұрынғысынан да тәуелді бола түсті". 20 пайыз кысқарды. Жұмыссыздық өсті - жылына 40 пайызға жуық, мемлекеттің валюта қаражаты азайды. Егер Қазақстанның сыртқы қарызы 1995 жылдың бас кезінде 2 миллиард доллардан астам болса, 1997 жылдың аяқ кезінде 5 миллнард доллардан асты, оның өзі іс жүзінде мемлекеттің жылдық бюджетіне тең болды. Халықтың жан басына-өндірістің құлдырауы, кедейлік пен жұмыссыздық "қылмыстылыққа, нашақорлыққа жайлы жағдайлар жасауда, қоғамдық тоқыраушылық туғызуда және қоғамдық тұрақсыздық мүмкіндігін үдетуде"; - жеткіліксіз әзірленген және нашар ұйымдастырылған мемлекеттік басқару", "заңдарымыздың толық еместігі және тұрақсыздығы". Экономикалық және әлеуметтік проблемаларды Қазақстанның, жоғарыда атап өткеніміздей, өткен жылдардың тікелей салдарынан экологиялық жағдай осал ел болып отырғаны да тереңдете түсуде. Ауыл шаруашылығында, өнеркәсіп, энергетика көлік объектілерінде қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік жүйесі нашар дамыған, экологиялық апат аймақтары ұлғайып келеді (оларға қазірдің өзінде Арал өңірі, бұрынғы Семей ядролық полигоньшың төңірегіндегі аудандар жатқызылды). Алайда бүгінгі күнде де, орын алып отырған барлық қиыншылықтар мен проблемаларға қарамастан, Қазақстан - өндіру өнеркәсібі басым дамыған нндустриалды-аграрлы мемлекет. Оның ерекшелігі - оған дамыған ел (халықтың жаппай сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелірінің кең жүйесі, дамыған отын-энергетнка кешені, атом және космос зерттеулер), сондай-ақ дамушы ел (экономиканың шикізаттық багыты, көптеген аймақтардағы экологиялық ластық, шетелдік инвестнцияларды және жаңа технологияларды қажетсіну, инфрақұрылымның артта қалуы) белгілері тән. Қазақстанның индустриалды мемлекет екенін өнеркәсіптің салалық құрылымы да дәделдейді. Онда отын кешенінің ғана үлесіне 25 пайыздан астам келіп отыр (АҚШ-та - 20,8, Ұлыбританияда - 17,4, ГФР-де - 15,4, Италияда - 14,5); металлургияда - 26,0 (Италияда - 8,3, Францияда - 6,7, Ұлыбритания мен ГФР-де - 4,9, АҚШ-та - 3,8 пайыз); тамақ өнеркесібінде - 17,0 (Францияда 16,1, АҚШ-та — 11,8 пайыз) және т.т. Басқаша айтқанда, Қазақстан көптеген дамушы елдерден алда және олардан принципті айырмашылығы бар, дегенмен терең өзгерістер, қайта құру және нарықтық экономикалық жүйеге көшу қажеттілігі айқын болып отыр. Экоиомиканың жетекші салалары — көмір, мұнай және газ, түсті және қара металлургия, химия өнеркәсібі, электр энергетикасы, астық шаруашылыгы және етті-жүнді қой шаруашылығы. Өнеркәсіптің айырықша ерекшелігі - оның жергілікті шикізатпен және отынмен толық қамтамасыз етілуі. Қазақстанда ірі аумақтық-өндірістік кешендер мен өнеркәсіп тораптары құрылған: Павлодар-Екібастұз, Қаратау-Жамбыл, Маңғыстау, Қарағанды, Өскемен, Шымкент, Алматы, Қостанай, Ақмола және т.б. Алайда Қазақстан Республикасы экономикасының шикізаттық бағыты жоғарыда аталған шараларда да, сондай-ақ одан тысқары жерлерге тасып шығарылатыи, құрамыңда шикізат, отын, шала фабрикантар басым болып келетін өнім құрылымында да айқын байқалады, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев "Тәуелсіздікті нығайту - тұрақты даму арқылы" атты өз кітабында былай деп жазған: "Ауыр да ебедейсіз шикізагтэкономикасын құрылымдық жағынан қайта құру, көпукладты нарықтық қатынастар жағына қарай бұру қиын, жаца әлеуметтік ортаға бейімделу киын". Қазақстанның аса бай табиғи ресурстары мен үлкен өндірістік әлуеті әлі де болса ұтымды және тиімді пайдаланылып отырған жоқ. Қазақстан инфрақұрылымы ТМД мен басқа елдердің экономикасына қызмет көрсетуге бағдарланған болатын. Мысалы, республикада батыстағы мұнай және газ кеніштерін орталықтағы және шығыстағы өнеркәсіп тораптарымеи жалғастыратын мұнай құбырлары мен газ құбырлары жоқ. Батыс Қазақстанның шикі мұнайы Поволжьеге экспортталуда, ал Павлодар және Шымкент мұнай өңдеу зауыттары мұнайды Батыс Сібірден алуда. Солтүстіктегі және оңтүстіктегі тарату және болу электр желілері. әлі де толық қосылмаған. Көлік және коммуникация жүйелері республика ішіндегі пункттерден гөрі Қазақстанды Ресеймен жалғастыруда. Қалыптасқан жағдайдан шығудың жолы біреу ғана - нарықтың экономика бағытындағы реформаларды жүзеге асыру жұмыстарын одан әрі жалғастыру. Н.Ә.Назарбаев 2001 жылғы қаңтарда барлық денгейлердегі өкімдермен кездесуде сөз сөйлеп, экономиканы, экономикалык қатынастар жүйесін түбегейлі қайта құру жөнінде орасан зор жұмыс жүргізіліп жатқанан атап айтты, "Осы жылдар ішінде біз тындырған басты нәрсе - әңгіме экономикалық бостандык жайында, саяси, идеологиялық және діни таңдау құқығы, ойлау және сөйлеу бостандығы жайында болсын, адамға бостандық бердік. Бұл саясат қазірдің өзінде жемісін бере бастады..." - деп атап көрсетті ол. Сондықтан, болып жатқандарды әділ бағалай отырып, соңғы 3-4 жылда мемлекет экономикасында сапалы өзгерістерге қол жеткенін атап айту керек. 1997 жылдын өзінде өндіріс құлдырауының төмендеуіне қол жетті. Оның қорытындылары бойынша жалпы ішкі өнім 1996 жылмен салыстырғанда 2%-дан астам артық. 1998, 1999 жылдарда одан да елеулі нәтижелерге қол жетті. 1999 жылы республика өнеркәсібі 1142 млрд. теңгенің өнімін өндірді, оның өзі мемлекеттік ЖІӨ-нің төрттен біріне тең болды. Өнеркәсіптің салалық құрылымында ең көп үлес кен өндіру және өңдеу өнеркәсібінің үлесіне келеді. 2000 жылы Қазақстан тәуелсіздіктің барлық жылдары ішіндегі ең жоғары - 9,6 пайыз өсімге жетті, оның өзі мемлекетті осы көрсеткіш бойынша дүние жүзіндегі елдердің алғашқы ондығы қатарына қосты және ТМД бойынша алдыңғы орынға шығарды. Негізгі үстемені өнеркәсіп бергенін атап көрсету керек, онда өнім өндіру 1999 жылмен салыстырғанда 14,6%-ға артты. Ескерту: ТМД елдерінде өнеркәсіп көлемінің есімі сол жылы орта есеппен 10%-ға ғана жуық болды. Республиканың он жылдығы тұсында да жақсы нәтижелерге қол жетті. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 2001- жылғы қаңтар-желтоқсанда қолданыстағы бағамен 1985 млрд. теңге болды, мұның өзі 2000 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда 13,5% көп. Кен өндіру өнеркәсібінде өндіріс көлемі 2000 жылғы осындай кезеңмен салыстырғанда - 17%, өңдеу саласында -14,8%, электр эиергиясын, газ бен су өндіру мен бөлуде - 3,8% артты. Құрылыс саласында елеулі өсім байқалып отыр. 2000 жылы күрделі құрылысқа инвестициялар 404 млрд. теңге болды, оның өзі 1999 жылғы деңгейден 34,9% жоғары. 1,3 млн. текше метрден астам тұрғын үйлер салынды. Болжамдар бойынша, ол қарқын ала беретін болады, жеделдеу мұнайлы-газды кеніштердің игерілуіне, Астанада құрылыс салынуына байланысты болады. Темір жол көлігінде жағдай сапалы түрде өзгерді (жүк айналымы 2000 жылы 16%, ал 2001 жылы 11,3% аргты). Мұнда төлем қабылеті бар рынок қалыптасып келеді, өзен және теңіз көлігінде, телекоммуникация саласында елеулі өсім мүмкіндігі бар. Ауыл шаруашылығында да оң өзгерістер болып жатыр. 2001 жылғы 1 қаңтарда мал мен кұс санының көбейгені байқалды. 2001 жыл ауыл шаруашылығында одан да сәтгі болды. Онын жалпы өнімінің көлемі ағымдағы бағамен 535,2 млрд. теңге болды және 2000 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда 16,9% ұлғайды. Одан да ауқымды экономикалық пайда алу және дүниежүзілік рынокқа шығу үшін Қазақстан тауарлары тікелей тұтынуға әзір түпкілікті өнім" болуы мақсатында өз өндірісімізді одан әрі дамьпу, яки, шикізат сыртқа шығарылатын жағдайда, оны тереңдете өңдеу қажет. Оның тасымал шығындарын азайтады және қосымша еңбек пен капитал жұмсау есебінен жалпы пайданы артырады. Экономикалық дамудың таяудағы 10-15 жылдардағы негізгі міндеті -келзилы ЭСӘ-ті, қолда бар бай табиғи, енбек ресурстарын пайдалана, ҒТР-кын осы заманғы жетістіктеріне сүйене меншікті мемлекет иелігінен алу үрдісін аяқтау, рынокты тұтыну тауарларымен толықтыру, соның ішінде өзіміздің өңдеу өнеркәсібіміздің, әсіресе машина жасаудың жаңа салаларын құру негізінде, ауыл шаруашылығының елеулі интенсивтендірілуіне қол жеткізу. Қазақстанның стратегиялық миссиясы - XXI ғасырдың орта тұсында дамыған индустриялы мемлекет болу. Республика басшылығының 1997 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан халқына Үндеуінде атап көрсетілгеніндей, "Қазақстан 2030 стратегиясы" - экономикалық құжат қана емес, Қазақстанның бүкіл халқының мүдделерін келістіру әдісі. Біздің жалпы әл-ауқатымыз оның жүзеге асырылуына байланысты" Қазақстан экономикасының жетекші саласы - өнеркәсіп (нндустрня). 2001 жылдың бас кезінде өнеркәсіпте 800 мыңға жуық адам немесе экономиканың барлық салаларындағы жұмысшылардың 22%-ы жұмыс істеді. Елде түрлі меншік нысанындағы 16 мыңиан астам өнеркәсіп орындары жұмыс істейді, оның ішінде 250 және одан көп адам жұмыс істейтін ірі кәсіпорындар — 1,1 мың., бүкіл өнеркәсіп өнімінің 80%-нан астамы солардың үлесіне келіп отыр. Сол касіпорындардың 7%-ға жуығы ғана мемлекеттік, ал 85%-ы'- жеке меншік. Өнеркәсіпті ұйымдастыру мен басқару жөніндегі мемлекетгік саясатты жүзеге асырушы орган - Қазақстан Республикасының Өнеркәсіп және сауда министрлігі, сондай-ақ бірнеше ірі ұлттық компаниялар, солардың ішінде "ҚАЗАҚОЙЛ" ұлттық мұнай-газ компаниясы, КЕСОК энергетикалық желелерді басқару компаннясы, "Қазақмыс" және басқалары.
Таќырыбы ЌР отын энергетикалыќ кешендері. Мұнай, мұнай-газ өңдеу және химия өнеркәсібі Дүние жүзінде өндірілетін энергияның негізгі көздерінің бірі - мұнай (40%), оның дүние жүзіндегі қоры 1999 жылдың бас кезінде 143,4 млрд. тонна, ал өндірілетін мұнай мөлшері — 3,5 млрд. тонна болды. Өндірілетін мұнай мөлшерінің үштен екі бөлігіне жуығы дүнне жүзіндегі аса ірі 10 елде шоғырланған, оның тең жартысы Сауд Аравиясында, АҚШ-та және Ресейде өндіріледі. Таяу Шығыс дүние жүзінде өндірілетін мұнайдың 31%-ын, Америка елдері - 28,7%-ын, ТМД - 10,3%-ін, Африка елдері -г 10,2%-ын беруде. Айтылғанындай, республикада мұнай мен газдың елеулі қорлары бар. Мұнайдың ашылған кеншітерінде ғана 2 млрд. тоннадан астам мұнай, 1 трлн. текше метрден астам газ бар, экономистердің есептеулері бойынша Қазақстандағы мұнай қорлары 116 жылға, газ қорлары 252 жылға жетеді. Мұнай өндіретін байырғы өндірістік бірлестік - "Ембімүнай", оның кеніштерінде мұнай 1899 жылы өндіріле бастаған болатын. Содан соң тагы да 2 мұнай кәсіпшілігі пайдалануға берілді: Ембі кеніштерінің мұнайы жоғары сапалы. Одан бірегей отын мен май алынады. Қазақстандағы ең ірі өндірістік бірлестік "Маңғышдакмұнай" республикада мұнайдың 60%-ның өндірілуін қамтамасыз етті. Ол Маңғышлақ түбегіндегі алпысыншы жылдардың орта тұсынан пайдаланыла бастаған Өзен және Жетібай мұнай кеніштері кегізінде құрылды. Осы кеніштер пайдалануға берілгеннен бастап республикада мұнай өндіру 6,5 есе артты. 1975 жылы жалпы республика бойынша мұнай өндіруде Маңғышлақ үлесі 88%-дан асты. Маңғышлақ түбегінде мұнай өндірумен бір мезгілде газ кеніштерін игеру
Соңғы 10 жыл ішінде Маңғышлақга өндірілетін мұнай мөлшерінің өсіміне Бозашы түбегіндегі Қаламқас жеие Қаражанбас жаңа мұнай кеніштерін игеру есебінен қол жетуде. Осы кеніштердің мұнайы кұрамында бар ванадий мөлшері оны енеркәсіптік жолмен бөліп алуға мүмкіндік береді. Республикадағы ең жас мұнай-газ өндіруші кәсіпорын - "Теңізмұнайгаз" бірлестігі "Теңізшевройл" американ жағымен бірлескен кәсіпорын шеңберінде сол кенішті пайдалану жобасын жүзеге асыра бастады. Батыс Қазақстан облысындағы аса ірі Қарашығанақ газ-конденсат кенішін әзірлеу мен пайдалану жөнінде белгілі "Бритиш газ" және "Аджип" компанияларымен ынтымақтастық басталды. Бүгінде Солтүстік-Батыс және Оңтүстік-Батыс Қазақстан республиканың мұнай өндіретін таяудағы 25-30 жылдардағы мүмкіндігі мол негізгі ауданы болып табылады. Оңтүстік Торғай ойпаңы шегінде бірқатар жаңа мұнайлы аудандар бар екені анықталды, оның өзі республиканың мұнай өндірісі саласын одан әрі дамыту мүмкіндігін елеулі ұлғайтады. Сонымен бірге отын-энергетика кешенінің салаларын тұрақтандыру мен дамыту мәселелері бүгінде республика үшіи өте маңызды болып отыр. Мәселен, 1991 жылы Қазақстанда 26,0 млн. тонна мұнай өндірілген болса, 1992 жылы оны, соңдай-ақ газ конденсатын өндіру 2,8 пайыз,- 1993 жылы - 11,2 пайыз, 1994 жылы - 9,5 пайыз кеміді. Тек 1997 жылы Қазақстан мұнай өндірудің реформаға дейінгі деңгейіне жетті (26 млн. тонна), 1999 жылы мұнай өндіру 30,1 млн. тонна, 2000 жылы - 33,5 мли. тонна болды. Қазақстан бүгінде мұнай өндіру жөнінде ТМД-да 2-ші орын алып және дүниежүзілік қоғамдастықтың мұнай өндіретін 90 елі ішінде алғашқы отыздыққа кіріп отыр. Салыстыру: Ресей 300 млн. тоннаға жуық, Сауд Аравиясы — 400 млн. тонна мұнай өндіреді. Газ өнеркәсібінде де осыған ұқсас проблемалар бар. Табиғи газ өндіру мөлшері бойынша Қазақстан дүние жүзінде 25-ші орын алып отыр (6,7 млрд. т.м.).: бірақ өз қажетін өтеу үшін Түркменстаннан 6,8 млрд. т.м., Өзбекстаннан 7,2 млрд.т.м. жоне Ресейден 2 млрд. т.