Лекция 30cағат Практикалық сабақ 15 сағат ожсөж- 45сағат CӨЖ 45 сағат Емтихан 6 семестрде

Әр түрлі топырақ ортасынын реакциясында әр түрлі болып келеді. Бұған, негізінен, топыракка сіцірілген, алмасу реакциясы катысатын катиондар күрамы эсер етеді. Топырақтардың сіңірген кұрамына карап, олардың реакциясын кышкыл, бейтарап, сілтіленген екенін ажыратады. Топырактыц кышкыл ортасы, топырактын сіңіру кешені сутегі катионымен толыктырылады. Бүл топырактар — еліміздіц (ТМД) терістік жарында, жа-уын-шашын мол болатын аймакта тараған күлгіп топы­рактар мен тундра топырактары.

Бейтарап орта сіціру кешені, негізінен, кальций ка­тионымен толыктырылған топырактарда болады. Мұн-дай топырактар ТМД елдерініц орталык аймактарында жаткан кара топыракты, қызғылт-кара қоңыр топырак­ты аймактарда тараған. Ал сілті реакциясы мен сіңіру кешені, негізінен, натрий катионымен толыктырылған топырактарда кездеседі. Мүндай топырактар ТМД елдерінің оцтүстік аймақтарындары сортацданған, сор жерлерінде үшырасады. Топырақ ортасының реакциясы топырақ ерітіндісін бос күйінде кездесетін сутегі ион-дарының концентрациясы аркылы аныкталады, оның белгісі — РН. Әр түрлі топырак ерітінділеріндегі РН-нің мөлшері 3—10 сандарыныц аралығында, күшті кышкылды ортадан күшті сілтіленген ортага дейін болады. РН-нің көрсеткіші 3-тен 6,5-ға дейін болса, бұл кышқыл то­пырактар, 6,5—7,5-на дейін болса, бұл бейтарап топы­рактар, ал РН-нің көрсеткіші одан жоғары болса, олар сілтіленген топырактар катарына жатады.

Топырак ортасының реакциясы топырак касиеттеріне, ондағы өсетін өсімдіктер мен өмір сүретін микроор ганизмдерге, жалпы топырақ кұнарлылыгына әсер ететін негізгі бір фактордың бірі. Топырақ ортасынын реакциясы бейтарап түрде өсімдік жаксы өседі. Ал өте қышқыл немесе сілтілі ортада топырактар микрооргаиизмдер үшін де, өсімдік үшін де колайсыз. Сондыктан мүндай топырактарды егістікке тиімді пайдалану үшін колдан әктендіріп, гипстендіріп, топырақ ортасынын реакциясын бейтарап күйге келтіру қажет, бұл—топырак қүнарын арттырудын негізгі шарасы. Қазіргі кезде ТМД елдерінде ауыл шаруашылыры үшін игеріліп жатқаң кара топырақты емес, кен алкапты егістік алкабына айналдыру үшін олардың кышкыл ортасын төмендету қажет. Ол үшін бұл топырактарға әк, гипс қоскан жөн.

Табиғатта топырақтың түзілуі — өте ұзаққа созылатын құбылыс. Топырақ тау жыныстарынын ұзақ геологиялық мерзім ішінде әр түрлі жолдармен үгілуі мен мүжілуінің нәтижесінде түзіледі. Топырақ түзуші жыныстар ілкі әуелде қатайған тау жыныстары болғанмен, онын үстіңгі қабаты табиғат күштерінің көп жылғы үздіксіз әсер етуінен бірте-бірте қирап, бұзылып, қопсыған жыныстарға айналады. Бүл табиғат күштерінің ішінде температураның, судың, желдің, күн сәулесінің, көшпелі мұздардың әсері ерекше. Үгілудін негізгі үш түрі бар: олар физикалық, химиялық және биологиялық үгілулер. Тау жыныстарыыын физикалық жолмен үгілуі деп жыныстардың химиялык құрамы өзгермей, тек әр түрлі механикалық бөлшектерге бөлінуін айтады. Физикалық үгілулерге әсер ететін негізгі күштер: температура, жел, тасқын сулар мен көшпелі мұздар. Химиялык, үгілу процесі — тау жыныстарынын құрамындағы ор түрлі тұздардың немесе басқа қосылыстардың суда, қышкыл мен сілтіде еруінен жэне ауадағы оттегімен тотығуынан пайда болатын құбылыстар. Мұның нәтижесінде химиялық қүрамы жағынан жаңадан минералдық заттар құралады. Бүл заттар суда еру касиетіне, өзіндік салмағына және жер бедерінің құрылысына қарай ор жерлерде шөгеді. Физикалық үгілу мен химиялык үгілу процестері, әдетте, қосарласа жүріп отырады.

