Лекция тақырыбы: Дауыссыз дыбыстар (консонантизмдер),олардың зерттелуі
жүктеу/скачать 319,58 Kb.
|
Фонет 7.15
| - бан: майір-бан;
- гер: қалам-гер, майдан-гер; - дар: есеп-дар, білім-дар; - еке: ағ(а)-еке, ат(а)-еке, шеш(е)-еке; - жан: аға-жан, көке-жан, Сәуле-жан; - кент: Құм-кент, Сүт-кент; - кар: күнә-кар, кінә-кар; - кер, -гер: айла-кер, дау-гер, қалам-гер; - кеш: арба-кеш, түйе-кеш, кіре-кеш; - көй, -гөй: ақыл-гөй, қас-көй, бата-гөй; - күнем: мас-күнем, пайда-күнем, қас-күнем; - қой: сән-қой, кәсіп-қой; - қор: бейнет-қор; - мар: тіл-мар, діл-мар; - маш: тіл-маш; - нікі, -дікі, -тікі: бала-нікі, ме(н)-нікі, со(л)-нікі; - паз: өнер-паз, әсем-паз, білім-паз; - мен,-бен,-пен: ат-пен, қағаз-бен, дәптер-мен; - стан: гүл-стан, Тәжік-стан, Түркімен-стан; - тал: сезім-тал, төзім-тал, өсім-тал; - уар: сөз-уар, тіл-уар, қонақ-уар; - хана: кітап-хана, дәм-хана, ем-хана. 2. Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып, үйлесіп келуін ерін үндестігі дейді. Мысалы: түйөлөрүмүздүң, көбөлөктөрдү, түлкүлөрдү деген сияқты. Бұлай айту, яғни ерін үндестігі алтай, қырғыз тілдерінде тән заңдылық түрінде танылды. Қазіргі қазақ тіліндегі ерін үндестігі жайында пікір айтушылар академик І.Кеңесбаевтың тұжырымын негізге алып жүр. 1954 жылы жарық көрген ″Қазіргі қазақ тілінің ″ фонетика тарауында былай делінген: ″Әдеби тілде ерін үндестігі тіпті еленбейді десе де болады. Қазақтың ауызекі тілінде аздап болса да ерінүндестігі байқалады. Ерін үндестігінің күші үш буыннан аспайды, әсіресе екі буынды сөзде ерін дауыстысымен келген алғашқы буынның еріндік ықпалы анық сезіліп тұрады, үшінші буында солғындау сезіледі ″. Осы фонетика оқулығының кейінгі басылымдарында да өзгеріссіз қайталанып жүр. Бұдан шығатын тұжырым: қазіргі қазақ тілінде бірінші буында еріндік дауыстылар (о, ө, ү, ұ) келіп, екінші буында езулік е, ы, і әріптері жазылса, онда олар (е, ы, і) сөзсіз еріндік (ө,ү,ұ) болып айтылады. Фонетика үшін сөздің жазылуы емес, айтылуы, естілуі маңызды. Еріндіктердің орнына езуліктерді жазу – орфографиялық норма, бірізді жазу үшін қажет. Өйткені ерін үндестігінің қанша буынды қамтитынын нақты білмей тұрып, еріндіктермен жазған жағдайда ала-құлалық болмай қоймайды. Ал жазудың, орфографиялық норманың басты қағидасы бірізділік. Қорыта айтқанда, қазақ тілінде ерін үндестігі ьолған және оның күші санаулы буынмен шектелмейді: алдыңғы буында дауысты о, ө, ү,ұ, сондай-ақ дауыссыз у дыбыстары болса, келесі буындарда жазылған е, ы, і әріптері айтылуда ө, ү, ұ еріндіктеріне айналады. Мысалы: қорүтүндүсү (қорытындысы). Сонымен ерін үндестігі де тіліміздің өзіндік жарасымын танытады. Әсіресе екінші буындағы еріндіктің езулік болып айтылуы сөздің дыбысталуына ғана нұқсан келтіріп қоймайды, тіпті бірінші буындағы еріндіктің анық айтылмауынан сөз мағынасының бұзылу қаупі байқалып жүр. Ассимиляция - фонетикада сөйлеу дыбысының көрші дыбысқа ұқсас немесе ұқсас болатын процесі үшін жалпы термин. Қарама-қарсы процесте диссимиляция, дыбыстар бір-біріне онша ұқсамайды. «Ассимиляция» термині латынның «ұқсас ету» мағынасынан шыЛингвистика, ассимиляция және тарату - фонологиялық терминдер. Олардың айтуы бойынша, жақын маңдағы дыбыстарды тарату немесе ажырату үрдісі. Яғни, бұл ұғымдар толығымен мағынада. Ассимиляция - бұл орыс тіліндегі лингвистикалық құбылыс, бір сөзбен немесе олардың дыбыстарының тіркесімін бір-біріне