м газ алып отыр. 1997 жылғы 18 қарашада Вашингтонда Қазақстанның "Қазақстан-каспийшельф" мемлекеттік кәсіпорны мен мұнай өндіретін аса ірі жеті компания, соның ішінде "Аджип", "Би Джи ПиЭлСи", "Бритиш Петролеум", "Мобил", ;"Шелл", "Статойл" және 'Тоталь" арасында қол қойылған теңіз мұнайы мен газы жөніндегі келісімнің, сондай-ақ Қарашығанақ жөніндегі келісімнің Батыс Қазақстанның, сондай-ақ бүкіл Қазақстанның жер қойнауларын игеру мен экономикасын дамыту үшін орасан зор маңызы бар. Амернкан деректері бойынша, мұнай қорлары Қарашығанақтың өзінде ғана 1,1 млрд. тонна болып отыр (Теңіздегіден көп). Жоспарланатын күрделі қаржы көлемі мұнда 10 - тклрд. американ доллары болады, бөлінетін табыс - 62млрд. долларға жетеді, оның 80 пайызы Қазақстанның үлесіне тиеді. Өзіне қатысты келісім-шартқа қол қойылған Каспий қайраңы учаскесінде 5 кеніш бар, оларды барлауға қазірдің өзінде 230 млн. доллар жұмсалды. Мұндағы мұнай қоры 6 млрд. тоннадан 12 млрд. тоннаға жетеді. Мұнда 28 млрд. доллар сомаға күрделі қаржы жұмсау жоспарланған, бөлінетін табыс - 690 млдрд. Доллар, оның да 80 пайызы Қазақстанның үлесіне тиеді. Таяудағы он жыл ішінде "Теңіз" және Қарашығанақ кеніштерінде жыл сайын 40 млн. тонна мүнай және 30 млрд. тм газ өндіру жоспарланып отыр. Мұнай өңдеу және химия өнеркәсібін дамыту үшін мемлекеттің аса бай шикізат базасы бар мұнай өңдеу, кокс-химия, фосфорит және күкірт бром, астұзы мен калий тұзы, натрий сульфаты қалдықтары. Сондықтан Қазақстан аумағында бүгінде химня, мұнай өңдеу және мұнай-химия өнеркәсібінің 220-дан астам кәсіпорындары жұмыс істеуде, олар көбінесе республиканың батысында және оңтүстігінде шоғырланған. Олар - мұнайды автобензин, дизель отыны, авиация керосині, қазандық отыны, мұнай-битум және басқа өнім алынатындай етіп өңдейтін кәсіпорындар. Павлодарда, Шымкентте және Атырауда мұнай өңдеу зауыттары жұмыс істейді, Омск-Павлодар-Шымкент мұнай құбыры салынған. Маңғышлақ түбегіндегі Жаңа Өзен қаласында газ өңдейтін зауыт салынған, оған жақын жерде тағы да бір мұнай өкдеу зауытын салу жоспарланған. Мұндай кәсіпорындар сонда да болса едәуір жетіспеуде. Қазақстандағы қуаттар, мысалы, 18 млн. тонна, Ресейде - 295 млн. тонна, ОГІЕК елдерінде - 390 млн. тонна, ал АҚШ-та 4 млрд. тоннаға жуық мұнай өңдеуге арналған. Салыстыру: Жапонияда 100-ден астам мұнай өңдеу зауыттары бар. Химия өнеркәсібі мына бағыттарда дамытылуда: - фосфориттердің аса бай қорларын игеру жане фосфат тыңайтқыштарын өндіру; - түсті және қара металлургияның күкіртті газдарын кәдеге жарату мұнай-химия синтезі өнімдерін өндіру; - түрлі тұздар қорларын шаруашылық айналымыңа қосу және т.т. Республикада минералдық тыңайткыштар химиясы елеулі дамыған. Оңтүстік Қазақстанда фосфорит рудасын сары фосфор, минералдық тыңайтқыштар, синтетикалық, жуу заттары алынатындай етіп өңдейтін ірі кешен құрылған. Реформаға-дейінгі кезеңде республика КСРО-да сары фосфордың 90%-га, жемдік фосфат пен кальций карбидінің 40%-ға жуығын өндірген болатын. Фосфор рудасының орасан зор қорлары мен фосфат тыңайтқыштары жөніндегі аймақтық қажеттер Оңтүстік және Солтүстік-Батыс Қазақстанда Қаратау және Ақтөбе фосфориттері негізінде ірі фосфор өнеркәсібін калыптастыру мен дамытуды қажет етті. Мұның өзі минералдық тыңайтқыштар өндіру жөніндегі негізгі химияның дамытылуына бастама болды. Қаратау фосфорит бассейні соғыс алдында барланған, болатын. Осы бассейн негізінде бастапқыда "Қаратау" кен-химия комбинаты мен Тараз суперфрсфат зауыты салынды. Кейін жаңа рудниктер ашылып, Жаңатас қаласында байыту фабрикасы ашылды онда "Қаратау" комбинатының екішісі кезегінің құрылысы өрістетілді. 60-шы жылдары онда Жамбыл-Қаратау аумақтық-өндірістік кешені қалыптасты. "Қаратау" кен" өндіру бірлесгігі, Жамбыл суперфосфат және Жаңажамбыл фосфор зауыттары "Химирон" бірлестігіне кіреді. Шымкенттегі "Фосфор" бірлестігі мен Орта, Азия республикаларының бірқатар химия өнеркәсібінің бірқатар кәсіпорындары Қаратау фосфоритімен жұмыс істеуде. Қаратау бассейнінің бір өзінде ғана Қазақстанның фосфорит рудасының 80%-ы өндіріледі, ол тауарлы фосфорит өндіру, үшін пайдаланылып, одан электрмен қыздыру әдісімен фосфор алынады. Солтүстік Қазақстанның және Ресейдің жқкын маңдағы аймақтарының фосфор тыңайтқыштарын қажетсінуінің арта түсуіне, байланысты Ақтөбе фосфорит, бассейні дамытылуының зор маңызы бар. Бұл бассейиде төрт фосфорит кеніші бар бассейннің 80%-ы шоғырланған Шөлісай кеніші, Алға, Богданов және Локров кеніштері. Ақтөбе, фосфоритінің маңызды ерекшелігі - қышқыл топыраққа тікелей енгізуге жарамдылығы. Ал, кентехникалық жағдайлар мұнда фосфоритті ашық әдіспен, өндіруге мүмкіндік береді, оның өзі одан өндірілетін өнімнің өзіндік құнын кемітеді. Органикалық синтез химиясы дамып келеді. Атырау, химия зауыты полиэтилен мен пропилен шығаруға мамандануда, ал Ақтау пластмасса зауыты соққыға төзімді және көбіктенетін полистролдар өндіреді. Теңіз мұнай-газ кеніш игерілгеннен кейін Ақтау пластмасса зауытының көмірсутекті шикізат жөніндегі қажеті толық қанағатгақцырылатын болады. Болашақта Атырау мен Ақтаудан бөлек Павлодар мен Шымкент маңызды нукли-химия аудандарына айналады. Сонымен қатар, химия және мұнай-химия өнеркәсіп орындары автомобильдер мен ауылшаруашьшық машиналарына арналған шиналар техникалық резина бұйымдардың көптеген түрлерін, кальций карбидін, каустикалық сода, түрлі қышқылдар және басқа да химиялық өнім шығарады.
Электр энергиясын өндіру, оныц бесаспаптылығына байланысты, шаруашылықтың басқа салаларының дамуынан үнемі озық болуға тиіс. 1990 жылы республикада 90 млрд. квт/сағатқа жуық, немесе бір тұрғынға шаққанда 5500 кВт/сағат электр энергиясы өндірілді салыстыру: Норвегияда - 29000 кВт/сағат, Үндістанда - 350, Қытайда 550, Малиде - 13 кВт/сағат). Электр стацияларының белгіленген қуаты - 19,8 млн. кВт. Алайда Қазақстан электр станциялары 95 млрд. кВт сағат электр энергиясын өңдеуге қабылетті бола тұра, 2000 жылы өндірілген электр энергиясы 50 млрд.кВт сағаттан кем болды, яғни электр энергиясы ең көп өндірілген 1999 жылғы дегенмен салыстырғанда 42 млрд. кВт/сағаттан аспады. -Салыстыру: АҚШ-та өндірілетін электр энергиясы 3,3 трлн. кВт/сағаттан астам, Ресей Федерациясында - 700 млрд. кВт/сағатқа жуық. Электр энергиясының жалпы көлемінің 65%-ға жуығы Екібастұз кенішінің көмірін қолдана өндіріледі. Осы кеніш негізінде дүние жүзіндегі аса ірі энергия кешендерінде бірі құрылып, бірқатар қуатты электр станциялары салынды. Сол кешендегі бірінші элекір станциясы - қуаты 4000 кВт- болатын Екібастұз ГРЭС-1 қазірдің өзінде жұмыс істеп тұр, онда жыл сайын 20 млрд. кВт/сағаттан астам, немесе республикада өндірілетін бүкіл электр энергиясының 23%-ына жуығы өндіріледі. Ірі жылу электр станциялары әрбір облыс орталығында және өнеркәсіп тораптарында салынған. Екібастұздан басқа -ең қуаты электр станциялары Ақсуда, Таразда, Қарагандыда, Алматыда орналасқан. Елде өндірілетін электр энергиясыиың 8 пайызға жуығын су электр станциялары беруде. Ертіс өзенінде Бүқтырма, Өскемен, Шульба, Іле өзенінде - Қапшағай, Сырдария өзенінде - Шардара су электр станциялары салынған. Сонымен бірге, Шығыс Қазақстанда Лениногорскі мен Зыряновск маңында ¥лы Отан соғысынан бұрын Торғысын, Хайрузов және Тишинская ұсақ электр станциялары салынған болатын. Қолда бар гидроресурстар жалпы алғанда жылына 160 млрд. кВт/сағат электр энергиясын өндіруге мүмкіндік береді. 1973 жылдан бастап Ақтау қаласында шапшаң нейтрондармен жұмыс істейтін Қазақстандағы жалғыз атом электр станциясы жұмыс істеуде, ол электр энергиясымен қатар тұщы су өндіреді. Қазақстан отын-энергетика ресурстарымен өзін-өзі қамтамасыз ете алады, жалпы сыртқа шығарылатын өнеркәсіп өнімінің (мысалы, 50 млн. тоннаға жуық көмір шығарылады) 19 пайызға жуығы басқа аймақтарға шығарылады деп саналып отырғанымен, республика 17 млрд. кВт/сағатқа жуық электр энергиясының тапшылығына тап болуда. Атап көрсетілгеніндей, барлык электр станцияларын бір жоғары вольтті желіге біріктірген Қазақстанның біртұтас энергия жүйесі әлі де болса қалыптасу үстінде, оның өзі экономикада елеулі проблемаларға әкеліп соғып отыр. Сондықтан қазіргі кезде қуаты ГРЭС-1 шамалас Екібастұз ГРЭС-2 салынуда. 1995 жылғы қашанда атом энергетикасын дамыту жөніндегі Үкімет қаулысы қабылданды, онда бұрынғы Семей полигоны аумағында немесе Оңтүстік Қазақстан ГРЭС-інің алаңында тағы да бір электр станциясын салу көзделген, электр энергетикасын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы әзірленген. Лекция 9Таќырыбы: Ќазаќстанныњ металлургия жєне машина жасау µнеркєсібі. Машина жасау және металл өңдеу Өнеркәсіптің аса маңызды салаларының бірі ретінде, машина жасау Қазақстанда көбінесе Ұлы Отан соғысы кезеңінде Украина мен Орталық Ресейден көшірілген кәсіпорындар негізінде кұрылды. Машина жасау мен металл өңдеу өнімінің шығарылуы өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінде реформалардын бас кезінде 16% болды және республиканың 379 кәсіпорнында шоғырландырылды. Мұнда да құрылымдық қиғаштықтар байқалды. Жалпыодақтық еңбек бөлінісі жағдайларында Қазақстанның машина жасау саласы ауылшаруашылық машиналарын, кен өндіру және химия өнеркәсібіне арналган жабдық шығаруға бағдарланды. Қазақстанның машина жасау өнеркәсібінің жетекші салалары бүгінде де ауылшаруашылық, ауыр және электротехника машиналарьш жасау болып отыр, олардың үлесіне осы саланың жалпы өнімінің тең жартысынан астамы (56,3%) келіп отыр. Оның 1/3 бөлігінен астамы - ауылшаруашылык машиналарын жасау. Республикадағы машина жасау бұйымдарының негізгі түрлері: тракторлар, ауыл шаруашылығына арналган машиналар, мал шаруашылығы мен жемшөп өндірісіне арналған машнналар мен жабдықтар және олардың қосалқы бөлшектері. Республикада сондай-ақ ұста-пресс жабдығы, металл кесетін станоктар, прокат жабдығы, аккумуляторлар, сыртқа тебуші қораптар, рентген жабдығы жоне басқа өнім. Алайда, мемлекетте машина жасау кәсіпорындарының саны бес есе дерлік кебейгеніне және 2000 жылы 1879- жеткеніне қарамастан, машина жасау өнімінің үлесі өнеркәсіп өндірісінің жалпы келеміндегі үлесі 1990 жылдағы 16%-дан 1999 жылғы 3%-ға дейін кеміп, алдыңғы жылмен салыстырғандағы 40 пайыз есім тек 2000 жылы камтамасыз етілді. Ауылшаруашылық машиналарын жасайтьш жетекші, кәсіпорындар: "Қазақауылмаш", Павлодар трактор зауыты, Алматы қаласындағы "Поршень" зауыты, "Ақтөбеауылмаш", "Манкентмалмаш" зауыттары және т.б. Ауыр машина жасау саласында ААМЖ, Қарағанды машина жасау зауыты сияқты және т.б. ірі кәсіпорындар бар. Электротехника машина жасау саласында Өскемендегі "Электроаппарат" конденсатор зауыты, "Семейкабель", Алматы төменгі вольтті аппаратура зауыты жұмыс істеуде. Машина жасау өнеркәсібінің басқа салалары; ішінен прибор жасауды, сондай-ақ құрылыс, жол және коммуналдық машина жасауды атап көрсетуге болады. Біріншісінде "Ақтөберентген" зауыты, Өскемен прибор жасау зауыты, Кокшетау прибор жасау зауыты; екіншісінде Кентау экскаватор зауыты, Тараз кұю-механикалық зауыты бар. Өнеркәсіптік жабдық жасап шығарылатын ірі орталықтар: Алматы, Қарағанды, Өскемен, Шымкеит, Атырау, ауылшаруашылық машиналарын жасау орталықтары - Павлодар мен Астана; электртехникалық машиналарын жасау орталықтары - Ақтөбе мен Талдықорған. Сонымен бірге, атап көрсеткеніміздей, дамыған елдермен (Батыс Еуропа елдері, АҚШ, Жапония) салыстырғанда машина жасау өнімінің республиканың жалпы өніміндегі үлесі әлі де болса ете төмен. Ресейде машина жасау саласының ІЖӨ-дегі үлесі 20%-даи астам. Металл өңдеу технологиясы онша жетік емес, оның өзі металлургия кешенінің өнеркәсіп өндірісі құрылымындағы үлес салмағы Франциядағы 6,7 пайызбен, Англия мсн Германиядағы 4,9 пайызбен және АҚШ-тағы 3,8 пайызбен салыстырғанда 16 пайызға жуық. Автомобиль жасау, прибор жасау, электронды, радиотехника өнеркәсібі, медицина техникасы мен күрделі тұрмыстық техника өндірісі басымырақ дамытылуға тиіс. Машина жасау кешені кәсіорындарының халық тұтынатын тауарлар шығаруды үнемі еселеуі қажет. Таяудағы уақытта олардың шығарылатын мөлшері осы салада өндірілетін өнімнің жалпы көлемінің төрттен бір бөлігі болуға тиіс. Қазіргі кезде Германия, Швеция, Оңтүстік Корея, Жапония және басқа елдер фирмаларымеи бірлесе осы салаларды жасау және халық тұтынатын тауарлар шығаруды көбейту жұмыстары жүзеге асырылуда. Экономиканың ашық болуына байланысты бұл сала да ауыр кезеңдерді бастан кешуде, дегенмен оның өте жақсы мүмкіндіктері бар, өйткені Қазақстан жүн, былғары, мақта сияқты шикізаттар өндіретін дүние жүзіндегі аса ірі елдердің бірі болып табылады. Қазакстанның жеңіл өнеркәсібі тиісті шикізат бар аудандарда немесе білікті жұмыс күші мен дайын өнім тұтынушылар бар ірі қалаларда орналастырылумен тығыз байланысты. Жеңіл өнеркәсіп жүйесінде 2001 жылдың бас кезінде 4000-га жуық кәсіпорындар болды. Тоқыма және тігін өнеркәсібінде 577, соның ішінде 460 ірі және орташа кәсіпорындар жұмыс істейді. Кәсіпорындардың 88%-ы қазірдің өзінде жеке меншікте, 40 шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді, оның өзі таяу уакытта оң нәтижелер беретін болады. Қазақстан жүн мата мен былғары аяқ киімнің елеулі мөлшерін өндіруде. Химиялық талшыктар пайдалана отырып жұқа шұға, пальтолық және костюмдік маталар өндіру Қостанай облысында дамытылған. Республиканың былғары аяқ киім өнеркәсібі Қазақстанның көптеген облыс орталықтарында орналасқан, солардың арасындағы ең ірілері - Алматыдағы "Жетісу" аяқ киім бірлестігі, Қарағанды, Қостанай, Семей және Тараз қалаларындағы аяк киім фабрикалары. Тоқыма өнеркәсібінің ірі орталықтары - Алматы, Шымкент, Семей; былғары аяқ киім өнеркәсібінің ірі орталықтары - Алматы, Қарағанды, Қостанай, Тараз, Қызылорда; киіз аяқ киім орталықтары - Петропавл және Орал. Көптеген қалаларда тоқыма және тігін кәсіпорындары жұмыс істеуде. Сонда да болса жеңіл өнеркәсіп өнімі халықтың, әсіресе аяқ киімге, трикотажға, матаға деген сұранысын, 2000 жылы өндірістің біршама өсіміне: тоқыма және тігін өнеркәсібінде 19%, былғары және аяқ киім өнеркәсібінде 28,7% өсімге қол жеткенімен, толық канағаттандыру үшін жеткіліксіз болып отыр.