Сонымен, физикалык және химиялык үгілулердің салдарынан таулар бұзылып, тастар мүжіледі. Құм мен балшық суға жуылып-шайылып, су күшінің зорайып, азайып, басылуына, жер бедерінің ыңғайына карай шөгіндіге айналады. Желмен ауаға ұшады, тозанданады. Бүл процестер расырлар бойы толастамайды. Жаңбыр күшейсе немесе жел катты соқса, жер беті өзгеріп тұрады. Ескі дәуірде жәндіктер мен өсімдіктердің жоқтығы-нан майда, ұнтақталған жыныстарды біріктіретін ештеңе болмай, қарашірік құралмайды, сондыктан топырақ түзілмеді. Шын мәнінде, топырақтың түзілуі биологиялық үгілумен байланысты. Физикалык немесе химиялық үгілу өзінше топырақ түзе алмайды, өйткені топырқк түзу процесі — биологиялық құбылыс.

Үгілу кезінде қатты тау жыныстарынан қопсыған, ылғал жұтқызып, су өткізгіш жыныстар пайда болады.

Әдетте, физикалык және химиялык үгілу кезінде босанып суда ерігіш, өсімдіктерді коректендіретің минералды заттар үлкен геологиялық айналымға түседі. Қопсыған. үнтакталған жыныстарға тірі организмдер қоныстангаи уакыттан бастап өсімдіктер мен микроорганизмдсрдіи сіңіруі нәтижсінде коректік заттар үлкен айналымға түседі, яғни үлкен, геологиялық айналымнан кіші биологиялык. айналымға көшеді. Органикалық заттар суда ерімейтін болғандықтан, бүл заттардың қоры жылдан жылға көбейе береді Қүрамында коректік заттарга кедей тау жынысы тірі организмдер мекендегеннен кеиің қоректік минералды және органнкалық азотты заттар мен байиды, былайша айтканда, кұнарсыз тау жынысының орнына кұнарлы топырақ пайда болады.

Топырактың паида болуына негізгі алты фактор әсер етеді. Олар: ауа райы, топырак түзуші тау жынысы, жоғары және төменгі сатыдағы өсімдіктер мен жәндіктер. ;жер бедері, аймактың геологиялык дәуірі және коғамның өндіргіш күші.

№6 Тақырып:Үгіліу құбылысы

Ауа райының топырақ түзудегі рөлі орасан зор. Шынында да, климатқа. яғни ауадан түсетін ылғал мөлшеріне,температураның ыстык-суығына карай, үсіксіз мезгілдің кыска немесе ұзақтығына т. б. жағдайларға байланысты әр жерде ә р түрлі өсімдік, жәндіктер мен микроағзалар тіршілік етеді. Олардың әрекетінен әр жерде әртүрлі топырактар түзіледі. Мәселен, шөлде шөл топырағы түзілсе, тундрада тундраға сәйкес қүнары аз жас топырактар түзіледі, ал ауа райы жаксы, ауадан тусетін ылгал мен күн сәулесі жеткілікті аймактарда қунары мол кара топырактар түзіледі. Себебі ауа райына қарай аналық тау жыныстарының үгілуі мен мүжіліне топырактың түзілу процесі, оның кұнары тікелей байланысты.

Топырак түзуші тау жыныстарының түзілген топыраққа ететін әсері де аз емес. Әдетте, түзілген топырақтардың химиялық кұрамы өзін түзген тау жыныстарынын кұрамына өте үксас келеді. Тіпті кейбір аймактар­да топырақ түзуші тау жыныстарының химиялық кұрамы бүл аймактарға тән емес, кұрамы басқа топырактардың түзілуіне алып келеді. Мысалы. бұрынғы КСРО-ныц кең алкапты, күлгін топыракты аймарындағы кездесетін кара шірікті, әктасты топырақтарды алайык. Бүл жерлерде топырак. түзуші тау жыныстарының әкті заттарға бай болуы терістік аймакка тән емес карашірігі, әкті заттары мол топырақ түзуге әсер етеді. Тау жыныстарының өзі тузген топыраққа әсері, әсіресе, шөлді аймактарда айкын көрінеді. Себебі бүл аймактарда ауадан түсетін ылғалдың аздығына карай, тау жынысына әсері аз болады да, оның кұрамына күрделі өзгерістер енгізе коймайды.