ұқсас болған кезде. Оның пайда болуының бірнеше себептері бар. Ассимиляцияның негізгі себебі - көршілес дыбыстардың артикуляциясының келісуі. Осындай жақындығы нәтижесінде олардың кейбіреулері басқалардың қасиеттеріне ие болады. Ассимиляция - бірнеше көріністері бар құбылыс. Әдетте, бірнеше түрлері бөлінеді: 1) Орналастыру. Бір дыбысты айтқан кезде сөйлеу аппаратының қозғалысы басқа біреудің артикуляциясына бейім болғанда. Бұл көбінесе үнсіз үндесте болады. Бұл адамдар тілдің ұштарын басқаратын дыбыстарды білдіреді. Мысалы, «әзіл» деген сөзде «t» сөзі «sh» сөзіне бейімделеді. 2) Коорциумдау. Ол маңайдағы жерде тұрған дыбыстардың өзара әсер етуі ретінде көрінеді. Мысалы, «o» немесе «y» дауыстарының алдында тұрған үнсіздікке не болады? Бұл қираған, өйткені екі көрші дыбыстарды айту үшін қажетті қозғалыстар бір мезгілде жасалады. 3) өзін теңестіру. Бұл жақын немесе жақын маңдағы дыбыстардың белгілі бір сөздің фонемалық құрамының өзгеруіне ұқсайтын феномен. Біз оны бұрынғы екі процестің салдарынан көре аламыз, өйткені ол неғұрлым айқын нәтижелерге ие. Алайда, ассимиляцияны физиология тұрғысынан ғана қарау дұрыс болмас еді. Өйткені, артикуляция ұстанымынан әрдайым екі және біреу ғана емес, тек айтылу нұсқасы бар. Мысалы, «кеңейту» сөзін қабылдауға болады. Ол таза (pa) және pa (shsh) ретінде айтылады. Екі сәйкестендірілген дыбыстың қандай түріне байланысты: Регрессивті ассимиляция. Бұл жағдайда екінші дыбыс әлдеқайда күшті және бірінші дыбыс оған ұқсас. Орыс тілінде сөйлеудегі бұл ассимиляция өте жиі кездеседі. Мысалы, «ертегілер» сөзінде «z» дыбысы «k» сөзінен кейін саңырау болады; Прогрессивті ассимиляция. Бұл жағдайда алғашқы дыбыс күшейе түседі, ал кейінгі дыбыс оған ұқсас. Орыс тілінде бұл құбылыс пайда болмайды. Ассимиляция сондай-ақ ішінара және толық болуы мүмкін. Бұл ассимиляцияның нәтижелеріне байланысты. Егер сөз тіркесімінде немесе сөзбен байланысқан дыбыстар бір-бірінен тек бір сипаттамамен ерекшеленсе, онда олардың толық ассимиляциясы орын алады. Мысалы, «беруге» деген сөзде «t» және «d» дыбыстары тек дауысы мен саңырауқандығымен ерекшеленеді, сондықтан «t» «d» сөзіне мүлдем ұқсайды және сөз «o (dd)» деп аталады. Егер кейбір басқа қасиеттер үшін айырмашылықтар болса, онда ассимиляция жартылай орындалады. Мысалы, «соққылар» сөзінде «d» және «t» дыбыстары дауысты дыбыссыздықта ғана емес, сонымен қатар сөйлеу аппаратының қозғалыстың ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Ағылшын тілін меңгеру өз ерекшеліктеріне ие. Онда дыбыстардың жоғалуы немесе олардың ассимиляциясымен емес, тосқауылдың пайда болатын орны өзгерген кезде ғана емес көрінеді. Мысалы, альвеолдарда айтылған сөздердің «үнсіздік», «з, н, т» деген үндері кейбір басқа үнсіздікке дейін тістің айырмашылығына көшеді. Бұл алдыңғы дыбыстарды айтуды жеңілдетеді. Ассимиляция - бұл фонетикалық сипаты бар процесс. Міне, сондықтан, уақыт өте келе фонологияда әртүрлі өзгерістер орын алады. Сөзде ассимиляция болуы немесе оның жоқтығы оған бірдей дыбыстардың әртүрлі белгілерге ие болуына әкеледі. Әр тілдің фонетикасында өзіне тән заңдылықтары болады. Түркі тілінде (қазақ) ондай заңның ең маңыздысы-үндестік заңы. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустикалық-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы дейміз. жүктеу/скачать 319,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|