Республиканың құрылыс материалдары өнеркәсібі 16 дербес қосалқы салаларды қамтитын ірі кешенді сала болып табылады. Республика өнеркәсібіндегі өнім көлемі бойынша оның үлес салмағы 6%-ға жетіп отыр. Сала кәсіпорындары цемент, асбест және олардан өнімдер, коалин, төбеге жабатын материалдар, радиаторлар мен конверторлар, санитарлық-құрылыс фаянсын, керамикалық қаптама материалдар, кірпіш, рубероид, лииолеум, түрлі толтырғыштар, тұтқыр және жылу сақтайтын материалдар, ірі панельді үй құрылысына арналған бөлшектер және құрылыс индустриясына арналған өнімнің басқа да көптеген түрлерін өндіреді. Саланың ең ірі кәсіпорындары Қарағандыда (жылыту жабдығы, "Стройполимер"), Қостанай облысындағы Жетіғарада (асбест өндіретін), Летанада (керамика), Павлодарда (картон мен рубероид) орналасқан және басқалары. Қарағандыда, Актөбеде, Өскеменде, Шымкентте және Семейде ірі цемент зауыттары салынған. Құрылыс материалдарын шығару үшін республикада түрлі табиғи шикізаттың жеткілікті алуан түрлі қорлары бар. Сонымен қатар, солардың өндірісінде өнеркәсіп қалдықтары: металлургия және химня өндірістерінің шлактары, жылу электр станцияларының күлі, кен-руда кәсіпорындарындағы аршылған жыныстар және басқа қайталама ресурстар кеңінен қолданылады. Түсті металлургия Еліміз өнеркәсібінің жетекші салаларының бірі - түсті металлургия, ол ХҮІІ ғасырда Алтайда пайда болды, XX ғасырдың 30-шы жылдары қарқынды түрде дамыды. Пайда болған кезінен бергі 250 жыл ішінде дерлік ол ауыр да күрделі жолдан өтті. 1917 жылға таман түсті металлургияда жұмыс істейтін он рудник пен үш зауыт - Спасск мыс балқыту, Екібастұз мырыш және Қызалеспе күміс-қорғасын зауыттары болды. Қазір республиканың өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі оның үлес салмағы 11-12%-ға жетіп отыр. Республикада шығарылатын кенде кездесетін Менделеев кестесіндегі 50 элемент металл, қоспа және химиялық өнім түрінде өндіріледі. Қазақстанның түсті металы жоғары сапалы болуымен көзге түсіп отыр. Мәселен, Өскемен мырышы, Балқаш және Жезқазган мысы Лондондағы түсті металдар биржасында эталон ретінде тіркелген. Қазіргі кезде Қазақстан түсті металдарды дүние жүзінің 30-дан астам еліне экспорттайды. Бастапқыда түсті металлургияның негізгі аудандары Шығыс және Орталық Қазақстан болды, ал соңғы 20-30 жыл ішінде оның республиканың оңтүстігі мен солтүстігіне қарай ойысуы басталды, соның арқасында Қазақстанның жекелеген аймақтарының экономикалық даму деңгейі төнеле бастады. Бүгінде республикада түсті металлургияның жеті қосалқы салалары бар, олардың құрамында 46 ірі және 48 орташа кәсіпорындар жұмыс істейді. 2000 жылы түсті металлургия кәсіпорындарында 3660 мың тонна боксит, 399 мың тонна мыс, 212 мың тонна қорғасын, 259 мың тонна мырыш өндірілді. 1. Қорғасын-мырыш саласында 12 кәсіпорын бар, оның 3-і металлургия және 9-ы кен байыту кәсіпорны. Металлургия кәсіпорындары - Өскемен қорғасын-мырыш, Лемшюгор полиметалл комбинаттары және Шымкент қорғасын зауыты. Кен байыту кәсіпорындары - Ащысай, Ертіс және Лениногор полиметалл, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Зырян қорғасын, Текелі қорғасын-
Мыс саласында "Қазақмыс" ААҚ-тан бөлек мыс өндірумен және өңдеумен Жезкент КБК мен Шығыс Қазақстан мыс-химия комбинаты, Ақтөбе облысындағы Көктау руднигі мен Шилісай фабрикасы шұғылданады. Республика дүние жүзінде өндірілетін мыстыц 2,5%-ын және ТМД-да өндірілетін мыстың 30%-ға жуығын өндіреді. 1988 жылы Қазақстанда мыстың ең көн мөлшері (462 мыц тонна) шығарылды. Салыстыру: тазартылған мыс балқыту АҚШ-та 2 млн. тоннадан асады, Чилиде - 1,24, Жапонияда - 1,07, Каиадада - 0,55 млн. тоина. Жалпы өндірілетін мыстың республикада тұтынылатыны 8%, 22%-ы таиу шығыс елдеріне, ал 70%-ы -алыс шетелдерге экспортталады. Сондай-ақ қорғасын және мырыш концентраттарын өндіретін, сондай-ақ ілеспе қорғасын, мырыш, кадмий, күміс, никель, висмут шығаратын "Жезказганцветмет" бірлестігі құрамына Жезкент КБК мен "Жезқазған" мыс кеніші кіретінін атап айту керек. Алюминий саласында үш кәсіпорын - Павлодар алюминий зауыты, Торғай және Краснооктябрск кен басқармалары бар. Алюминий өнеркәсібі үшін шикізат - торғай бокситі, одан глинозем алынады, ал одан алюминий өндіріледі. Салыстыру. АҚШ-та өндірілетін бастапқы алюминий 4 млн, тонна, Канадада - 1,6, Қытайда - 0,85, Норвегияда - 0,82 млн. тонна. Алтын өндіру саласы Қазақстанның валюта қоры мен алтын қорын жасауда ерекше маңызды рөл атқарады. Онда алтын өндіретін алты кәсіпорын бар. Алтын өндіретін негізгі кәсіпорындар; "Казалтын" комбинаты (мемлекетте алтынның 50%-ға жуығы өндіріледі), "Алтайалтын" - 16%, "Майқайыналтын" -15%, "Ақбақай" - 12%, "Бақыршық" - 4% және "Васильковский" - 3%. Алтын қорлары бойынша Қазақстан дүние жүзінде алтыншы және ТМД-да Ресей мен Өзбекстаннан кейінгі үшінші орын алады. 1997 жылы Қазақстанда 10 тоннаға жуық құйма алтын және 389 тонна тазартылған күміс алынды. 5. Вольфрам-молибден саласы. Вольфрамның барланған қорлары бойынша Қазақстан дүние жүзінде бірінші орын алып отыр, молибден шикізатының да елеулі қорлары бар. Өнеркәсіптің бұл саласында "Қазвольфрам" бірлестігі бар, ол вольфрам, қалайы-молибден және висмут концентраттарын өндіреді. Вольфрам концентраттары Ресейге экспортталады. 6.Титан-магннй саласы. Бұл сала да Шығыс Қазақстанда дамыған, өйткені оны өндіру энергияны алюминийге қарағанда анағұрлым көп қажет етеді. Магнйдің бір тоннасын өндіруге 20 мың квт-сағат электр энергиясы жұмсалады (алюминий - 13 мың квт-сағат). 7. Сирек металл қосалқы саласы. Жерде сирек кездесетін элементтерді қазу мен өндіруді дамыту үшін республиканың мол мүмкіндігі бар. Республикада тантал рудасын қазып шығарумен Белогор кен-руда комбинаты айналысады. Сирек металдар сондай-ақ Прикаспий жәңе Ақмола кен-химия комбинаттарында өндіріледі, олар Ертіс комбинатында балқытылады. Сонымен бірге түсті металлургия, экономиканың басқа да көптеген салалары сияқты, түбегейлі жаңғыртуды қажет етеді. Мәселен, республикада құрамы бойынша жеткілікті дәрежеде бай және өз мүмкіндігінің мөлшері аяғына дейін анықталмаған қайталама ресурстар қоры мол. Түсті металлургия кәсіпорындары негізінен бастапқы шикізатпен жұмыс істейді, өндіру мен байыту кезіндегі ысырап шетелдік көрсеткіштерден әлдеқайда асып түседі. Ертіе мыс балқыту зауытының шлактарында 30 пайызға жуық темір, 6-8 пайыз мырыш, 1 пайызға жуық қорғасын, мыс және басқа металдар бар. Қазіргі технологиялар оларды толық алуға мүмкіндік береді. Аса маңызды міндеттердің бірі - түсті металлургияның руда базасын нығайту. Осыған байланысты 1995 жылы Жезқазған облысында Анненск және Жылаиды" мыс рудниктерін, Бозшакөл кен-байыту комбинатын, Ақгөбс облысьшда –Көкшетаудағы мыс руднигін пайдалануға беру жұмыстары басталды. Жартылай фабрикаттар, әсіресе кабель-өткізгіш бұйымдар өндірісін ұлғайту мен ұйымдастыру қажет.
Республиканың өнеркәсіп әлуетінде қара металлургня көрнекті орын алады, ол өнеркәсіпте базалық болып табылады, өйткені болат прокаты, алюминий мен пластмасса бәсекесіне, қарамастан, басты конструкциялық материал күйінде қалып келеді. Қазақстанның қара металлургиясы тауар өнімінің жалпы республикалық көлемінің 6%-га жуығын өндіруде. Салада 9 өнеркәсіп орны, шахта-құрылыс тресі, металлургия өнеркесібінің 10-ға жуық орталықтандырылған жөндеу-кұрылыс басқармалары және басқа кәсіпорындар жұмыс істейді. Қазақстандағы қара металлургия негізі - темір, хром және марганец рудаларынын ірі кеніштері. Қостанай бассейні - қара металлургияныц басты темір-руда базасы, онда Қазақстанның барланғаи темір рудалар қорының 85%-ы шоғырланған, оның мөлшері 13,3 млрд. тонна. Соғыстан кейінгі алғашқы жылдары мұнда магнитті темір рудаларының Соколов және Сарыбай кеніштері ашылды, солардың негізінде 1954 жылы кен-байыту комбинатының құрылысы басталды. Аят және Лисаковск кеніштерінде солит темір рудаларының ірі қорлары ашылды. Қазақстан қара металлургиясы құрамыңда бес сала бар кен-руда, металлургия, ферросплав, отқа төзімді және металл сынықтарын өңдеуші. Оларда Қарағанды облысындағы ірі кен-руда кәсіпорындары (Акционерлік қоғамдар: Соколов-Сарыбай, Лисаковск, Қашар КБК және Атаеу руда басқармасы), хромит кәсіпорны (Дөң КБК), марганец кәсіпорны (Жезді руда басқармасы), "Атасуруда" АҚ, Қарағанды металлургия комбинаты және екі ферросплав зауыты (Ақсу және Ақтөбе), "Казогаеупоры" зауыты (Рудный қ.) және "Казвтрочермет" ӨБ (Алматы қ.) жұмыс істейді. Қара мсталлургия өндірісіне шоғырланудың жогары деңгейі тән. Мәселен, республикадағы прокат өндірісі Қарметкомбинатта шоғырланған, республикада өндірілетін темір рудасының 65%-ы Соколов-Сарыбай КБК-ның үлесіне, ферросплавтың жалпы мөлшерінің 81%-на жуығы Ақсу ферросплав зауытының үлесіне келеді. Қазақстандағы қара металлургия өндірісінде үш кәсіпорын: Қармет-комбинат, Ақтөбе және Аксу ферросплав зауыттары жұмыс істейді. Республика қара мелталлургия индустриясының көшбастаушысы - Теміртау қаласында орналасқан Қарағанды металлургия комбинаты. Қарметкомбинат - қара металдардың табақ прокатын, соның ішінде ақ қаңылтыр шығаруға маманданған. Комбинат өнімін дүние жүзіндегі 30-дан астам ел сатып алуда. Экономикалық ауыр жағдайға байланысты Қарметкомбинат ("Испат-Кармет" АҚ) шетелдік "ЮС Стил" компаниясының басқаруына 10 жыл мерзімге берілген болатын. 1999 жылы болат прокаты, шойын және ферросплав өндіру өсімі 1998 жылмен салыстырғанда 30%-дан астам болды. Гальваномырыштау және алюминийлеу линиясы іске қосылды. Сапалы қара металлургия дамып келеді – Ақтөбе мен Ақсудағы ферросплав зауыттары жұмыс істеп түр. Олардың алғашқысы Хромтау хромитімен жұмыс істейді және феррохром шығарады, ал екіншісі Уралдан әкелінетін кварциттермен жұмыс істейді және ферросицилий шығарады. Павлодар түбіндегі Ақсу ферросплав зауыты - өнімді экспортқа шығаратын республикадағы аса ірі кәсіпорын. Өндірістік ферросплавтардың 60%-дан астамы экспортқа шығарылады, оның өзі республикаға жылына 100 млн. долларға жуық пайда береді. Алайда, темір және марганец рудаларыи өндіретін аса ірі ел бола отырып, халықтыц жан басына шаққанда өндірілетін болат мөлшері бойынша республика дүние жүзінде тек 13-ші орын алып отыр. Болат өндіруші алып елдер арасында республика көрсеткіші біршама қарапайым - 3,1 млн. тонна (1998 ж.), мұның өзі 1990 жылғы деңгейден 2 еседен астам кем. Алдыңғы орында Қытай - 144,3 млн. тонна, одан кейінгі орында Жапония - 93,5 млн. тонна, АҚШ - 97,5 млн. тонна, Ресей - 43,6 млн. тонна және т.б. Республикада металлургия өндірісінің технологиясы шетелдік технологиядан елеулі артта қалып келеді. Қазақстанда болаттың 80 пайызына жуығы шойыннан (шойын рудадан), АҚШ-та 80 пайызына жуығы металл сынығынан және тек 20 пайызы рудадан балқытылады
90-шы жылдардың бас кезінде АӨК-те халық шаруашылығы қорларының 33% -нан астамы шоғырланды,өндірістік салада жұмыс істейтіндердің 38%-ы болды және ұлттық табыстың 40%-ға жуығы құрылды. Сонымен бірге Қазақстанның аграрлық секторы қызметінің көрсеткіштері онда елеулі проблемалар бар екенін көрсетеді. Мәселең, ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлеиі 2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда екі есе дерлік кеміді. Ауыл шаруашылығының ЖІӨ-дегі үлесі 1990 жылғы 34%-дан 1999 жылы 9,9%-ға дейін қысқарды. Өсімдік шаруашылығы өндірісінің көлемі осы кезеңде үштің біріндей, мал шаруашылығы өндірісінің көлемі –тең жартылай кеміді.Еңбек өнімділігі , мал саны жөніндегі көрсеткіштер де осындай.