Топырак түзуге, оның құнарлылырына жер бедерінің тигізетін әсері өте үлкен. Жер бедерінің әр түрлілігіне карай, ылғал мен қоректік заттар түрліше болып келеді. Тегіс жерлерге ауадан түскен ылғал жаксы сінеді, ал жер беті тегіс емес беткейлі, денесті жерлерге ылғал дұрыс сіңбей, ойпатты жерлерге су жиналады. Жер бедерінің топырақ түзудегі тағы бір әсері—әр түрлі беткейлерге күн сәулесінің әр түрлі мөлшерде түсуі. Мы­салы, таулы алқаптарда терістік беткейлерге күн сәулесі аз, оңтүстік беткейлерге мол түседі. Бұл жағдайлар әр қилы жер бедерлерінде әр түрлі топырактардың түзілуіне эсер етеді.

Топырақ түзуге аймақтык-геологиялық дәуір көп эсер етеді. Геологиялық жас аймақта топырақтар жас, жаңа түзіле бастаған топырақтар, ал геологиялық ескі аймакта топырақтар ескі болады. Осы тұрғыдан алған-да, кек-байтак ТМД елдерінің солтүстік жағында жаңа топырактар түзіліп жатса, оңтүстік жағында көне дәуір-ден келе жаткан топырактар дамиды. Себебі оның теріскей жағы кейінгі дәуірлерде ғана мұздан арылған, ал онтүстікте бұған бірнеше дәуірлер өтті. Тіпті оңтүстік аймактың көп жерлерін мұз баспаған, сондықтан бұл алкаптарда топырақтын даму процестері ертеде басталған.

Топырақ түзу процестеріне адамзат қоғамының тигізетін әсері орасан зор. Адамзат қоғамы өзінік саналы әрекеттерінін нотижесінде топыракты колдан суарып немесе құрғатып, мелиорациялап, онын табиғи даму процестеріне көп өзгерістер енгізеді. Бұл өзгерістердің көбі — топырақтың пайдалы касиеттерін жаксартуға, құнарлылығын арттыруға бағытталған шаралардың нәтижесі.

Жер жыртылып, топырак өцделгеннен кейін табиғи өсімдіктер орнына мәдени дақылдар егіледі, ал олардың топыракка ететін осері табиғн өсімдіктерге карағанда, әрине, өзгеше.

Топырақтарды көп жыл бойы суарып, тыңайткыштар енгізген кезде, олардың бүрынгы табиғи касиеттерінің көбі өзгеріп, жаңа, «мәдениеттенген» сапалы топы-рақтарға айналады. Мысалы, мұндай топырактар катарына Орта Азиядағы көп жылдар бойы суарылып келе жаткан жазиранын топырақтарын жатқызуға болады. Адамзаттың саналы әрекетінін арқасында табиғи жағдайда құнарсыз жатқан топырақтардың (сорланған, сортаңданран) мелиорациялаудың нәтижесінде кұнары артып, сапалы топырактарга айналады. Бірақ адамзат қоғамының топыраққа еткен әрекеттерінің барлығы то­пырақ құнарын арттыра бермейді.

Суармалы алкаптарда жерді суару мен мелиорациялауда жіберілген кателіктердің нәтижесінде күрамында тұзы көп емес топырактын екінші рет сорлану процес-тері басталыи немесе батпактанып, егістікке жарамай. істен шығып калатын жағдайлар аз емес. Ал кейбір жерлерде пайдалануға жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл топырақтар жыртылып, кейін жел эрозиясына ұшырап, пайдаға аспай калады. Мәселен, мұндай жағ-дайлар Қазақстанда 1950 жылдардағы тың игеру кезін-де кездесті. Павлодар облысында мыкдаған гектар жа­рамсыз жеңіл топырактар, Актөбе, Қостанай, Көкшетау, Акмола облыстарында кебірленген топырақтар жырты­лып, көптеген зиян келтірілді.

