Лекция тезистері Тақырып №1. Кіріспе Мақсаты: Жалпы студенттерге тарихи өлкетану сабағының мақсаты мен міндетімен таныстыру Жоспары:

1.«Өлкетану» түсінігі, зерттеу обьектісі, міндеттері.

2.Тарихи өлкетанудың ерекшеліктері, деректері және әдістемелік негіздері

3.Тарихи және мәдени ескерткіштердің жүйелері.

Тарихи өлкетану жалпы өлкетанудың бір саласы ретінде өзіндік тарихи пән болып табылады. Ол сондықтан екі ерекшелікке ие: 1) тарихи оқиғаларды жекешелей қарайды және 2) өзіндік жеке сала болып табылады. Бұл тарихи -өлкетану саласындағы әр түрлі бағыттар бойынша бөлінеді: танушылық, қайта қараушылық, бағалы-бағыттылығы, коммуникативтік.

Туған өлкені зерттеу ерекше қанағаттандырлық алатын, қоғамдық ой-пікірді қалыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар негізінде тарихи өлкетанудың тәрбиелік маңызы бар. Басты тәрбиелік дерек ретінде және оның механизмі ретінде жергілікті дәстүр болып табылады. Яғни ол әр түрлі себептермен зерттеушінің қызығушылығын туғызады. Өлкенің тарихы – бұл өте күрделі өлкетанушылық жұмысты талап етеді, жұмыстың көптігімен, уақыт кезеңінде де өте күрделі болып келеді. Өлкетануды зерттеудің негізі жергілікті жердің тарихы болып табылады.

1. Өлкетану ғылымдар жиынтығының кешені. Тарихи өлкетанудың ұйымдастыру формасы.

2. Өлкетану бойынша деректер (Геродот, Страбон, Ибн-Хордадбек, Максиди, Ибн Хаукаль, Ибн-Фадлан, Ал-Бируни, Джувайни, Елюй Чу-Цай, Чань-Чунь және т.б.)

3. Қазақстанды зерттеудегі Европа саяхатшылары мен елшілері. Иоанн де Плано Карпини, Вильгельм де Рубрук.

Өлкетанудың негізгі анықтамасы - әр елдің өзіндік жеке тарихы болып табылады. А.С.Барковтың берген ғылыми анықтамасы бойынша «Өлкетану бұл бірнеше ғылымның кешенді жиынтығы, әртүрлі әдістері мен мазмұнына қарамастан, барлық жиынтығы өлкенің тарихын жан-жақты қарастыруға бағытталады».

Ғылыми пән ретінде өлкетану өзінің зерттеу объектісі бар – табиғат, халық, экономика, тарих, өлкенің өнері. Негізгі дерек ретінде «өлкенің библиографиясы», «баспа деректері», «статистикалық мәліметтер», «тарихи ескерткіштер» және т.б.

Деректер әр түрліі материалдық, жазба, ауызша болып бөлінеді. Өлкетанушы-мұғалімнің міндеті: 1. не іздеу керек. 2. қалай іздеу керек. 3. қалай қағазға түсіру керек.

Өлкетану жұмыс ұйымдастыру мәселесі бойынша мемлекеттік, қоғамдық және мектептік болып бөлінеді. Өлкетанудың негізінде қажеттілік және білуге құштарлық болып табылады. Өлкетану негізі тарихи зерттеумен байланысты. Өлкетанудың бастаулары халықтық өлкетануға қатысты қалыптасқа. Олар өлкенің білгірлері болып табылады. Мысалы, өлкенің алғашқы деректері ауызша тарихи деректермен тікелей байланысты.

ХҮІІІ ғ. өлкеге Ресей тарапынан бірнеше академиялық экспедициялар ұйымдастыруға байланысты бірнеше мәрте әр түрлі деңгейлерде зерттеулер жүргізіле бастады. Орыс дерекетрімен қатар өлкенің тарихына қатысты шығыс деректері;Ғ парсы, араб тіліндегі тарихи жазбалардың мазмұны өте құнды. Өлкетану мәселесінде Ш.Уәлихановтың еңбегі зор.