Республика аумағында ауылшаруашылық аәмағы бар. Оларға қысқаша орташа бере кеткен жөн. Далалық қара топырақта аймақ, оған дамыған интесивті егіншілік, етті,сүтті, мал шаруашылығы, шошқа шаруашылығы, құс шаруашылығы тән. Көп жердің жыртылуы ауылшаруашылық өндірісіне басты бағыт беріп отыр, ол – астық шаруашылығы.Осы аймақ үлесіне Республимкадағаы ауылшаруашылығы танаптарының 10,2 %-ы, егістіктердің 41,9% келіп отыр. Онда Республиканың тауарлы астығының 36% -дан астамы , с‰ттіњ 31%,-ѓа жуыѓы, еттіњ 20%-ы жєне ж‰нніњ 7,5%-ы µндіріледі.Далалы аймаќ шаруашылыќтарында жалпы республика бойынша ірі ќараныњ 32% -нан астамы, шошќаныњ 36% -ы , ќой мен ешкініњ 8,5% -ы, жылќыныњ 12%-ѓы жуыѓы жєне ќ±стыњ 33,5%-ы µсіріледі. 2. Ќ±рѓаќ далалы аимаќ, оѓан дамыѓан астыќ µндірісі,етті-с‰тті мал шаруашылыѓы мен ќой шаруашылыѓы тєн. М±нда Ќазаќстан ауылшаруашылыќ талаптарыныњ 19,9% -ы орналасќан. Республиканыњ шамамен 41% с‰т бойынша-25%, ет бойынша –21% жєне ж‰н бойынша –12 %. Ќ±рѓаќдалалы аймаќ шаруашылыќтарында жалпы республика бойынша ірі ќарныњ 26%-нан астамы, шошќаныњ 28%-ы, ќой мен ешкініњ 10%-ы, жылќыныњ 22% -ѓа жуыѓы жєне ќ±стыњ 33%-ы орналасќан Лекция11. Таќырыбы: Егіншілік жєне мал шаруашылыѓы. Егіншілік – Ќазаќстанныњ аграрлыќ секторыныњ жетекші саласы , ол 2000 жылы жалпы ауыл шаруашылыѓы µнімініњ 70%-ѓа жуыѓын берді. Ауылшаруашылыќ даќылдарыныњ егістері бойынша бірінші орында - дєнді даќылдар,республика егістерініњ 66%-на жуыѓы солардыњ ‰лесіне келіп отыр. Басты азыќ-т‰лік даќылы – бидай. 2000 жылы республика 16 миллион гектардан астам жерге ауылшаруашылыќ даќылдары ,оныњ 12,5 миллион гектарына бидай егілді. Алайда жерлер ќ±рылымы ,республиканыњ экономикалыќ дамуыныњ ќазіргі жаѓдайларын ескере ,т‰бірінен µзгеруі тиіс.¤сімдік шаруашылыѓыныњ астыќтан басќа т‰рлерінењ µндірілуі халыќтыњ олар жµніндегі ќажеттерін толыќ тєуекелді егіншілік аймаѓына орналасќан бидай егістері кемітілуге тиіс. Мєселењ , дєнді даќылдардыњ µнімділігі,шыѓымдылыѓы бойынша Ќазаќстан 90-шы жылдардыњ бас кезінде д‰ние ж‰зінде 142-ші орында болды. Ѓалымдардыњ пікірінше ,15 млн. Гектардай тыњ жерлер эрозия жєне ќарашіріктіњ аз болуы(4 пайызѓа жуыќ ) салдарынан жарамсыз болып ќалды,сондай-аќ ол жерлерді жайылымѓа айналдыру тиімдірек.Соњѓы жылдары егістік жерлердіњ ќысќаруын наќ осымен т‰сіндіруге болады. Соњѓы тоѓыз жылда негізгі ауыл шаруашылыќ даќылдары егістерініњ 1990 жылѓы 35,2 млн гектардан 1999 жылѓы 15,3 млн гектарѓа дейін , соныњ ішінде дєнді даќылдар егістігі –23,4 млн. Гектардан 11,4 млн гекрарѓа дейін ќысќарды.Сонымен бірге техникалыќ даќылдар егістері 25%,майлы даќылдар егістері 44% ±лѓайды.
Мал шаруашылыѓыныњ басты саласы – ќой шаруашылыѓы,ол єсіресе республиканыњ оњт‰стігінде,оњт‰стік-шыѓысында жєне шыѓысында:Алматы,Шыѓыс Ќазаќстан,Жамбыл,Оњт‰стік Ќазаќстан облыстары мен т‰рлі маусым жайылымдары сєтті ±штасатын басќа да бірќатар облыстарда ерекше дамыѓан. Марал шаруашылыѓы – мал шаруашылыѓыныњ мол табысты саласы. Ол баѓалы тауар – дєрі –дєрмек жасалатын панты,ет жєне жаќсы тері береді,ол теріден к‰дері дайындалады. ¤сімдік шаруашылыѓы секілді,мал шаруашылыѓында да резервтер аз емес. Лекция 12. Таќырыбы: Кµлік жєне байланыс . Ќазаќстанныњ болашаѓы б‰гінгде материалдыќ µндірістіњ ‰шінші,жетекші саласы деп аталатын кµліктіњ одан ары дамытылуына тыѓыз байланысты. Оныњ мањыздылыѓы аумаќтыќ аса ауќымдылыѓымен, табиѓи ресурстар мен халыќтыњ біркелкі орналаспауымен байланыстыру ќажет. Ќазаќстанда кµліктіњ барлыќ т‰рлері: темір жол,авиация,автомобиль,тењіз жєне µзен, ќ±быр, электрон тасымалы белгілі бір дєрежеде дамыѓан,олар бірт±тас кµлік ж‰йесін ќ±рады. Кµлік пен байланысќа Кµлік жєне коммуникация министрлігі, сондай-аќ ‰ш ±лттыќ компания: Ќазаќстан темір жолы, Эйр Ќазаќстан, Ќазаќстелеком басшылыќ жасайды. Темір жол кµлігініњ мањызы µте зор.Солт‰стікте мемлекет аумаѓы арќылы ‰ш Сібір магистралы µтеді: Транссібір – Петропавловск ќаласы арќылы,Оњт‰стік Сібір – Астана мен Павлодар арќылы Барнаулѓа жєне Ор та Сібір – Ќостанай-Кµкшетау арќылы Барнауылѓа. Басќада кµптеген салалар сияќты , темір жол кµлігі ќосымша дамытуды ќажет етеді. Негізгі проблемалар – тепловоз бен электравоз паркініњ тозуы,жекелеген жолдарды µткізу ќабілетініњ тµмендігі,ќосымша магистралдар салу ќажеттілігі. Мемлекеттік негізгі кµлік т‰рі – автомобиль кµлігі,ж‰ктердіњ 77%-ы жєне жолаушылардыњ 78%-ы сонымен тасымалданады. Авиация линиялары Алматы,Астана ќалаларын республиканыњ барлыќ облыс орталыќтарымен , кµптеген ќалалармен жєне елді мекендерімен ,сондай-аќ ТМД ќалаларымен жалѓастырады.Соњѓы жылдары Ќазаќстан азаматтыќ авиациясыныњ ±шаќтары д‰ниеж‰зіндегі 14-тен астам елдіњ єуежайларына авиациялыќ жолдар салды. Пайдаланылатын су жолдарыныњ ±зындыѓы 6 мыњ километрден астам,негізінен Ертіс жєне Жайыќ µзендерінде ,ішінара Іледе жєне Балќаш кµлінде. Тењз кµлігі негізінен Каспи тењізінде шоѓырланѓан, одан Еділ мен Жайыќ эзендерініњ бассейіндеріне шыѓуѓа болады. Аумаќтыњ ауќымдылыѓы жаѓдайларында байланыс мањызы жылдан жылѓа арта т‰суде. Ь‰гінде байланыс ќ±ралдарыныњ т‰рлері мен м‰мкіндіктері µлшеусіз µсті,дегенмен оларда єзірше ќазіргі халыќаралыќ стандартќа сай емес. Сондыќтан электр,электронды почта байланысты ‰немі жетілдіруде,спутник байланыс ж‰йелері дамытылуда.Сондыќтан Ќазаќстаннан т‰рлі арналар арќылы іс ж‰зінде жер шарыныњ кез-келген н‰ктесіне шыѓу м‰мкіндігі ќазірдіњ µзінде бар.
Аудан есіл µзенініњ жоѓарѓы жєне орта аѓысы т±сында жєне Н±ра мен Сарысу µзендерініњ бассейінде орналасќан, ќазаќтыњ ±саќ жоталы жерінніњ едеулі бµлігін алып жатыр, ежелгі атауы Сары-Арќа. Орталыќ Ќазаќстан табиѓи баилыќтар ќазынасы, дегенімен ауыл шаруашылыѓын дамыту ‰шін оњт‰стік бµлік жарамсыздау. Єлемге єигілі Бурабаи, Зеренді, Имантау курорты, Ќорѓалжын ќорыѓы, Ќарќаралы таулы-орманды алќабы бар Кµкшетау ¦лттыќ паркі ерекше кµркемдігімен кµзге т‰седі. Ауданныњ оњт‰стік – шыѓыс бµлігін д‰ние ж‰зіндегі аса ірі кµлдердіњ бірі – Балќаш кµлініњ суы шаиып жатыр. Соњѓы кезде деиін ол республиканыњ басќа бµліктерінен біршама оќшау болды. Алаида елорданыњ Астанаѓа кµшірілуіне баиланысты, оныњ аумаѓы арќылы аса мањызды Петропавл - Моиынты - у кµлік магистралініњ µтуіне ауданда мол табиѓи ресурстарыныњ болуына баиланысты оныњ рµлі жылдан-жылѓа арта т‰сіп кел жатыр. Ќазаќстан µнеркєсібініњ жалпы µнімдегі аимаќ ‰лесі 2000жылы 19%-ѓа, ал ауыл шаруашылыѓыныњ ‰лесі 20%-ѓа жуыќ болды. Оныњ жер ќоинауы мемлекетіміздегі ѓана емес, сондаи-аќ д‰ние ж‰зіндегі ењ баи ќонау. Аудан экономикасын дамытудыњ негізгі базасы - кµмір,темір, марганец жєне мыс рудасы, сирек жєне асыл металдар ќ±нарлы ќара топыраќты жерлер, єсіресе Аќмола облысында. Орталыќ Ќазаќстанда бірнеше µнеркєсіп тораптары: Ќараѓанды-Теміртау, Балќаш жєне Жезќазѓан, Кµкшетау. Аимаќ µнеркєсібініњ баиырѓы салдасы - кµмір µенркєсібі, ол Орталыќ Ќазаќстан шаруашылыѓыныњ басќа салаларыныњ дамуына серпін берді. 30-шы жылдары Ќараѓанды КСРО – ныњ негізгі кµмір базаларыныњ бірі ќ±рылѓан болатын, ол отынмен Оралды, Орта Азияны, Павольжені жєне Ќазаќстанды ќамтамасыз етті. Ќараѓандыдаѓы Самарское, Завьяловское жєне басќа кеніштерініњ б‰гінде де зор шаруапшылыќ мањызы бар. Ќараѓанды бассеиінде республикадаѓы тас кµмірдіњ 37%-ы жєне кокстелетін кµмірдіњ 100%-ы µндіріледі. Егемендік алуына жєне µз металлургия µнеркєсібініњ ќ±рылуына баиланысты осы бассеиініњ кокстелетін кµмірініњ рµлі респуликада к‰рт арта т‰суде. Ќазаќстан мен ТМД металлургия µнеркєсібініњ аса ірі кәсіпорны- Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия комбиаты, онда онда республикадағы шойынның және қара металдардың дайын прокатының 100%-ы және болаиын 94%-ы өндіріледі. Балқаш және Жезқазған өнеркәсіп тораптары ең алдымен Жезқазған Коунард, Саяқ кеніштеріне негізделген мыс өнеркәсібінің дамуы негізінде құрылған.Олардың әрқайсысында кен-металлургия комбинаты жұмыс істейді, мұнда рудниктер, карьерлер, байыту фабрикалары, мыс балқыту зауыттары кіреді. Комбинаттарда мыс өндірісінің мыс прокатын шгығаруға дейінгі барлық кезеңдері қамтылған. ОҚ аумағында Жәйрем қорғасын-мырыш кенішіндегі аса бай қорғасын қорлары негізінде Жәйрем қорғасын- мырыш кен-байыту комбинаты іске қосылуда. Ақжал полиметалл кен байыту комбинатының вольфрам-молибден руднигінің құрылыс жүзеге асырылады. ОҚ шаруашылығында химия өнеркәсібі көрнекті орын алып отыр, ол металлургия кәсіпорынның қалдықтарының кәдеге жаратушы қосымша сала ретінде дамып келеді. Азот тыңайтқыштарын өндіру үшін оттегін өндіру кезінде алынатын металлргия қалдықтары пайдалануда. Түсті металлургияның барлық кәсіпорындарында жанама өнім ретінде баалы химия шикізаты – күкіртті газ алынуда, одансуперфосфат өндіру үшін арзан күкірт қышқылын алуға болады. Машина жасау мен металл ңдеу аймақтағы екі облыста да дамыған. Ақмола облысында кәсіпорындар мал шаруашылығы мен жемшөп өндірісі үшін ауылшаруашылық машиналары мен жабдығын шығаруға маманданған, олар ресспубликада жасалатын осы техниканың 42%-ынан астамын шығаруда. Аймақта ауылшаруашылық техникасын шығаратын аса ірі кәсіпорындар - “Қазақсельмаш» АҚ, Астана қаласындағы “Целинсельмаш” АҚ. Қарағанды облысында кптеген салаларға қызмет көрсетуші ірі машина жасау кәсіпорындары - “Каргормаш” “Теплоприбор” бірлестіктері және т.б. Көкшщетау өнеркәсіп торабы оттегімен таныстыру аппаратурасын, өлшеу приборларын шығаруға, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде мамандануда. Ақмола облысында аграрлық-өнеркәсіптік кешен жақсы дамыған, ол негізінен астық шаруашылығын, қала іргесіндегі шаруашылықты қамтыған. Қарағанды облысында аграрлық-өнеркәсіптік кешен өнеркәсіпке қарағанда нашарлау дамыған, ол негізінен облыстың солтүстігінде астық шаруашылығын, мал шаруашылығын, қала іргесіндегі шаруашылықты қамтыған. Ауданда Республикадағы астықтың 28%-ға және көкеністің 21%-ға, ет пен сүттің 13%-ға жуығы өндіріледі, ірі қараның 15%-ы, қой мен ешкінің 13%-ға жуығы, жылқының 17%-ы орналасқан. 2000 жылы мұнда 4,0 млн. тоннаға жуық бидай өсіреді.