Негізінде топырақты өңдеу, мелиорациялау, химияландыру жұмыстары бұл сиякты зиянды жағдайларға жол бермей, жердің құнарын арттыруға бағытталуы тиіс. Ол үшін әрбір аймақтағы топырақтың касиеттері мен құрамын, экологиясын, ерекшелігін жеке білу кажет. Қазіргі ғылыми-техникалык. үдеу мен өркениет нәтижесінде адамзат топырақ түзу процесін, оңың құңарың арттыру жолын түгелдей өз қолына ала бастады. Бүган өндірістік күштіц дамуын және бүлінгеп жерлерді қаита қалпына келтіру (рекультивация) жұмыстарың жүргізуді жаткызүға болады.

Ғылыми деректерге карағанда, кұнарлы қара топы-рақтың бір грамындағы бактерия саны миллиардка жетсе, кұнары аздау күлгін топыракта бір миллиондай бо­лады екен. Көрнекті микробиолог Н. А. Красильниковтың есебі бойынша, топырақтың құнарлы топырақ қабатынын бір гектарында 5—7 тоннаға дейін тірі бакте­риялар өмір сүреді.

Топыракта балдырлар да көптен кездеседі. Негізінен, олардың топырақта жасыл және диатамды түрлері тір-шілік етеді. Бұлар алғашқы топырақ түзушілер қатары-на жатады. Саңыраукұлақтар да топырақта кеп тараған. Олар көбінесе орманды, ылғалды аймактардың топыра-гында өседі. Саңырауқулактын. көп тараған турлерінің бірі — актиномицттер, оны «сәулелі санырауқұлақтар» деп те атайды. Қыналар да алғашкы топырак түзуші төменгі сатыдағы өсімдіктердін, катарына жатады.

Микроорганизмдердің көбісі топырақтын құнарлы жоғары қабатында мол, олар, әсіресе, өсімдік тамырла-рынын. айналасында, ал тамырлардын ішінде түйіршек бактериялар көптен кездеседі. Топырак құрамында аме­ба, тамыраяқты, инфузория сияқты төменгі сатыдағы карапайым жәндіктер болады. Олардың саны бір грамм топырақта 1 —1,5 миллионға дейін жетеді.

Жоғарыда айтылған микроорганизмдер мен төменгі сатыдағы организмдер топыракта жай ғана өмір сүр-мейді. Олар өседі, өнеді, топыракка күрделі өзгерістер енгізеді, микроорганизмдердің, өсімдіктер мен жануар-лардың органикалық калдықтарын шірітіп, ыдыратып, жай қосылыстарға — суға, көмір қышкылы газына, аммиакка және басқа заттарға айналдырады.

Егер жер бетінде тек өсімдіктер мен жануарлар ғана болса, онда органикалык заттар ыдырамай, жинала бе-рер еді де, табираттағы айналысына едәуір кедергі кел-тіріп, яғни тіршілік «санитарынсыз» калар еді.

Микрооргакизмдер органикалык калдыктарды ыды­ратып кана коймайды, олардан күрделі түзіліс — гумус қүрайды. Сонымен, микроорганизмдер мен төменгі сатыдағы карапайым жәндіктер топырақтың қасиеттеріне әсерін тигізетін, топырак түзуші фактор ретінде бола тұрып, құрамына енетін онын бір бөлігі болып санала-ды. Міне, сондықтан да топырак тірі денеге жақын деп танылып топырактану ғылыми геологиялық ғылымдары-на емес, биологиялык ғылымдар қатарына жай косылып отырған жок..

Бұлардан басқа топыракты мекендейтін әр түрлі омыртқасыз және омырткалы жәндіктер мен жануарлар көп-ақ. Олардың топыракқа тигізетін әсері де аз емес. Дегенмен олар тікелей топырақ құрамына енбейді. Олардың ішінде топырақтың қасиеттері мен құнарына қатты эсер ететін жәндік—шүбалшан (жауын кұрты). Ол топырақпен, топырақ араласкан органикалық заттармен қоректенгендіктен, оны денесінен шығарған кез-де әр түрлі түйіршіктер аркылы өзіне тән капролитті кұрылым түзеді. Дарынды биолог Ч. Дарвин айтқандай, топырақ қазір соқамен жыртылса, өткен ғасырларда шұбалшаң аркылы жыртылып келген. Топыракты денесімен әрі-бері тесіп өтіп, онын ауа-ылғал режиміне де игі эсер етеді. Қазакстанда шүбалшан суармалы егіс алқаптарында, терістік кара топыракты аймақта, таулы алқаптарда, эсіресе, шығыс Қазақстандағы Алтай таулы аймағында онын өте ірі түрлері көп кездеседі.