Әдебиет:Н-1,3, Қ-10,11

Тақырып №3. Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және олардың өлке тарихындағы рөлі.

Мақсаты: Қазақ халқының мәдениетіне байланысты көне және ортағасырлық деректермен студенттерді таныстыру

Жоспары:

1. Қазақстан халықтарының мәдени өміріндегі көне және ортағасырлық жазбалардың маңызы. (Әл-Фараби, Ұлықбек, Қадірғали, Баласағұни, Яссауи трактаттарының ерекшеліктері және оларды зерттеудегі қиыншылықтар).

2. Қазақ халықына қатысты көне жазбалар («Оғыз-Наме», Қорқыт туралы аңыз, Алпамыс поэмасы және т.б.)

Орта Азия және Қазақстан халықтарының арасында жазба ертеден пайда болды. Бірнеше ғасырлық тарихында жазбаның бірнеше түрін басынан кешірді: көнетүріктік, хорезмдік, соғдылық, ұйғыр, араб, латын тілдері болды. Көне жазбалардың бірі бұл көнетүріктік жазба болды, оның негізіне Орта Азия, Поволжья, Кавказ және Қазақстан халықтарынң тілдері енді. Ол б.д. ҮІ-ҮІІ ғғ. Орта Азияда қалыптасты. Көнетүрік жазба ескерткіштері руникалық жазба ретінде Монғолияда (33, ескерткіш), Орхон мен Енисей (85 жазба), Шығыс Түркістанда, Таласта (12 жазба), Ферғанада, Шығыс Европада қалыптасқан. Есік қорғанындағы жазба толық ашылмаған (б.д. ҮІ-ІҮғғ.)

Руникалық жазбалар өзінің мазмұны жағынан алты топқа бөлуге болады: тарихи-биографиялық (Мөңке-хан, Куль-тегин...), эпитафиялық, с.с. қабірлердегі жазбалар, жартастағы жазбалар, құрылыстардағы, магиялық және ритуалды жазулар, заңды құжаттар, тұрмыстық заттағы белгілер. Бұл 38 әріптен тұратын ХІ-ІХ ғғ. дейін пайдаланып келген.

Араб жазбасы Орта Азия мен қазақстанда медресе, діни мектептерде қолданылады. Ол Х ғ-дан 1929 ж. дейін қолданып келді. Араб одан кейін парсы тілдері орта ғасырларда халықаралық тілдер қатарына жатқызылды. Осы тілде шығыстың ұлы ғұламалары: Әл-Фараби, Бируни, Фирдоуси, Хайям жазды. Өздерінің шығармашылығын түрік тілінде: Махмуд Қашғари, Алишер Навои, Әбілғазы-хан және Әл-Фараби, Ұлықбек, Қыдырали, Баласағұни, Яссауи трактаттары кеңінен таралды.

Көптеген қолжазбалар арасында қазақ халқының тарихына тікелей қатысты жазбалар да болады: «Оғыз-наме» (Огуз-хан жайындағы эпос), Қорқыт ата жайындағы әңгімелер мен аңыздар, «Алпамыс» поэмасы, «Манас» жыры және т.б.

Көне және ортағасырлық жазбалар Орта Азия және Қазақстан халықтарынң мәдениетіндегі ықпалы өте зор болды.

1. «Археология» түсінігі.

3. Археологиялық деректердің жүйелері мен зерттеулердің түрлері.