Республиканың көлемі шағын (283,3 мың ш. км.), ШҚО-ң аумағын қатитын аймақтарының бірі. Қазақстандағы аса ірі өзен-Ертістің жоғарғы ағысы бассейінде роналасқан, Алтай тауын және қазақтың ұсақ жоталы жері – Сарыарқаның шығыс бөлігін қамтыған.Халқы – 1,53 млн.адам, қала халқы 60%-дан астам, ораша тығыздық - бір ш.км-ге 5,3 адам, аса ірі қалалары – Семей, Өскемен, Лениногорск және Зыряновск. Оларға қоса тағы да 6 қала мен қала үлгісіндегі 30 кент бар. ШҚ-ң табиғи ресурстары бедері, климаты және топырақ-өсімдік аймақтары бойынша өте сан алуан, оның зі ерекше тартымды етеді, туризмді дамыту үшін аса мол мүмкіндіктер береді. Қотан-Қарағай алқабы, Бұқтырма су қомасы және Зайсан, Алакөл, Сасықкөл көлдері ерекше көзге түседі. Теңіз деңгейінен 1485 м. Биікте орналасқанМарқакөл – аса көрікті табиғат мүйісі. Оған жақын жерде «Рахман бұлағы»деп аталатын атақты родон көздері орналасқан. Ертіс өзенінің тармақтары Бұқтырма, Күршім, Үлбі, Оба – ағыны қатты өзендер, оның өзі су энергетикасын дамыту үшін маңызды. Климаты күрт континетті оңтүстігінде – қуаң. Орта Азия мемлекеттерін Ресеймен жалғастыратын Түркістан-сібір магистіралі бүкіл аудан арқылы өтеді.ШҚ экономикасында Кенді Алтай аса көрнекті орын алады,оның бұлай аталуына жер қойнауларының байлығы бойынша Кенді Алтай Ресей Федерациясындағы Уралмен жиі салыстырылады.Республикадағы барлық орман алқаптарының 40%-ға жуығы осында. Жер қойнауында поли металл, қалайлы-вольфрам, ванадий рудалары көп, алтынның, көмірдің, сирек металдар: кадмийдің, висмуттың, танталдың, ниобидің және басқаларының елеулі қорлары бар. Кейбір кеніштері мұнда ХҮІІІ ғасырдың өзінде-ақ пайдаланыла бастады, күміс өндіріліп, балқытады.Бүгінде ШҚ – көп салалы ауыл шаруашылығы бар өнеркәсіп ауданы, оның өнеркәсібінің үлесі өндірілетін бүкіл өнімнің 75%-на тең. Ал түсті металлургия, жеңіл және тамақ өнеркәсібі үлесіне аудан өнеркәсібінің бүкіл жалпы өнімнің тең жартысынан астамы келіп отыр. ШҚ –да түсті металлургияның барлық дерлік өндірістік буындары - кен өндіруден байытудан металлургия өнімдерін тазартуға дейін бар екенін атап көрсету керек. Ауданның өндіргіш күштерінің дамытылуына су ресурстарымен қоса түсті металдар кендерінің бірегей ресурстары септігін тигізуде. Қазақстан су ресурстарының 2/5 бөлігіне жуығы осы аймақ үлесіне келіп отыр. Мұнда ірі Өскемен және Бұқтырма СЭС-тері, сондай-ақ Ертіс өзенінің тармақтарында бірқатар электр станциялары жұмыс істеуде.Қуаты 1350 мың кВт болатын аса ірі Шульба СЭС-нің құрылысы аяқталып келеді. Арзан электр энергиясының басты тұтынушысының – металлургия. Өнеркәсіпті мамандандырудың негізгі салалары: негізінен ірі өнеркәсіпті қалаларда шоғырланатын түсті металлургия; кен руда жабдығын, конденсаторлар және электр станцияларына арналған приборлар жасап шығаратын машина жасау; электр энергетикасы, химимя, әсіресе күкірт қышқылы өндірісі, өйткені күкірт қорлары полиметалл рудаларында болады. «Қазцинск» АҚ құрамында өскемен қорғасын мырыш комбинаты жұмыс істеді, ол ТМД-гі аса ірі комбинаттардың бірі болып табылады. Онда қорғасын мен мырыштан басқа алтын, күміс, кадмий, теллур, талий комбинаты,(ТМК АҚ), Ульба металлургия зауыты (УМЗ ЖАҚ), Металл конструкциялары зауыты АҚ, Конденсатор зауыты АҚ сияқты және басқа кәсіпорындардың республикалық маңызы бар. Мәнеттер, мемлекеттік наградалар, белгілер және т.т. шығаратын Қазақстан мәдениет сраайы мемлекеттік кәсіпорын бүкіл мемлекет үшін бірегей. Лениногор полиметалл комбинаты елімізге тазартылмаған қорғасын мен мырыш беруде, олар кейін Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында тазартылады. Құрылыс индрустриясы, ағаш және ағаш өңдеу өнеркісібі дамыған. Өскемен мен Семей маңында ірі цемент зауыттары жұмыс істеп тұр. Осы қалаларда, сондай-ақ Зыряновск, Лениногорск, Шемонаиха қаларында ағаш өңдеу комбинттары, жихаз фабрикалары жұмыс істейді. Жењіл µнеркєсіптіњ жетекші кєсіпорындары: “Сенім”(ж‰н т‰ту), “Аќжол ”(ж‰н жіп иіру жєне мата тоќу), “Тоќыма ”(трикотаж сырт киім),”Дина”(ш±лыќ-±йым б±йымдары), акционерлік ќоѓамдары. «Былѓарымех»АЌ алуан т‰рлі тон жєне былѓары б±йымдарын шыѓарады, “Семей аяќ киім фабрикасы”АЌ аяќ киім тігіп шыѓарумен айналысады. «Ќазаќстанкабель»ЖШС шыѓарылатын µнім кµлемін ±лѓайтуда.Б±рынѓы Семей облысы республиканыњ алтын µндірілетін байырѓы аудандарын бірі. Тамаќ µнеркєсібі саласында Семей жєне Аягµз ет комбинаттры, бірќатар с‰т µндірістері, нан зауыттары, арыќ-шарап, сыра жєне алкогольсіз сусындар µндіретін кєсіпорындар ж±мыс істейді, солардыњ ішіндегі ењ ірісі – “Семей Су”АЌ. Ќ±рама жем, жарма мен ±н µндіретін ірі зауыт ж±мыс істеп т±р, май шайќау, єсіресе к‰нбаѓыс майын µндіру барлыќ жерде тараѓан. Аса ірі май зауыттарыныњ бірі - ¤скемен ќаласындаѓы “Май”АЌ. ШЌ экономикасында ауыл шаруашылыѓы да елеулі рол атќаруда, оныњ сипаты кµп салалы. Жетекші сала – мал шаруашылыѓы, ауыл шаруашылыѓыныњ жалпы µніміндегі оныњ ‰лесі 70%-ѓа жуыќ. ШЌ негізінен етті-с‰тті мал шаруашылыѓына жєне етті ж‰нді ќой шаруашылыѓына, жылќы,ќ±с, марал жєне омарта шаруашылыѓына мамандануда. ¤сімдік шаруашылыѓындаѓы жетекші сала – майлы даќылдар, ењ алдымен к‰нбаѓыс, содан соњ бидай, ќараќ±мыќ, кµкµніс даќылдарын µсіру. Ќазаќстан аумаѓыныњ 10,4% -н алып жатќан б±л аудан µнеркєсіп µнімініњ 9%-н ауылшаруашылыќ µнімініњ 13% -н, халыќ т±тынатын товарлар 11,5%-н µндіреді жєне республика товар айналымыныњ 12%-нан астамын ќамтамасыз етеді.Оныњ µнімі д‰ние ж‰зіндегі 30-дан астам елге экспортталды.
Б±л аудан Ертіс µзенініњ орталыќ аѓысы т±сында орналасќан жєне µз ќ±рамына Павлодар облысын ќамтиды. Бедері ±саќ жоталы жєне жазыќ, биіктігі 1027 метр. Баянауылы тауы, кµптеген кµлдер бар, климаты –к‰рт континентті, аумаѓы -124,8 мыњ ш.км. халќыныњ саны 777мыњ адам, оныњ 62%-ы ќалаларда т±рады.Павлодардан басќа ірі ќалалар - Екібаст±з, Аќсу, Ќалќаман жєне ќала ‰лгісндегі 8-ге жуыќ кент. Оњт‰стік –Сібір темір жол магистрлі мен кеме ж‰зетін Ертіс µзенініњ осы аудан арќылы µтуі оныњ дамуына ‰лкен ыќрал етуде. Халќыныњ орташа тыѓыздыѓы 1ш. Км-ге 6,3 адам. Ауданныњ экономикалыќ профилін аныќтайтын кµмір µнеркєсібі, т‰сиі жєне ќара металлургия, электр энергетикасы,машина жасау, м±най µњдеу, жењіл жєне тамаќ µнеркєсібі, астыќ шаруашылыѓы мен мал шаруашылыѓыѓы.М±нда ЖІ¤-ніњ 8%жуыѓы, электр энергисыныњ 30%-дан астамы µндіріледі, Ќазаќстанныњ ењбек ресурстарыныњ 6%жуыѓы шоѓырланѓан. Аудан экономикасыныњ негізін Екібаст±з жєне Майкµбен кеніштеріндегі тас кµмір мен ќоњыр кµмірдіњ кµп ќорлары, алтын кеніштері, Ќалќаман жєне Прииртышское ірі ас т±з ќорлары ќалайды.
1975ж «Екібаст±зкµмір »комбинатыныњ негізінде ќ±рылѓан осы аттас бірлестікте 13 ірі кєсіпорын кіреді, солардыњ ішіндегі аса ірі кµмір разрездері: «Богатырь”, “Центральный”, “Западный”, “Северный,” “Южный” жєне т.б. Павлодар Екібаст±з А¤К ныњ экономикалыќ профилін кµмірден басќа электр энергиясы, ферросплав,алюминиий µндірісі ќалап отыр. Сондай-аќ трактор жєне ауылшаруашылыќ машиналарын жасау, химия жєне м±най µњдеу µнеркєсібі дамыѓан. Ќазаќстандаѓы ‰ш м±най µњдеу зауыттарыныњ бірі Павлодарда лоналасќан, ол Батыс сібірден жеркізілетін шикі м±найды µњдеумен ш±ѓылданады. М±нда сондай-аќ жаќынѓа дейін хлорды, кустикалыќ соданы, синтетикалыќ смоланы кµптеп µндірген ‰лкен химия зауыты: алюминий зауыты бар. Ауылшаруашылыќ машиналарын жасаудамыѓан: трактор зауыты ж±мыс істейді бульдозерлер,дизель двигательдері, басќа да ауылшаруашылыќ техникасы шыѓарылады. Аќсу ќаласындаѓы ферросплав зауыты ќоспалы болат алу ‰шін ењ баѓалы ќоспалар ретінде феррохром мен ферросилиций µндіреді. Осы зауытта жылына 340 мыњ тонна ферроплав шыѓарылады, ал 1997ж бас кезінде таѓы да бір ферроплав пеші іске ќосылѓанын кейін µнім шыѓару жылына 80мыњ тоннаѓа дейін артты.Аќсу зауыты алѓашында Жапонияныњ “japan chrom corporation»фирмасыныњ бсќаруына берілген болатын, ал ол акционерленгеннен кейін оны сол фирма сатып алды.Аќсу ферросплав зауытыныњ µнімі д‰ниеж‰зілік рынокта кµп с±раныс тауып отыр. Мєселен, Американыњ «Амоко»фирмасы осы зауытпен бірнеше жылѓа ±заќ мерзімді келісім шарт жасады. Ауданныњ мемлекет экономикасыныњ аграрлыќ секторындаѓы ролі де елеулі.М±нда астыќ шаруашылыѓы кµкµніс шаруашылыѓы дамытылѓан; мемлекеттегі жалпы ірі ќараныњ 10%-ы, ќой мен ешкініњ 3%-ѓа жуыѓы; жылыќыныњ 5%-ы µсірілді. Лекция17. Таќырыбы: Оњт‰стік Шыѓыс Ќазаќстан. Осы экономикалыќ ауданныњ ќ±рамына Балќаш кµлініњ оњт‰стік жаѓында орналасќан жєне Тянь-Шянь тауыныњ сілемдері мен жоталары ќоршап жатќан Алматы облысы мен Алматы ќаласы кіреді. Аудан оњт‰стігінде Ќыргыстанмен, шыѓысында – ЌХР-мен шектескен; жалѓастырушы, транзитті жаѓдайда болып отыр. Оныњ табиѓат жаѓдайларына сан алуандыќ, µзіндік єсемдік тєн жєне кµп жаѓынан алѓанда Орта Азия табиѓатында ±ќсас. М±нда шµлдер, ылѓалды таулар жєне Тянь-Шянь мен Жоњѓар Алатауыныњ адам µмірі ‰шін жайлы бµктерлері бар. Кµптеген µзендер таудан бастау алады, жаќсы жазѓы жайылымдар бар, тау бµктерлерініњ топыраѓы ќ±нарлы. Ауданда кµмірдіњ, полиметалл рудаларыныњ елеулі ќорлары, басќа да пайдалы ќазбалар бар. Аудан рекреациялыќ ресурстарѓа бай.Оныњ мемлекеттік ењ дамыѓан жєне халыќ жиі орналасќан аудыедардыњ бірі болып отырѓаны кездейсоќ емес. Оныњ аумаѓы - 224,2 мыњ ш.км, халќыныњ саны –2,697мыњ адам, оныњ 59%ќалаларда т±рады. Ірі ќалалар мен µнеркєсіп тораптары – Алматы, Талдыќорѓан, Ќапшаѓай, Талѓар, Ќаскелењ, Есік, жєне т.б. Халќыныњ орташа тыѓыздыѓы – 1ш.км-ге 13 адамѓа жуыќ. ОШЌ – машина жасау саласыныњ А¤Кніњ, жењіл жєне тамаќ µнеркєсібініњ , т‰сті металлургияныњ дамуы нєтижесінде ќалыптасќан кµпсалалы аудан.М±нда республика шаруашылыѓында негізгі ќорларыныњ 13%-дан астамы шоѓырланѓан. Ќазаќстан µнеркєсібініњ жалпы µнімдегі ауданныњ ‰лес салмаѓы 8% -ѓа жуыќ, ал ауыл шарушылыѓыныњ ‰лес салмаѓы 12%\ден астам. Аймаќ Ќазаќстанныњ халыќ т±тынатын тауарларынныњ 20%-ын µндіреді жєне респуликаныњ тауар айналымыныњ 24%-дан астамын ќамтамасыз етеді. Аудан аумаѓында Алматы жєне Талдыќорѓан µнеркєсіп тораптары ќалыптасќан , Ќапшаѓай торабы дамып келеді, онда Іле µзенініњде айтарлыќтай ірі Ќапшаѓай СЭС –ы салынѓан. Ќазаќстанныњ оңтүстік астанасы Алматы қаласы – аса ірі өнеркәсіп орталығы.Мұнда машина жасау мен металл өңдеу, жеңіл, тамақ, полиграфия өнеркәсібі және құрылыс материалдары өндірісі маңызды орын алады. Машина жасау саласында «АМЖЗ»АҚ «Поршень», «Электро прибор»,»Эталон», «Металист» сияқты ірі кәсіпорындар бар. Осы кәсіпорындардың негізгі өнімі – металл кесетін станоктар, автоматтандыру аспаптары мен құралдары , автомобильдер мен тракторлардың қосалқы бөлшектері, кір жуатын машиналар және халық тұтынатын басқа да бұйымдар.Өзіндік ерекшелік – неркәсіптің ұқсатушы салаларының сырттан әкелінетін шикізатқа негізделгені. Бұған жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары жатпайды. Жеңіл өнеркәсіптің жетекші кәсіпорындары - «АММК»,»Озат»АҚ, «Алпамыс»трикотаж бірлестігі “Жетісу”, акцонерлік аяқ-киім фабрикасы, «Надежда», «Қыз-Жібек» тігін кәсіпорындары және т.б. тамақ өнеркәсіптері саласында «Жігер»сүт комбинаты, жеміс – консерві комбинаты, шәй өлшеу фабрикасы, маргарин, зауыты,»Сусын»ӨБ- І, ет- консерві комбинаты, Боралдай қант зауыты жұмыс істейді. Алматы темекі комбитнаты негізінде темекі бұйымдарын өндіріетін «Филип Морис Қазақстан»ірі бірлескен кәсіпорын ,»Глахер Қазақстан »ЖШС –і жұмыс істейді. Талдықорған торабында кен- руда және аграрлық өнеркәсіптік кешендер дамыған. Оның біріншісініде Текелі кенішінің полиметалл рудаларын өндірумен байыту негізінде құрылған «Қазқорғасын»АҚ бар. Бұл бірлестік Шымкент қорғасын комбинаты үшін шикізат жеткізеді. Облыстың машина жасау және металл өңдеу кәсіпорындары арасында Талдықорған аккумлятор, Үштөбе машина жөндеу, Лепсі вагон жөндеу және металл өңдеу зауыттары, Үшарал ауылшаруашылық машиналарын жөндеу зауытын атауға болады. Қант өнеркәсібінің төрт кәсіпорын, Талдықорған жеміс – консерві және Үштөбе ет- консерві зауыттары жұмыс істеп тұр. Бұл торабтың одан әрі дамуы 2001ж мамыр айында Алматы облысы орталығының Талдықорғанға көшірілуіне байланысты болмақ. ОШҚ республикасының аграрлық секторында елеулі рөл атқаруда. Алайда, СҚ-нан айырмашылық – табиғи жағдайлар, еңбек ресурстарының болуы және тиімді гоеграфиялық жағдай аймақтың астық шаруашылығына емес, ал республиканың солтүстік, солтүстік-шығыс арқылы және шығыс аудандарында сондай-ақ Ресей Федерациясының Сібір аймағында өткізу үшін техникалық дақылдар, көкөніс пен жеміс өндіруге мамандануына себеп болып отыр. Күріш себу, жүзімдік шаруашылығы, темекі шаруашылығыда дамыған. Осы аймақта 636мың га суармалы жерлер бар , оның өзі республиканың барлық суармалы жерлерінің 28%-дан астамын құрайды. Ауданның ауылшаруашылық кәсіпорындары респуликада өндірілетін бүкіл астықтың 5%-ға көкөкністің 14%ға еттің 12%ға сүттің 11%ға жуығын және жұмыртқаның 14% дан астамын өндіріеді. Мұнда Қазақстандағы жалпы ірі қараның 9%ға, қой мен ешкінің 7% ға және жылықының 11,5%ы бағылады. Лекция 18. Таќырыбы: Солт‰стік Ќазаќстан. Оның аумағында екі облыс – СҚ және Қостанай облыстары бар, олар Есіл, Тобыл, Обаған өзендерінің бассейіндерінде орналасқан. Бұлда мемлекетттің дамыған экономикалық аудандарының бірі. Басқалардан айырмашылығы, - мұнда ауылшаруашылығы да, өнеркәсіп те жақсы дамыған. Көлемі – 294 мыңш.км, халық – 1711мың адам, халқының тығыздығы – 1ш.км-ге 5,9 адам.Ауданның экономикалық – географиялық жағдайы біршама тиімді, ол Ресейдің Урал және Батыс-Сібір экономикалық аймақтарымен шектескен. Ол арқылы аса ірі транссібір және Орта сібір темір жол магистральдері өтеді. Жері тегіс, қара топырақты, көлдер көп. СҚ сонымен қатар Көлді өлке деп аталады.Қойнауы тас көмірмен қоңыр көмірге темір рудасына бокситке алтынға т. б. бай. Ауданныңэкономикалық профилін айқындайтын: өндіру өнеркәсібі агроөнеркәсіп кешені, жеңіл және тамақ өнеркәсібі. Онда Қазақстан халық шаруашлылығы негізгі қорларының 8%-ға жуығы шоғырланған. Республика өнеркәсібінің жалпы өніміндегі СҚ-ның үлесі 2000ж 5%-дай, ал ауылшаруашылығының үлесі – 20%ға жуық болды. Қостанай облысы – Уралдың батыс сібірдің орталық Қазақстан металлургия кәсіпорындары үшін аса ірі шикізат базасы болып табылады. Металлургия өнеркәсібінде Соколов-Сатыбай КБК жұмыс істейді, республикада өндірілетін темір рудасының 65%-ы соның үлесіне келіп отыр, оның көп бөлігі республикадан негізінен Ресейге экспортталуда. Отын-энергетика өнеркәсібі мен ауылшаруашылық машиналарын жасау да шапшаң дамып келеді. Ауданда бірқатар өнеркәсіп тораптары пайда болып, одан әрі қалыптасуда. Қостанай торабы (Қостанай, Рудный қалалары) темір рудаларын өндірумен және өңдеумен байланысты, мұнда құрылыс материалдары өнеркәсібі жеңіл және тамақ өнеркәсібі дамып келеді. Перопавол торабындағы ірі өнеркәсіп орындары – қозғалтқыштар шығаратын Петропавл зауыты, Булаево кенттіндегі «Петропавлскживмаш»ӨБ-і және т.б. СҚР ның астық пен мал шаруашылығы өнімі өндірілетін аса ірі ауданы.Ауданда Қ-ның дәнді дақылдар егістіктерінің 30%-дан астамы орналасқан, Республика бойынша астықтың 50%ға , көкөністің12%ға жуығы , еттің, сүттің, жұртқаның 3/1 бөлігі өндіріледі. Аудан шаруашылықтарында ірі қараның 30%ға жуығы, қой мен ешкінің 7% жуығы, жылықының 15%ы бағылады. Ауданның бүкіл егістік жерінің 78%н дәнді дақылдар, негізінен жаздық бидай алып жатыр. Техникалық дақылдар ішінен күнбағыс , салалы зығыр және кендір кең тараған. Сондай-ақ тары, күздік қара бидай өсіріледі, көптеген жерлерді жемшөптік дақылдар алып жатыр. Барлық жерде көкөніс шаруашылығы дамыған.Мал шаруашылығында көбінесе етті-сүтті мал өсіріледі, дегенімен Қостанай облысында, СҚО-ның оңтүстігінде қой шаруашылығының, шошқа шаруашылығының, құс шаруашылығының маңызы одан кем емес.Ауыл шаруашылығы негізінде ет, ұн-жарма, сүт, былғары өнеркәсібі жақсы дамыған.