ры екі бағытта өзгеріске ушырайды. Біріншіден, топы-рактағы микроорганизмдердің әсерінен ыдырап, шіріп жай минералды қосылыстарға айналады. Екіншіден,, і осы организмдердің калдыктары микробтардың әрекетімен күрделі бихимнялық өзгерістерге ұшырап, тұракты органикалық зат — топырақ шіріндісі (гумус) немесе карашірік пайда болады. Қарашірік, негізінен, көмірте-гінен, сутегінен, лигниннен, белокты заттардан, азотты қосылыстардан, май мен смолалардан тұрады. Бұлардан қара шіріктің негізгі қосылыстары — гумин, фульво мен ульмин түзіледі.

Топырак қарашірігі — топырактың негізгі бөлігі. Қарашіріксіз топырақ жок. Әр аймақтын. табиғи жағдайларына карай топырақтағы қарашірік мөлшері шөлді жоне тундра аймактарында топырак көлемінің тек 0,5— I % болса, өсімдік калдыктарына бай, шалғынды, далалы қара топырақты аймақта 10%-ке, тіпті кейбір таулы, шалғынды жерлерде 15—20%-ке жетеді.

Орыс окымыстысы А. К. Тимирязевтің тілімен айтканда, карашірікте күн сәулесінің бір кездегі энергиясы консерзіленген күйінде сақталады. Қарашірікте өсімдік-терге керек болатын негізгі элементтер: азот, фосфор, көміртегі, күкірт т. б. бар. Топырақтағы микробиологиялык процестердің нәтижесінде қарашірік құрамындағы мұндай элементтер ыдырайды да, онымен өсімдіктер коректенеді. Тіпті ыдырамаса да, карашіріктің өзімен әсімдіктер коректенеді. Топырақтың түсі карашірікке тікелей тәуелді. Ол топыракты кара, кара қоңыр түске бояиды. Қарашірігі өте аз топырақтар ашык түсті, бозғылт болып келеді. Қарашірік неғүрлым топырақта мол болса, топырақтың кұнарлылығы да арта түседі.

Қарашірікпен топырактыц баска да физикалық касиеттері байланысты. Мысалы, топырақтағы карашірік мәлшерімен топырактың кұрылымын (структурасы), су сыйымдылығы, жылылық режимі т. б. тікелей байланыс­ты.
ТОПЫРАҚТЫҢ ТАБИҒАТТА ТАРАЛУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.

ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕҚЕТТЕР ДОСТАСТЫҒЫ

ЕЛДЕРІНІН, НЕГІЗГІ ТОПЫРАҚ ЗОНАЛАРЫ

Жорарыда сипатталған топырақ түзуші негізгі факторлар — климат, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі т. б. өздері мекен еткен астрономиялық жағдайда, Жер шарының айналу жардайларының әр жерде әр түрлі болуларына қарай өздеріне тән өзгерістер болып тұра-ды. Әсіресе, бұл өзгерістер терістіктен онтүстікке қарай жылжыранда межелері анық байкалып, әр түрлі зоналарға бөлінеді. Бұл топырақ түзуші факторлар зоналық тәртіпке барынып, ретімен таралғандықтан, әр жерде әр түрлі зоналык топырақтар кездеседі. Сонымен, жазық территорияларда терістіктен оңтүстікке қарай жыл-жыран сайын табиғат жардайларынын біртіндеп өзгер-уіне байланысты топырақтын да өзгеріп, әр түрлі зона-ларра бөлінуін «топырақтың көлденең — ендік зоналыры» дейді.

Ал биік таулы аймақтарда табиғат жағдайы жазык. алқаптарға қарағанда өзгеше. Онда ауа райы да, өсім-діктері мен жан-жануарлар дүниесі де басқаша. Бұл өзгерістер тау етегінен жоғары көтерілген сайын анық көзге түседі. Географиялық жағынан алып қараранда, таулы аймақтар бір алқапта орналасқанымен, жоғары қарай өрлеген сайын табиғаты, климаты өзгере береді. Осындай өзгерістерді топырақтан да көруге болады. То-пырақтың бұлай өзгеріп, әр түрлі зоналарға бөлінуін топырактын «тік — белдеулік зоналығы» деп атайды.