3. Археологиялық ескерткіш - өлкетанудың дерек көзі

Көне жазбалардың деңгейінде дерек көзі ретінде ескерткіш мағынасына «археологиялық дерек» және «археологиялық ескерткіш» мағынасы өте жақын. Бұл ұғымның мағынасы, тарих ғылымынан бұрын археология пайда болған. Тарихи түсініктің бірі – тарихи дерек ұғымы ертеден кірді. Кейінірек археология ғылымының дамуына байланысты тарихи деректерді екі топқа бөлді: жазба және заттық, яғни археологиялық. Егер ғылыми тұрғыдан «археологиялық ескерткіш», «археолгиялық дерек» сөздерін қарастыратын болсақ, олардың мағынасы бірдей. Археологиялық ескерткіш толық археологиялық дерек болып табылады, егер ол толық ғылыми сараптамадан өтсе, ғылыми зерттеу объектісі болған жағдайда.

Бірақ дәстүрлі түрде ескерткіштерді дерек ретінде, сондай-ақ заттық жеке заттар ретінде де оларды қарастыруға болады. Табылған заттар заттық дерек көзі ретінде танып білуге болады.

Археологиялық ескерткіштер әр кезеңге қатысты әр түрлі Қазақстан территориясында олардың негізгі түрлері ретінде: қоныстар, тұрақтар және бекініс қорғандар, жерлеу рәсімдері, қорғандар, мавзолейлер, қоймалар, петроглифтер, тастағы таңбалар, тау жыныстары, су каналдары және т.б.

Көне, ерте ортағасыр, жартылай ортағасыр кезеңдері үшін археологиялық материалдар негізгі дерек ретінде тарихта қайта қарауға негізгі дерек болып табылады. Археологиялық деректерді пайдалана отырып өлкетанушы өлкенің көне кезеңінен бастап, кейінгі кезеңіне дейін бір бағытта зерттеп шығуына болады.

1. «Этнография» түсінігі. Этнологиялық материалдарды жинақтаудық әдістері.

2. Этнологиялық терминология, жергілікті жердің этнологиялық деректері.

3. Халық тұрмысы мен шығармашылығын зерттеу

Этнография ғылым саласы ретінде ХІХ ғ., ортасында бөлініп шықты, осыған дейін тарихи зерттеулердің бір саласы ретінде қолданыста болды.

ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. «белгісіз халықтардың» өмірін зерттеу мақсатында бірнеше экспедициялар жарақталды. Олар өз зерттеулерінде Ресейдің көршілес елдерін зерттеумен айналысты. Ғылым Академиясының экспедициясы Сібір, Орал, Орта Азия және басқа да аудандарды зерттеумен айналысты. Кейде этнографиялық алғашқы ғылыми еңбектерде жарыққа шығып жатты. Солардың бір бөлігі Қазақстанға айналды. Міне, нақты осы кезеңде қазақ халқының дәстүрлері, салттары жайында алғашқы жазбалар пайда болды. Олар өлкенің тарихи, табиғи ерекшелігін сипаттады.

Этнографиялық өлкетанудың объектісі ретінде мәдени өміріне тұрмыстық ерекшеліктер, олардың шығу тектері, өзгерістер ескерілді. Қоныстардың орындары, олардың сыртқы құрылымдары тұрғын үйдің ішкі ерекшеліктері, әртүрлі қоныстар зерттелінді.

Этнографиялық бақылаулардың негізгі міндеті өткен кезеңнің оқиғаларын өзгертпей баяндау, сонымен қатар қандай жаңа өзгерістер келді. Халықтың тұрмыс-тіршілігі этнографиялық зерттеудің басты объектісі болып табылды.

Әдебиет: [Н-8,9,10, Қ-11,26,28].
Тақырып №6. Сәулеткерлік және өнер ескерткіштері туған өлкенің дерек көздері.

Мақсаты: жалпы архитектура сөзінің шығу кезеңін, тарихын қарастыру.

Жоспары:

1. «Архитектура» түсінігі. Архитектураның шығу кезеңі.

2. Қазақстан территориясындағы ірі архитектуралық ескерткіштер: Қожа Ахмет Яссауи, Айша Бибі, Қарахан, Алаша хан және т.б.