Ақтөбе және БҚ облыстарының аумағында қалыптасқан келе жатқан болашағы зор экономикалық аудан, Арал теңізінің Солтүстік жағында, Жайық және Ембі өзендерінің ора ағысы тұсында орналасқан. Ауданның көлемі 451,9мың ш.км-ге тең, халқының саны – 1289 мың адам, оның 49%ы қалаларда тұрады. Халқының ораша тығыздығы - 1 ш км-ге 3,4 адам. Оның аумағында түрлі пайдалы қазбалар қорларында аса бай Мұождар тауы орналасқан. Ауданның орта түсі мен Оңтүстікбөлігі шөл және үстірт тәрізді жоталар алып жатыр, оның өзі сумен қамтамасыз ету проблемасын қиындатып отыр, Солтүстікке ғана қара топырақты және қызғылт-сарғыш топырақты жолақ жер ғана бар, онда жылына 300 мм жаңбыр жауады. Қазақастанның бүкіл хром- никель рудасы, хром тұзы түгелдей, Қазақстан ферросплавының 30%ға жуығы, минералдық тыңайтқыштарының 27%ы осы осы аймақта өндіріледі. Мұнда мұнай мен газдың Мұғоджар тауында никель – кобальт рудаларының, мәрмәрдің, асбестің және басқа пайдалы қазбалардың мол қорлары бар. Аймақ фосфорит қорлары бойынша ОҚ-нан кейінгі екінші орында. Сондықтан аймақтың өндіргіш күштерінің дамуы кен-руда, химимя, мұнай өндіру өнеркәсібінің дамытуымен байланысты. Сондай-ақ машина жасау, химия, жеңіл және тамақ өнеркәсібі дамыған. Мал шаруашылығы жәнедәнді дақылдар өсіру елеулі рөл атқарады. Аймақта Қазақстан шаруашылығы негізгі қорларының 9%ы шоғырланған, өнеркәсіптің жалпы өнімінің 7%ы ауылшаруашылығы өнімінің 10%ы халық тұтынатын таварлардың 7%ы өндіріледі, жэәне ремпубликада тавар айналымының 9%ға жуығы қаматамасыз етіледі. Ақтөбе облысындағы Ембі мұнай кеніші негізінде мұнай және газ өнеркәсібі, хром рудасы мен басқа да рудаларды пайдалану дамытылды, қаратүсті металлургия саллалары құрылды. Хромит рудалары, никель өндіріліп байытылады, ферросплав шығарылады. Жергілікті шикізат негізінде Ақтөбе қаласында хром қосындылары мен ферросплав зауыты жұмыс істеуде.Хромит рудасының және хром қосындылары зауыты өнімінің едәуір бөлігі жақ ын және алыс шетелдердің 20 еліне экспорттталды. Облыстың машина жасау саласында Ақтөбе рентген аппаратурасы зауыты және басқа да кәсіпорындар бар. Химия өнеркәсібісаласында лак-бояу зауыты, Алға қаласындағы химия комбинаты жұмыс істеуде, ол борат, Қарату фосфориті негізінде бар, күкірт және бар қышқылын, минералдық тыңайытқыштар өндіруде. Орал өнеркәсіп торабы маштна жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсіп саласының орталығы ретінде дамып келеді. Оралдағы автомобиль және трактор қозғалтқыштарын жөндейтін «Агросельмаш»Орал армотура зауыты, механика зауыты, металл бұйымдары зауыты сияқты кәсіпорындардың Қазақстан экономикасы үшін зор маңызы бар. Мұнда киіз басу фабрикасы, ет-консерві және ұн-жарма комбинаттары жұмыс істеуде, металл өңдеу өнеркәсібі дамып келеді. БҚО-ның бұдан былайғы даму мүмкіндіктері шикізаттың орасан зор қорлары шоғырланған дүние жүзіндегі аса ірі Қарашағанақ газ-конденсаты кенішінің дүниежүзінің аса ірі»Аджип» «Газпром» «Бритишгаз»және басқа халықаралық мұнай компанияларының қатысуымен дайындалуы мен игеруіне байланысты. Топырақ – климат жағдайларының күрделегіне қарамастан ауданда көп салалы ауылшаруашылығы дамып келеді.Дәстүрлі түрде дамыған әсіресе шөлейт оңтүстік аймақтарда, сала – мал шаруашылығы: биязы жүнді және қаракөл қой шаруашылығы, жылқы шаруашылығы және түйе шаруашылығы.Ауданның оңтүстік бөлігінде республика бойынша 5%ға жуық астық, 12% ет, 8% сүт өндіріледі.Аймақ шаруашылылығында мемлекеттегі ірі қараның 15%-дан астамы, қой мен ешкінің 15%-ға жуығы және жылқының 13%-ы бағылады.
Аудан - өнеркәсіптің басты салалары арасында мұнай өңдеу, мұнай мен газ өңдеу жетекші орын алатын Республикадағы бірден –бірден аудан, мұнай-химия және балық өнеркәсібі дамыған. Ауданның аса маңызды экономикалық міндеті - мұнай мен газдың жаңа кеніштерін ашумен игеру, оларды басқа елдерге тасымалдау осыған терең ұңғылар бұрғылау жұмыстары жүзеге асырылуда, мұнайды халықаралық рыноктарға тасымалдауды бес баламалы жобалары әзірленуде.Біріншісі – Ресей аумағы арқылы өтетін Касспий Құбыр Консорциумының жобасы. Екіншісі – Баку- Жерорта теңізі.Үшіншісі – Иарн- Парсы шығанағы.Төртіншісі – Ауғанстан-Үндімұхиты.Бесіншісі – Каспийді Қытай арқылы Тынық мұхитпен жалғастыратын Тынық мұхит жобасы. Ал әзірге ауданныңбүкіл мұнайы құбыр арқылы Ресейге өңдеусіз жеткізілуде. Аймақта машина жасау саласында мұнай-газ өнеркәсібі үшін машиналар шығаратын Атырау машина жасау зауыты және балықшы селосындағы республикадағы бірден-бір кеме жөндеу зауыты жұыс істеуде. Атырауда мұнай өңдеу зауыты бар, ал газ өңдеу өнеркәсібі саласында Жаңа Өзен қаласында қуаты 2млрд .т.м. ілеспе мұнай газын өндіретін газ өңдеу зауыты жұмыс істейді. Осы зауыттың өнімі Ақтау қаласындағы пластмасса зауыты үшін шикізат болып табылады,ол пенопропилен, ыстыққа аса төзімді түрлі пластмасса бұйымдарын шығарады. Аудандағы ауылшарушылығын жетекші саласы – мал шаруашылығы, өйткені егіншіліктің дамытылуына су тапшылығы тежеу болып отыр. Аймақ шаруашылықтарында республикадағы ірі қараның 2%ға жуығы, жылқының 6%ға жуығы,түйенің 40%ға жуығы орналасқан. Балық өнеркәсібі аймақ экономикасында елеулі рөл атқарады. ТМД-ғы аса ірі Атырау балық – консерві комбинанты ірі түйіршікті уылдырық өндіреді, ол көптеген шет елдерге экспортталады.Осы кәсіпорыннан басқа Балықшы балық комбинаты мен Шортанбай балық зауыты жұмыс істейді. Балық Касспий теңізінде және Жайық өзенінде ауланады, олар республикада ауланатын балықтың тең жартысын Беруде.Осыған байланысты Касспий теңізінің құндылығы оның «Мұнайэльдорадасы»болып отырғанында ғана емес сондай-ақ биологиялық ресурстарды толықтыру көзі болып отырғанда, өйткені дүниежүзіндегі барлық бекіре тұқымдас балықтардың 90%ы осы аймақта өсіп өнеді. Біртонна уылдырық1 т мұнайдан 20мың есе қымбат екенін еске ала кетелік.Сондықтан мұнай және газ кеніштерінің игерілуіне байланысты пайда болатын экологиялық проблемалардың шешімін табуы мемлекеттің осы ауданы үшін ерекше мәнге ие болып отыр. Аудан аумағында Маңғыстау аумақтық - өндірістік кешені қалыптасып, одан әрі дамып келдеі. Оның - өзегі Ақтау,Жаңа Өзен, Форт – Шевченко қалаларының және қала үлгісіндегі бірқатар кенттердің қамтитын мұнай-газ өнеркәсібі. Кешен 128мың ш.км. аумақты алып жатыр. Халқының саны – шамамен 270-280мың адам, оның 87%на жуығғы қала тұрғындары. Бір жылда өндірілетін мұнай мөлшері бойынша Маңғышлақ бүгінде ТМД-ның мұный өндірілетін аудандары арасында алтыншы орын алып отыр. “Маңғыстаумұнай” бірлестігінде өндірілетін мұнайдың негізгі үлесін «Өзенмұнай» мұнай өндіру басқармасы беруде, онда 74%-ға жуық мұнай өндіріледі және 26%-ға жуығы Жетібай кенішінің үлесіне келіп отыр. Болашақта қазіргі кездегі шикізат өндіруден жан-жақты өндірістік кешенге көшу осы аймақтың мемлекет экономикасына елеулі үлес қосуына мүмкіндік береді. Алайда Оңтүстік-Батыс аймағының, әсіресе Маңғышлақ түбегінің табиғи ресурстарын игеру үшін республикамен шет елдердің орасан зор инвестициялары қажет етіледі. Сондықтан 1993 ж ақпанда ҚР Үкіметі «Қазақстан-Каспий-Қайраң» мемлекеттік компаниясын ұйымдастырған болатын, ол құрамына жеті шетелдік фирмалар енген Халықаралық концорциумда үйлестіруші болып отыр.
Республиканың қиыр оңтүстігінде Сырдария және Шу өзендерінің бассейнінде оргаласқан және Арал теңізіне жанасып жатқан бұл экономикалық аудан өз құрамына Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарын қамтиды. Қырғызыстан мен Өзбекстанмен шектескен. Экономикалық-географиялық жағдайы тиімді және табиғы ресурстары сан алуан және бай бұл аудан- экономикалық жағынан айтарлықтай дамыған және халық жиі орналасқан аудан. Аудан аймағының көп бөлігін шөл және шөлейт жерлер алып жатқан бұл ауданның көлемі- 487,6мың ш.км., халқының саны-3,6 млн. Халқының тығыздығы-1ш.км-ге 8 адам жуық. Аудан профилін түсті металлургия, химия және мұнай өңдеу өнеркәсібі, машина жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, суармалы егіншілік, бақша шаруашылығы, жүзім шаруашылығы, қой шаруашылығы айқындайды. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін аудан халқы негізінен жайылым мал шаруашылығымен және өзен алқаптарында егіншілікпен айналысты. Бүгінде, ауыл шаруашылығымен қатар, мұнда металлургия, кен-химия және машина жасау өнеркәсібі қарқынды түрде дамытылды, олар полиметалл рудалары мен фосфориттердің Қаратаудағы ірі қорларына негізделген. Өнеркәсібі ең жақсы дамығандары – Қаратау- Жамбыл АӨК, -Шымкент-Кентау, Қызылорда-Арал өнеркәсіп тораптары. Қаратау-Жамбыл аумақтық-өнеркәсіптік кешені Жамбыл обылысында орналасқан және 50 мың ш.км-ден астам аумақты алып жатыр, Тараз, Қаратау, Жаңатас қалаларын және бірқатар жұмысшы кенттерін қамтиды. АӨК-дердің өндірістік профилін анықтайтын – кен химия және агронеркәсіп кешендері. Біріншісінде фосфорит шикізатын өндіру мен өңдеу жөніндегі химия өнеркәсібі, минералдық тыңайтқыштар мен сары фосфор өндірісі бар. Мұнда минералдық тыңайтқыштар өндіретін дүние жүзіндегі аса ірі кешен құрылған. Екіншісіне АӨК –нің жүн жуатын, қант, былғары-аяқ киім және спирт салалары. Шымкент – Кентау өнеркәсіп торабы – республикадағы аса ірі тораптардың бірі, қорғасын өндіру мен өңдеуді, фосфор тұздарын, цемент өндіруді, химия өнеркәсібін ұштастырады. Полиметалл рудаларын өндіру мен байытудың осы тораптағы айтарлықтай ірі орталықтары – Кентау, Ащысай және Мылғалымсай. Солардың негізінде Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істеп тұр. Машина жасау саласында Кентау экскаватор және трансформатр зауыттары, Шымкент «Электроаппарат» зауыты және «Манкентживмаш» ӨБ жұмыс істейді. Химия жақсы дамыған. «Фосфор» ӨБ бар.
Қызылорда- Арал өнеркәсіп торабы мұнай өндіру бағытында дамытылуда. 1990ж Құмкөл мұнай-газ кешені негізінде мұнайды өнеркәсіптік мақсатта өндіру басталды,»Харрикейн Құмкөл Мұнай» ААҚ жұмыс істеуде. Қызылордада « Құрылысматериалдары »АҚ, Аралда жалпыреспубликалық маңызы бар тамақ өнеркәсіп орындары:»Аралөнеркәсіп» және «Аралтұз» комбинаты жұмыс істеп тұр. ОҚ ауылшаруашылығы суармалы және тәлімі жерлерге негізделген олар барлық жерде малды шалғай жайылымда және қорада бағумен ұштастырылған. Қой мен ешкі саны бойынша бұл аудан көптеген басқа аудандардан көш ілгері. Алайда мұнда өсімдік шаруашылығы дәнді дақылдарға емес, ал техникалық дақылдарға, негізінен шитті мақтаға және қант қызылшасына негізделген. Срыдария, Шу өзендері мен басқада бір қатар өзендер алқаптарындарында күріш өсіріледі. Ауылшарашылығы негізінде ОҚ тамақ және жеңіл өнеркәсіп : қант, май шайқау, мақта- мата өнеркәсібі дамыған.2001ж бас кезінде мұнда республика бойынша 17%-дан астам ірі қара, 33%-дан астам қой мен ешкі, 44%ы суармалы жерлер, күріш пен мақта егістерінің бәрі, қант қант қызылшасы егістіктерінің 46%-ы болды және жеміспен жидектердің жартысынан көбі, жүзімнің 85%-ы көкөністің 30%-дан астамы өндіріледі. Жағдай мүмкіндік берген жерлердің бәрінде көкөніс шарушылығы, бақша шаруашылығы және жүзім шаруашылығы дамытылуда.