Топырақтың мүндай тәртіппен таралып орналасуын, яғни ендік және тік, белдеулік зоналарға бөлінуін алғашрет зерттеп, дәлелдеген топырак зерттеу рылымы-ның негізін салушы орыс ралымы Б\ В. Докучаев еді. Жер бетінде, негізінен, топырақтың көлденен зоналык таралуы басым келеді, ол биік таулы алқаптардын, аз-дырына байланысты.

Ал енді Қазақстан топырақтарының толық сипатта-масына арнайы кіріспей тұрып, әлемнің алтыдан бір бө-лігін алып жаткан кең-байтақ (кұрамына Қазакстан территориясы да енетін) ТМД елдерінің мысалында не-гізгі зоналық (ендік) топырақтардын қысқаша сипатта-масына токталамыз. Бұл жардай Қазақстан окырман-дары үшін көрші Достастык мемлскеттер топырағынан мәліметтер алумен қатар, табираттың. ерекше сыйы —топырақтың әлемде таралу заңдылыктарын түсінуге, өздерінің ой-өрісін кеңейтуге мүмкіндік береді. Бүны солтүстіктен оңтүстікке карай баяндаған дүрыс.

Тундра зонасы. Бұл зона, негізінен, Ресейдін солтүс-тік шеткі бөлігін алып жатыр. Оған Солтүстік Мұзды мүхиттағы кейбір аралдар, Қиыр Шығыстағы Камчатка түбегі де кіреді. Зонанын келемі 688 мын шаршы км не-месе ТМД елдерінің барлык жер көлемінің 7,6%-тін алып жатыр. Геологиялык жасы жағынан алып карағанда, бұл аймак — мүз дәуірінен кейін босаран жас аймак. Бұл зона — әлемдегі ен суык зонаның бірі. Қысы 7—8 айра созылады, жазы өте қыска әрі салқын болады. Зонадағы вегетациялык кезеңнін үзактығы небәрі 2—3 ай ғана. Ылрал аз түседі, жылына 150—300 мм әрі күні суык, булану аз болады және топырақтын астын мыңда-ран жылдан мәнгі тоң басып жаткандықтан ылғалдың жерге сіңуі де жоқтың. қасы. Ылғалдын жер бетіне сін-уінің мардымсыздырынан аз түскен ылғалдың өзі бүл жерде керекті мөлшерден артык.

Бұл аймакта калыпты өмір сүру үшін күн сәулесінің жетіспеушілігі, ауа райынын суықтылыры тіршіліктің дамуына колайсыз. Күннің суықтырынан топырак кабат-тары үзак жылдар бойы тон болып жатады. Тек жаздың 2—3 айында рана топырактьщ беткі кабаты еріп, мұздан арылады. Осындай табират жағдайына қарай мұнда өсе-тін өсімдіктер шамалы. Негізінен, қына мен мүк, қыш-қыл өлең шөптер, бұталар, қара бүлдірген өніп-өседі, ал онтүстікке таман жылжыған сайын, шілік және баска ағаштар өсетін орманды тундра басталады. Дегенмен бұл жерлердін араштары мардымсыз.

Тундра топырағы тоңның әсерінен әр түрлі бөлшек-ке бөлінетін ыдырамалы батпакты, кей жерлерде шым-ды-шалрынды, батпакты-күлгін болып келеді.

Бұл зонада, негізінен, бүғы шаруашылығы жаксы дамыран. Егіншілік жоктың қасы. Қейбір жел тимейтін ықтасын жерлерге топырақты дұрыстап өңдеп, тыңайт-қыштар енгізіп, көн төгіп, аздаран мелшерде тез пісетін көкөніс, басқа да дақылдар егуге болады.

В.В. Докучаев тундра топырақтарының генетикалық типтерін ажыратып жазған болатын. Н.М. Сибирцев 1900 жылғы классификасында тундра топырақтары зоналық топырақтар деп көрсетілген. Д.А. Драницина (1914) , А.А. Григорева (1925 ж), М.И. Сумгина(1927), Б.И. Городкова (1932) , Е.Н. Иванова(1936) және т.б . ғалымдар еңбектерімен байланысты.