Сондықтанбұл бөлімді ел Президентінің Қазақстан халқына “Қазақстан 2030” жолдары мен орайластыра қараған жөн, онда бұл былай атап көрсеткен: “Біз нені орнатқымыз келетінін, таңдап алынған мақсатқа жеткізетін өз дамуымыздың траектиорясы, сара жолы қандаи болуға тиіс екенін айқын бөлуге және түсінуге тиспіз. Өзіміздің басты мақсаттарымызды дұрыс аиқындап , тиісті стратегиялары таңдап, осы жолмен ілгері басу кезінде ерікпен шыдамдылық көрсетіп, біз өзімізді бұлталақ жалт бұрылулардан, күш- қуатты, уақытты және ресурыстарды өнімсіз жұмсаудан сақтандырамыз. Күшті стратегияға және нысаналыққа ие бола отырып, біз өз жолымызды тұрған кез келген үлкен бөгеттерден ойдағыдай өте аламыз” Ең алдымен, нарықтық эканомикаға өту – ұзақ, күрделі және қарама – қайшы үдеріс екенін ескеру қажет. Дүнйежүзілік тәжирбие бүкіл шаруашылық жүйесін түбегеилі қаита құруға байланысты әлеуметтік – эканомикалық реформалар өндіріс деңгеиінің, демек, халықтың тұрмыс деңгеиінің елеулі төмендеуіне әкеп соғатынын дәлелдеиді. “Уақыт жағынан тығыз реформалардың ешқашан және еш жерде ауыртпалықсыз өтпеитінін,Қазхақыстанның бұл жерде де шет қалмағанын есте сақтау керек”, - деп атап көрсетті ХХІ ғасырдың бас кезінде мемлекет Президенті (қараңыз: Қазахстански правда. 2001 жылғы 31 – қаңтар). 1991 жылы толық мемлекеттік егемендікке қол жеткеннен кейін Қазақстан алдына республика ерекшелігін және дүниежүзілік тәжйрбені ескере эканомикалық дамудың дербес жолын белгілеудің күрделі міндеті құрылды. Сондықтан реформалар стратегиясын әзірлеу күні бұрын, 1989 жылы басталған ьолатын. Бұл стратегияны қазақыстанның мамандары менғалымдарының қалың тобы белгілеп, осы мақсатпен арнаулы жұмыс тобы құралған болатын. Егемендік жариялағаннан кеиін бұл жұмыс барлық басқару орандарында және ғылыми ұйымдарда орындалады. Қ.Р.П. – тіреформаларға жалпы бағыт беріп, бағдарламалар әзірлеуген тікелеи қатысты. Реформаның бастапқы ережелері Эканомиканы тұрақтандыру және рынокқа өту бағдарламасында (1990 ж.) және Министірлер Кабинетті мен халық депудаттары обылыстық Кеңестерінің дағдарысын шығу жөніндегі бірлескен іс – қймылдарының бағдарламасында (1991 ж.) тұжырымдалған болатын. 1992 жылғы мамыр аиында Президент Н.А.Назарбааев реформаның негізгі бағыттарын “Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегясы” атты қорытындылау мақсатында баяндады. 1994 жылдың орта тұсында Қ.Р. Үкіметі 1996 жылға дейінгі мерзімге “Реформаларды тереңдету және эканомикалық дағдарыстан шығару жөніндегі Үкімет іс – қимылдарының бағдарламасын” қабылдады. Содан соң бұл бағдарлама “Қазақыстандағы эканомикалық ревормалардың 1996 – 1998 жылдарға арналған орта мерзімді бағдарламасы” түрінде келесі кезеңге ұзартылады. Барлық осы құжаттардағы негізгі ой – Қазақстанның рынокқа өтуі және егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы. Бұл салады эканомика мынадай басым бағыттар бөліп көрсетіледі:
Бәсекелестік бастамаларға, яғни мемлекеттік және жеке меншік нысандарына негізделген нарықтық эканомика қалыптастыру (бұл жағдайда мемлекеттік меншік үлесі үнемі кемеитін болады); Адамның эканомикалық өзін-өзі билеу принціпін жүзеге асыру үшін құқықтық нормалар мен басқада қажетті жағдайлар жасау; Еңбек ету ықылас – ынтасын күшеиту, әрбір қазақыстандық отбасының тұрмыс сапасын жақсарту және әлеуметтік тұрақтылық қалыптастыру мақсаттында тұтыну рыногын молықтыру; Қазақстанның табиғи ресурыстары және оның эканомикасын жаңғырту негізінде дүние жүзілік тауар рыноктарында нақты позицияларға қол жеткізу; шетелдік инвестициялар тарту және оларды Қазақыстанның дамуы үшін тиімді паидалану; ұлтық валюта (теңге ) енгізу және оның аиырбасталымдығын қамтамасыз ету. 5 жыл өткен соң, 1997 жылғы қазанда, ел Президентінің Қазақыстан халқына “Қазақыстан – 2030. Қазақыстандықтардың гүлденуі, қаупсіздігі және әлауқатының жақсаруы” атты жолдауында мемлекеттің осы бағыттағы жұмысының кейбір қортындылары келтіріліп, Эканомиткалық және әлеуметтік дамудың нәтижесіндегі қол жеткені атап көрсетіледі: тәуелсіз егемен мемлекеттің негіздері қаланады; кең ауқымды әлеуметтік, саяси және эканомикалық реформалар басталды, “мүлдем бөлек саясй және эканомикалық жүйе жұмыс істеуде”; “жеке-дараға мемлекеттік-ұжымдық көзқарас” ауысуда; реформалар жүргізілуіне шетелдік мемлекеттер мен донорлық ұйымдар тарапынан қолдау көрсетілуде. Бұған қоса өткен бес жыл ішінде шағын және жаппай жекешелендіру іс жүзінде аяқталғанын, тауарлардың тұтыну рыногын молыққанын, кәсіпкерлікті дамыту үшін нормативтік –құқықтық негіз қалынып, жағдайлар жасалғанын, ұлттық валюта – теңге енгізілгенін, Қазақстан өзінің, көбінесе шикізат түрінде болса да, өнімін сату жөнінде дүниежүзілік рыноктарға тікелей шыққанын айта кеткені жөн. Өткен жылдардың бәрінде нарықтық жүйеге көшу кезінде Қазақстанда аса күшті инфлятция 1993 жылы 2265 %, 1995жылы 60%, 1996жылы 28,7%-орын алған болса, 2000 жылдың аяқ кезінде ол 9,8% ғана борлды, оның өзі 1999 жылғы деңгеиден 2 есе дерлік төмен. Дүниежүзілік тәжірбиеге эканомиканы өрге бастыру үдерісі жылына 10% инфляция деңгеиінде мүмкін екенін көрсетеді, сондықтан бүгінде эканомика жағдаиына жасалған талдауды негізге ала отырып, өндіріс құлдырауының ең төмен нүктесі өткенін, сөитіп ол инфляця сатысынан инвестициялық сатыға көшіп жатыр деп аитуға болады. Төлем баланысының оң сальдосына қол жетуі, еліміздің алтын-валюта 0орыны4 9л5аюы6 на0ты секторды несиелеудің күр ұлғаюы да ең елеулі оқиғалар болады. Валюталық сыртқы қарыз кімді, қаита қаржыландыру ставкасы төмендетіледі, тиісінше несиелер арзандады. Кедеилікке қарсы күрес бағдарламасының жүзеге асырылуы нәтижесінде ғана 260 мың жаңа жұмыс орындары ашылады. Мемлекетік бюджеттің нақты кірістерін ұлғайту шаралары қолданылуда, сыртқы қарыздар тарту, мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару менорналастыру көзделуде, Кәсіорынмен мемлекет қаржысын бөлу, қарыздарды есептен шығарып тастау және кәсіпорындарды қайтарымсыз несиелеу практикасынан бас тарту тапшылықтың азаюына септесетін болады. Сонымен бірге эканомиканың қазіргі жағдайы ең бастысы әлі алда екенін және алға қойған міндеттерді жүзеге асыру үшін Қазақыстанда ықтимал мүмкіндіктердің бәрі бар екенін көрсетіп отыр:
Сайып келгенде, қоғамдағы саяси тұрақтылық пен бірлік. Егер қазақыстан эканомикасының материялдық өндіріс саласындағы өткен 10 жыл ішіндегі нақты міндеттері жайында айтар болсақ, оларға мыналар жатқызылады: рынокты өзімізде өндірілген азық-түлікпен және халық тұтынатын тауарлармен молықтыру; Құрылыспен құрылыс индустриясы базасын ең алдымен тұрғын үилер салу үшін ұлғаиту; Эканомикалық шикізаттық бағытын өзгерту; Ғылымды көп керек ететін өндірістермен машина жасауды дамыту; Эканомикалық таза техналогиялар енгізу; Осы заманғы инврақұрлым (көлік,байланыс, энергетика, туризім және т.т.) қалыптастыру. Бүкіл осы жұмысты үш кезеңде жүзеге асыру көзделеді. 1992-1997 жылдарды қамтитын және белсенді түрде мемлекет иелігінен алу, меншікті жеекшелендіру және тұтыну рыногын тауарлармен молықтыру үдерістері тән. Бірінші кезең аяқталды. Белгіленген міндет орындалады. Екінші кезеңде (2005 жылға деиін) эканомиканың шикізаттық бағытын бірте-бірте жою және Қазақыстанның дүниежүзілік эканомикаға жедел ену жөніндегі жұмыс одан әрі жалғасатын болады. Осы кезеңде толыққанды рыноктық механизімдер іске қосылуға, барлық тауар өндірушілердің шынайы бостандығы, табиғатты ұтымды пайдаланылуы, техналогиялардың жоғары деңгеиі қамтамасыз етілуге тис. Лекция23. Таќырыбы:Ќазаќстан экономикалыќ жєне єлеуметтік дамудыњ басымдыќтары. 2030 жылға деиін созылатын үшінші кезеңге ашық тұрпатты эканомиканың шапшаң қарқынымен дамуы және Қазақстанның дүниежүзіндегі жаңа индустриялы елдер қатарына қосылуы тән болады. Осы мақсатқа жету үшін Н.Ә. Назарбаев халыққа өз Жолдауында жеті ұзақ мерзімді басымдықтарды бөліп көрсетті. Басымдық 1. Ұлттық қауіпсіздік. Аумақтық тұтастылықты толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егеменді мемлекет ретінде дамуын қамтамасыз ету. Өз Жолдауында Президент осы бағыт басымдығының айқын екенін атап көрсетті егер ел қауіпсіздікті сақтап қалмайтын болса, бізде тұрақты даму жоспарларын құру мүмкіндігі болмайды. Соңғы кезде “ұлт қауіпсіздігіне қатер” ұғымы елеулі ұлғаяды. Мыналарды ерекше атап көрсеткіміз келеді: эканомикалық қатерлер; экалогиялық қатерлер; әлеуметтік аласапырандар ықтималдығы; қылмыстылыққа байланысты қатерлер. Алайда, біздің ойымысша, мемлекет үшін ең үлкен қауіп эканомикалық қатерлер. Эканомикалық қаупсіздіктің ішкі (өндірістің елеулі құлдырауы) және сыртқы (басқа елдердің эканомикасына тәуелділік) табиғаты бар проблемалары бірдей дәрежеде болып отыр. Эканомика дамуының тумен қарқындарының; мемлекет ішіндегі аймақтар арасындағы қайшылықтар және этникалық қайшылықтар негізі болып табылатын сеператизімнің тікелеи салдары ретіндегі әлеуметтік аласапырандар болуы ықтимал. Мемлекеттің аумақтық тұтастығының проблемасы да Қазақыстан үшін айтарлықтай маңызды, бірақ әділін айту керек, елдің ұлттық қаупсіздігіне ықтимал қатерлердің бәрә де көз жетер болашақта тікелей әскери басып кіру сипатында бола алмаиды. Евразияның географиялық орталығы болып отырып, Қазақстан, үш аса ірі елдер мен аймақтар: Ресеи, Қытай және мұсылман әлемі мүдделерінің орталығында орналасқан, сондай-ақ АҚШ-тың, Германияның және басқа да дамыған елдердің немқұрайды қарамайтынын ескере, қаупсіздік тұрғысынан алғанда бірегеи мүмкіндікке ие болып отыр. Мұның өзі Қазақыстанның осы факторларды қорғаныс пен армияға аз шығын жұмсаи отырып, эканомикалық әлеуетін тиімді түрде арттыру үшін пайдаланыуына мүмкіндік береді. Экалогиялық проблемалар Қазақыстанның ғана емес, сондай-ақ жалпы бүкіл Орталық Азия аимағының қаупсіздігі үшін басты проблемалар ретінде қабылдануға тиіс. Қылмыстылыққа баиланысты қаупсіздік қатерлеріне сондай-ақ есірткі бизнесі және қарумен астыртын сауда жатады. Идеологиялық немесе дінеи ықпал қатеріне келетін болсақ, Қазақыстанда ерекше қауіп-қатер жоқ, оның өзін халықтң көпұлттылығымен және шыдамдылығымен түсіндіруге болады. Басымдық 2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның топтасуы. Бұл проблема шешімнің табысы көп жағынан алғанда Қазақыстанның эканомикалық бірегеилігімен айқындалады. “Біздің артықшылығымыз – бізде біртұтас халықтың қалыптасып үлгермегендігі. Халықты Қазақыстан Республикасымен сәкестендіру үшін уақыт және белгілі бір даму деңгейі қажет”. Ұлттық оқшаулықтың жоқтығы этникалық негіздегі жанжалдарды болдырмауға мүмкіндік беруде және ұлттың әмбебап түсінігіне тезірек көшуге жәрдемдесетін болады: “Ұлт-мемлекетті құраитын азаматтардың өркениетті қоғамы”. Әлеуметтік тұрғыдан алғандаҚазақстанда халқының сапасы мен адам ресурыстары бойынша артықшылықтары бар.Мұнда ғылыми және творчествалық әлеуетінің деңгеиі жоғары білімді халық тұрады. Республикадағыдай зиялық деңгеиіне жету көптеген елдер үшін стратегиялық міндет болып табылады.
Басымдық 3.Экономикалық өсімді қамтамасыз ету. Бұл шетелдік инвеститциялар және ішкі жинақтау деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген.Бұл – “макорэкономикалық көрсеткіштер ” саласындағы таңдаулы халықаралық тәжірбиені пайдалануға негізделген және инвеститцияның, бюджет тапшылығының төмен болуын,ұлттық валютаның күшті, қорлар нормасының жоғарлы болуын көздейтін басты басымдылықтардың бірі.Бағаны ырықтандыру жөніндегі жұмыс одан әрі жалғастырылады: жекеменшік институттары жерге меншік құқығы, сондай- ақ меншік құқығын және келісім- шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін құру есебін нығайтылатынболады. Мемлекет басшысының атап көрсеткеніндей: “Кәсіпорындарды жекешелендіру негізінен аяқталады.Енді оны ең алдымен аграрлық кешеніне және әлеуметтік салада түпкілілікті “жетілдіру” және акциялар айналымының үдерісін нақты реттемелеу қажет.Стратегиялық сипаттағы кәсіпорындарда акциялардың мемлекеттік пакеттері орында пайдаланылатын болады.” Энергетикалық және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану есебінен экспорттан түсетін түсім артады, ал “тек шикізатқа бағдарлаған ел болмауы үшін біз жеңіл, тамақ өнеркәсібін, инфрақұрлымды, мұнаймен газ өңдеуді, химиямен мұнай химиясын, машина жасаудың жекелеген салаларын, ғалымды: көп кернк ететін түпкілікті өндірістерді, қызмет салаларын, туризімді бұрынғыдан да озық қарқынмен дамытуға тиіспіз”. Басымдық 4. Азаматтардың денсаулығы білім және игілігі Басты басымдылықтардың бірі. Ең қауіптісі – болашаққа деген сенімін айырылу. Рухани жүдеу, миірімсіздену, сыбаилас азғындық , қылмыстылықтың өсуі, маскүнемдікпен нашақорлық ең ірі шығынға – болашақ ұрпақтан аирылып қалуға әкеліп соғуы мүмкін. Ертеңгі күнге деген сезімсіздік демографиялық өсімнің кемуіне тез арада әкеліп соқты . Халықтың саны табиғи түрде кемеитін “демографиялық крест” жағдай президенті елеулі түрде алаіңдатып отыр. Осы жағдайды жұмсарту үшін Президент материялдық тұрғыдағы кеибір шараларды ұсынады: аналар мен балаларға мемлекет тарапынан қолдау көрсету, тамақтануды жақсарту, қоршаған орта мен экалогия тазалығы және т.т.
тиісті инфрақұрылымдардың жоқтығы; мұнай мен газ экспорты үшін қажетті комуникациялардың жоқтығы; жалпы республикалық мүдделер мен бүкіл қоғам мүдделері алдында ведомствоаралық мүдделердің басым болуы. Энергетика ресурыстарын тиімді паидалану стратегиясы мына мына бағыттарды қамтитын болады: Қазақстанға озық тенологиялар, ірі капитал тарту үшін жетекші мұндай компаниялармен ұзақ мерзімді әріптестік. Н.Ә.Назарбаевтің АҚШ-қа сапары (1997 жылғы қараша) кезінде каспий өңіріндегі мұнаилы-газды аймақты игеру мәселелері бойынша қол жеткен нақты уғдаластықтардың ерекше зор маңызы бар, оның өзі Қазақстанды көмісутекті өнімдердің ірі экспортшысына айналдыру үдерісін сөз жоқ тездетеді жіне ел эканомикасының сауықтырылуына жәрдемдеседі. Басымдық 6. Инврақұрлым, әсір есе тасымал мен байланыс. Қазақыстанның орасан зор ресурыстарын алдағы уақытта жұмылдыру ісінде тасымал маңызды рөл атқаруға тис, оның міндетіне, ең алдымен, дүниежүзілік рынокта бәсекелік қабілетті қамтамасыз ету және ел аумағы арқылы сауда тасқанын арттыру жатады. Басымдық 7. Кәсіби үкімет. Кәсіби үкіметті қалыптастыру міндетін Президент жеті негізгі принціптерінде белгіледі.
іргелі және кәсіби үкімет; стратегиялар негізінде іс-қймыл бағдарламысы бойынша жұмыс істеу; рақты жолға қойылған ведомстворалық үйлесім; министірлердің уәклеттіктері маен жауапкершілігін арттыру; олардың есеп беру және олардың қызметін басқару; -мем кеттік билікті орталықсыздандыру; -парақорлыққа қарсы күрес; -кадырлар даярлауды жақсарту.ле Барлық осы принціптер сақталған жағдайда мемлекет әлеуметтік қорғау фукцияларын өзіне алып, шын мәніне әлеуметтік мемлекетке айналады да, көнген бақылау фукцияларын өзінен алып тастайды, билікті орталықсыздандырып, оны жергілікті жерлерге береді. Бұл жағдайда мемлекеттік қызметші Президентің жолдауынан туындаитын талаптарға сай келетін болады: “жаңа буын шенеунігі – отан сүйгіш, әділ, өз ісіне берілген және кәсіпқой ұлт қызметшісі.” Қазақыстанның іске берілген және халық өкілдері болуға қабілетті мемлекеттің қызметшілерінің тиімді және осы заманғы корпусын жасай отырып, қоғам жылдық жоспарларда белгіленген нақты іс-қимылдарға күш-жігерін жұмылдыру арқылы стратегияны жүзеге асыра алады.
халықтың барлық топтарының әл-ауқаты іс жүзінде қамтамасыз етілетін қоғам құру; тілек білдіруші әрбір адамға кәсіпкерлік бостандықты және кез келген қызмет саласында күш жұмсау мүмкіндігін қамтамасыз ету; Қазақыстанның этникалық ерекшелігін дамыту және ұлттық –мәдени сан алуандығын сақтау; Эканомиканың өсуіне және тұрақтануына қарай еңбек табыстарын, зейнетақыларды және жәрдемақыларды арттыру, бірақ заңсыз баюға жол бермеу. Өтпелі кезеңдегі әлеуметтік даму стратегиясында Қазақыстан халқын әлеуметтік қорғау басты орын алған, оның негізгі: -еңбек етуге қабілетсіз және тұрмысы төмен топтарына (зейнеткерлерге, мүгедектерге, оқушыларға, көп балалы отбасыларға) мемлекеттік қолдау; жұмыссыздық жөнінде әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету. Мемлекеттік Президенті барлық деңгеидегі Әкімдерге 2001 жылға берген 11 тапсырмада осыны дәлелдеиді: Бірінші. Жұмыссыздық пен кедеилікке қарсы күресті күрт жандандыру. Осы мақсаттарда шағын және орта бизнес үшін барлық жағдайлар жасау, қоғамдық жұмыстармен шағын несиелеу практикасын ұлғайту. Екінші. Өз аудандарында, барлық елді мекендерде тазалық пен Тәртіп орнауту, аулалардың тап-түйнақтаи ету. Әркімнің өз ауласы мен қора-қопсысын, мемлекеттік және жеке меншік мекемелерді таза да жайлы тетіп ұстауға жұмылдыру. Үшінші Бюджеттердің кіріс бөлігін асыра орындау және шығыс блігін үнемдеу. Бюджеттерді анықтау кезінде қаржыны білім беру мен денсаулық сақтауға еңбек ақысын артыру ға, обьектілерді жөндеу мен салуға бағыттау. Төртінші. Бәсекелестікті дамыту және ешқандай монополйзімен өнімсіз делдалға жол бермеу. Бесінші. Ағаштар отырылуын ұйымдастыру, бұлақтар іздеу және көркеиту. “Ізгі істер – ел тәуелсіздігінің 10 жылдығына” немесе “Тәуелсіздіктің 10 жылдығына менің үлесім” деп аталатын қозғалыстар ұйымдастыру. Алтыншы. Санитарлар мен адамдар гигиенасын күрт жақсарту, аурулармен індеттер профилактикасын ұйымдастыру . Мал мен өсімдіктер ауруларын, зиянкестерге қарсы күресті шындап қолға алу. Жетінші. Селолық және аудандық жолдарды ретке келтіру; Сегізінші. Халықты қылмысқа, парақорлыққа, есірткі саудасына және броконьерлікке қарсы күреске көтеру. Тоғызыншы. Армйяға және шекара күштеріне жәрдем көрсету. Оншы. Діней ұиымдар мен қайраткерлер қызметіне бақылауды күшейту және оны реттеу. Онбірінші. Қарапайымдылық көрсету және мемлекеттік қызметші этникасын сақтау. Осылайша, эканомикалық ревормалардың он жылғы тәжирбиесі сан алуан нәтижелер береді деген тұжырым жасауға болады. Бір жағынан, әлеуметтік-эканомикалық жүйені түрлендіру, оны жұмыс істеудің нарықтық принціптеріне көшіру үрдісі тиянақты сипат алды және осы жолда маңызды жүйелі өзгерістер жүзеге асырылды. Екінші жағынан, эканомика саласында бірқатар шешілмеген проблемалар бар және өндірісті одан әрі артыру және өндірісті одан әрі артыру өте қажет болып отыр. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және оның құрылымын өзгерту, инфляциядеңгеиін кеміту, бюджэет тапшылығын қысқарту мен реттеу және т.т. жөнінде үлкен оң қадамдар жасалғанына қарамастан эканомиканың жағдайы өте күрделі де ауыр күйде қалып келеді. Эканомиканы реформалаудың ағымдағы кезеңдегі ең маңызды проблемалар қатарында мыналарды бөліп көрсетуге болады: эканомикалық өсім, кәсіпорындардың құрылымдарын одан әрі өзгерту және кәсіпкерлікті дамыту, ұлттық өндіргіш күштерді қалыптастыру мен дамыту, инвестициялық саясат, қор рынолгын дамыту, аймақтық даму проблемалары, сонай-ақ халықтың әлеуметтік қоғалуы. Қазақстан жағы сол кеңістіктерде ұсынған барлық құжаттар эканомикалық баиланыстарды нығайту, Достық одақтың эканомикалық іс- қимылдарын реттейтін мемлекетаралық оргындар құру ұмтылысы бар екенін көрсетеді. Реформалар стратегиясының әзірленуі, сол әзірлемелердің үнемі жаңаруы шынындада дауыссыз жәйт болып отыр, Қазақстанның эканомикалық саясатының ерекшелігі болып табылады. Белгіленген істің әрдайым, орындала және нақты практикаға сәйкес келе бермеитіні басқа мәселе. Әйтседе міндеттердің едәуір бөлігі, атап көрсеткеніміздей, қазірдің өзінде шешілген. Лекция 24. Таќырыбы: Ќазаќстан экономикасында нарыќтыќ ќатынастардыњ ќалыптасуы. Нарықтық инфрақұрлым жасау және оны заңмен қамтамасыз ету Республикада жүзеге асырылып жатқан эканомикалық реформа, жоғарыда атап көретілгендей, эканомиканы басқару құрлымын, басқару органдарының орнын, фукцияларын және рөлін түбегейлі өзгертуді көздеиді. Осы салада қолданылып жатқан шаралар мәні - әрбір тауар өндірушіге, меншік бостандығын беру. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекеттік кәсіпорындарды өндірісті ұймдастырудың прйнціпті жаңа, прогресті нысандарды:акционерлік қоғамдар, серіктестіктер, холдингтер, қаумдықтар, консорциумдар және т.б. етіп ерікті негізде қайта құру үшін қажетті жағдаилар жасау болады. Өкінішке орай, реформалардың бас кезінде олар төменгі бөлімшелерге кейбір дербестілік бере отырып, прогресті рөл атқарған болса, бүгінде олардың көбі бәсекелестіктің дамуына бөгет жасаушы монополистік құрлымдарға айналғаны айқын көрініп отыр. Үкіметтің ұлттық акционерлік, мемлекеттік акционерлік және холдинг компанияларын жарғылық капиталдағы мемлекет үлесін кеміту және холдинг компанияларын жарғылығ капиталындағы мемлекет үлесін кеміту немесе компанияларды тарату жолымен монополиясыз-дандыру туралы 1995 жылғы шешімі мүлдем айқын. Жаңа жағдайларда министірліктер өз фукцияларын түбегеилі өзгертті. Олардың негізгі міндеті кәсіпорындарды басқару емес, ал салалардың дамуын үйлестіру, техникалық прогрестің негізгі бағыттарының таңдалуын,өзара байланысты өндірістердің үйлесімді дамудың, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жоспарлар мен бағдарламаларды негіздеу болып отыр. Эканомика және сауда министірлігі, Энергетика және минералдық ресурыстар министірлігі, көлік және миниралдық ресурыстар министірлігі, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министірлігі сияқты және т.б. жаңа басқару оргындары құралды. Мемлекеттік басқаруға үлкен реформа 1997 жылы жүргізілді. Қ.Р.-сы президентінің “Қ.Р. мемлекеттік оргындары жүйесін реформалар жөндегі кезекті шаралар туралы” 1997 жылғы 4 наурыздағы жарлығына сәикес министірліктер мен ведомстволардың саны 47-ден 20-деиін қысқарды. Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агентік, кеден комитеті, ҚР әділет министірлігінің жылжымайтын мүлікпен заңды тұлғаларды тіркеу жөніндегі комитет сияқты құрылымдар құралды, Монополияға қарсы комитет қайта ұйымдастырылды және т.т. Жоғарыда аталған абекътлерді тиімді пайдалану үшін өнеркәсіптің базалық салаларын құрылымдық жағдайдан қайта құру және машина жасау бейінін ғылыми-техникалық прогрес негізінде тұтыну тауарлары рыногының қажеттерін жетелдете қанағаттандыру бағытында өзгерту бағдарламасы жүзеге асыруда. Өндіріспен басқару саласындағы бостандықты, сондай-ақ тауар өндірушілердің шаруашылық қызыметінің нәтижелері үшін жауапкершіліктің ұштастырылуына қол жеткізу мақсатында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру жолымен рыноктық қатынастар субъектілерін жасау жөнінде көлемді жұмыс жүргізілді. Жекешелендіру бәсекелік қабілеті бар орта және меншік иелерінің жаңа тобын қалыптастыруды көздейтін эканомикалық реформалардың басты құрамдас бөліктерінің бірі болады. Бұған қоса, жекешелендіру кәсіпорындарды қаита ұйымдастыру мен жаңғырту , сондай-ақ өндіріске инвеститциялар тарту үшін маңызды құалға айналады. Мемлекет иелігінен ару мен жекешелендіру жөнінде жүзеге асырылған шаралар күштеуді – эканомикалық мүддемен, қырсыздақты - өз меншігіне және еңбегінің нәтижелеріне ұқыпты қараумен, өндірушілер монополизімін – олардың бәсекелестігімен, техникалық тоқырауды –прогреспен алмастыруға тис болады. Сонымен бірге, өткен жолға талдау жасай отырып, республикада жекешелендіру белгілі бір кемшіліктермен жүзеге асырылғанын атап көрсету керек. Әйтсе де елеулі оң нәтижелер бар, ол жаиында неғұрлым егжей-тегжеиліайту крек. Қабылданған бағдарламаларға сәикес республикаларда жекешелендіру 5 бағыттан жүргізіледі. Шығын жекешелендіру – ақша қаражаты және тұрғын үй купондары үшін конкрустық негізде сауда, тұрмыстық қызмет көрсету, комуналды шаруашылық объектілерін, қойма бөлмелерін және 200-ге дейін адам жұмыс істейтін кәсіпорындарды сату.Ол 1901 жылғы 1 тамызда аяқталғаны ресмеи түрде жарйяланды. Мемлекеттік бөлшек сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету объектілері толық жекешелендірілді, олардың жалпы саны 10 мыңнан астам абекті болды, 9 мыңнан астам автакөлік жекеше-лендірілді, 150 АКК акцияларының мемлекеттері, 1394 дәріхана, 993 АМС сатылады. Сол арқылы шығын және орташа бйзнестің негізін қаланды.Оншалықты тартымды емес объектілерді сату үшін “голландық әдіс” дейтін бастапқы бағаны кеміту жағына қарай өткізілетін акцион қолданылады. Жаппай жекешелендіру – жекешелендіруге жататын кәсіпорындарды алдын- ала окционерлеу. Бұл акцияға республиканың бүкіл дерлік халқы жекешелендіру-инвестициялық купондар (ЖИК тер) арқылы қатысты, олар инвестицмялық – жекешелендіру қорларына (ИЖҚ) жинақталды. Халыққа берілген барлық купондардың 67%-тар 1996 жылдың 1 қаңтарында өз қолдарына алды. Осы кезеңде жаппай жекешелендіру шеңберінде жекешелендірілген кәсіп орындардың жарғылық капиталының 60% -ы, жек меншікке өтті, соның ішінде жарғылық капиталдың үштен бірі еңбек ұжымдарына, үштен бірі ақшаға сатылады және қалғаны ЖИК-тер үшін беріледі. Жеке жобалар бойынша жекешелендіру – Республиканың бет- бинесін айқындайтын және, әдетте, ұлттық эканомика көлемінде монополистер болып табылатын тйінді салалардың базалық кәсіпорындарын жекешелендірудің ерекше механизімі. Бұл бағытта кәсіпорындарды шетелдік басқарушы фирмаларының басқаруына беру практикасы кең өріс алды. Басқарушы фирмаларды таңдаудың негізгі мөлшерлері: бюджет алдындағы жалақы жөніндегі, электір энергиясы, газ үшін, теміржолшылар мен жеткізушілер алдындағы қарызды өтеу, айналым қаражатын, республика үкіметіне бонус төлемін өтеу.Қазақстан кәсіпорындарын шетелдік фирмалардың басқаруына беру қажеттілігі мына жағдайлардан туындады: кәсіпорын жұмысының проблемаларын шешу үшін қара-ың келіп түсуін қамтамасыз етеді; шетелдік фирмалар менеджментінің озық тәжирбиесін паидалануға мүмкіндік береді; кәсіпорындардың нарықтық эканомика жағдайларына биімделуіне септігін тигізеді және барлық қызметкерлер үшін мектеп болып табылады; мемлекет кәсіпорындар шетелдік фирмалардың басқаруына берілген кезде меншік нысаны өзгермеиді. Сонымен бірге, кәсіпорындардың жұмысын нормаға келтіру мәселесін шешіп, үкімет кейінгі жылдары жалпы мемлекеттің стратегиялық мүдделерін ескере шешім қабылдай алады. 1997 жылдың бас кезінде республиканың түрлі салалардағы аса ірі, елдің бүкіл өнеркәсіп өнімінің 50%-дан астамы өндірілетін 44 кәсіпорын қамтитын 24 келісім-шарттар болды. Келісім-шарттар Белгйяда, Швейцарйяда, Жапонияда, Оңтүстік кореяда тіркелген фирмалармен жасалды. Басқаруға берілген кәсіпорындар жұмысында бүгінде оң нәтижелер бар. Соклов-сарыбай КБК –ның, Павладар алюминий зауотының жұмысын мысалға келтіруге блады және т.т. 4. Аграрлық кешендегі жекешелендіру –ауыл шаруашылығанда көпуклатты эканомика қалыптастыру, оның тиімділігін арттыру, кәсіпкерлік қызметті ынталандыру және бәсекелік ортаны дамыту мақсатын көздеді. Бүгіне мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарын тарту аяқталып, олар жаңа нысандар – акционерлік қоғамдар, өндірістік копперативтер, фермерлік шаруашылықтар, шаруа қожалықтары болып қайта құрылды (қараңыз: ауыл шаруашылыға ). 5. Ақылы жекешелендіру – үкіметтің 1996 жылдағы 27 ақпандағы қаулысына және ел экономикасы құрылымының өзгерутілуін жеделдетуге бағытталған ұлттық «Қазақстан республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен оның құрылымын өзгертудің 1996 – 1998 жылдарға арналған бағдарламысына» сәйкес жүзеге асырылуда. Нарық құрылымдары және олардың түрлері
жүктеу/скачать 2,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|