Тундралық глейлі топырақтарда оргогенді және әртүрлі дәрежеде глейленген минералды қабат болады. Тундралық глейлі топырақтардың төрт тип тармағына бөлуге болады:

• 
  тундралық әлсіз глейлі гумусты топырақтар
  
• 
  тундралық глейлі гумусты топырақтар
  
• 
  тундралық глейлі торфты топырақтар
  
• 
  тундралық глейлі күлгіндеген топырақтар
  

Тундралық глейлі топырақтар арктикалық тундраның европалық бөлігінде және Солтүстік-сібір провинциясының өте ылғалды жерлерінде кездеседі.Торфты төсеніш қабатының қалыңдығы А₀ – 2 -3 см. Топырақ қабатының жалпы қалыңдығы 60- 80 см. Топырақ ортасы қышқыл, негіздерге қанығуы 20-50%.

Тундралық глейлі торфты топырақтарына Оңтүстік және орманды тундра топырақтары тән. Топырақ қабатының жалпы қалыңдығы 60- 100 см. Беткі торфты төсеніш қабатты

А₀- 5 -7 см Глейлі горизонтты гумус мөлшері 1,5 – 6 % дейін.

Тундралық глейлі күлгіндеген топырақтар . Бұл да негізінен топырақтарына Оңтүстік және орманды тундрадағы ылғалды европалық және Чукот - Анадырь провинциясыларының топырақтары тән. Топырақ қабатының жалпы қалыңдығы 1 м-ден астам.

А₀ – жұқа торфты (3 -5 см ) қабат.

А₁ - гумусты горзионтты ( 5 – 10 см )

G – глейлі горизонтты ( 20 – 40 см )

Тундра топырақтары негізінен қышқыл немесе өте қышқыл топырақтарға жатады.
№8: Тақырып: Гумус қышқылдары,олардың тұздары

Тундранын онтустігіне қарай өте кен алкапты орман­ды тайга зонасы алып жатыр. Оның көлемі ТМД территориясынын 52%-не жуық 11520 мын км², негізінен, ор манды-тайга. Зонанын 20%-тей жері батпакты аймақ. Бұл аймақта да өткен дәуірлерде түгелдей мұз жаткан. Сондыктан мүз әсерінін калдықтары әлі сақталған.

Бұл зонанын да ауа райы салқын. Қысы ұзак әрі суык, катты болса, жазы — кыска. Жылына жерге 400— 700 мм-дей мөлшерде ылғал түседі. Булану аз болған-дыктан, түскен осы ылғалдын өзі мөлшерден асып, то­пырак кабаттарындағы суға ерігіш заттарды топырақ аетына шайып әкетеді. Ал біраз жерлерде батпақты ай-мактардын пайда болуына әкеп соғады.

Тайга жерін негізінен орман алып жатыр. Онын солтүстігінде кылкан жапырақты ағаштар өссе, онтүс-тігіне карай жапырақты ормандарға ұласады. Шырша, сәмбі тал, қарағай, кей жерлерде емен, жөке, итжүзім, шетен және қайын, көктерек өседі. Шөбі жайқалған ша-бындыкты жерлер мен батпакты аймақтар да үшыраса-ды. Жауын-шашын мол, вегетациялық уақыт жеткілікті болғандыктан, мүнда органикалық қалдыктар көп жи-налып калмай, тез шіріп кетеді. Топырак бетінде ағаш жапырағы көп түседі де, 'онын өзі аяк. астындағы төсе-ніштей болып, калындай береді, сөйтіп біртіндеп мине-ралдык затка айналады. Топырак ортасынын реакциясы қышқыл, яғни топырақтын сініру-алмасу комплексі, негізінен, сутегі катионымен, аздаған алюминий катионына каныкқан. Мұндай ортада микроорганизмдерден санырауқүлақтар көп тараған. Қышқылды ортада карашірік те жылжымалы болып, шайылып кетеді. Жауын-шашынның әсерінен сілтілер, әкті косындылар топырақ-тын төменгі қабаттарына жуылып кеткен. Сондықтан бұл зоналык топырактардың жоғарғы морфологиялык көрінісі суға аз еритін ақ-күлгін кварцка бай келеді. уБұл топырактарды осы себептен күлгін топырақтар деп атайды. Топырактың жоғарғы кабаттарынан шайылып, сінген заттар топырак астында 50—60 см терендікте не-месе одан да төменде жиналады. Бұл аймақтың топырағы, негізінен, төмендегідей үш