3. Өнердің қалыптасуы.

Сәулеткерлік әр халықтың өмірінде оның материалдық-көркем мәдениетінің ең жоғарғы көріністерінің бірі болып табылады. Ол белгілі дәрежеде халықтың тарихын, әлеуметтік, экономикалық дамуын көрсетеді. Сондықтан да сәулет өнерінің даму тарихын зерттеу тарих ғылымының маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Әр халық өзінің архитектуралық кешендерінде дәстүрлі ұлттық қолтаңбасын, тарихи таным-түсінігін және құрылыс өнерінің жергілікті тәсілдерін қолданады. Тарихи материалдық мұраны зертей отырып, бір қарағанда болымсыз болып көрінетін жекелеген ескерткіштердің өзінде үлкен мән бар.

Тарихи дамудың ерекшеліктері материалдық мәдениетінің өзегіне сан қырымен әсер етіп, бір жағынан оның байырғы түрлерінің эволюциялық бағытының өзгеруін қамтамасыз етсе, екінші жағынан соғыс әсерінен жойылып кетуіне де апарып соқты.

Көшпелілердің культтік-жерлеу ғимараттарының типологиялық классификация мәселесі өте күрделі және бір тақырыппен аяқталмайды. Әрине, оларды зерттеуде тек архитектуралық-кеңістік композициямен шектеліп қоймай, олардың құпиялылығымен қатар басқа да белгілері, сондай-ақ мәдени-салттық белгілері ескерілуі тиіс. Себебі, жерлеу ғұрпы ортақ болғанымен, әр аймақтың ескерткіш өзіндік салт-дәстүрлері болуы мүмкін.

Әдебиет: [Н-8,9,10, Қ-5,10,].

1. Тарихи аңыздардың қалыптасуы.

2. Ономастика.

3. Топонимика.

4. Антропонимика.

5. Даланың ауызша тарихнамасы

Қазіргі кезеңде қоғамдық пікірде тарихи ес мәселесіне айрықша көңіл беріліп, жиі назар аударуда. Тарихи зерденің елеулі бір саласы ретінде танылған адамзат баласының тербеліп өскен төл бесігі – жер Ананың географиялық елді мекен атауларына дейін қоғамдық пікірде қайта ерекшеленіп, сын көзбен қаралып, жаңаша мән-мағына берілуде. Атамекен жеріміздегі топонимикалық атаулардың шығар көзі ғасырлар бойы фолбклор мен эпостық, тарихи жыр-дастандар арқылы тарих кешінде жиі алмасқан ұрпақтар сахнасында сақталып, жалғастық дәстүр негізінде тұрақтанып, қорланатын тарихи естің жиынтығы іспеттес. Түркі халқының тарих сахнасына шығып, мемлекет құрған кезеңі. Түркі қағанаты дәуіріндегі елді мекен, жер-су атаулары тікелей сол халықтың ана тілінде жаслаып, сап алатындай қоспасыз таза сақталған түрін тасқа мәңгілікке қашалып жазылған Орхон-Енисей жазба ескерткіштері талассыз айғақтап отыр емес пе?

Ал, кейбір халықтарда гидроним, ороним, ойконим, этноним саласында атауларды қою тәжірибесінде жеке кісі атына сәйкес қою жағы басым жататын ерекшелікті де аңғартады. Жеке тұлға (антропоним) демекші, бір халықтың құрамындағы адам есімдері мен фамилиясына қарап отырып, олардың мағынасы мән беретін мәніне қарай жіктеп-жүйелегенде, ол антропонимдік атауларының сан қырлы қатпарында сол халықтың басынан өткен әр түрлі тарихи және саяси-әлеуметтік өзгерістердің себептерін танып білуге септігін тигізетін тарихи іздер табы ұшырасады. Халықтық топонимиканың бір ерекшелігі – топонимикалық атаулар сол халықтың тікелей авторлығымен қойылуы себепті фольклор мен көркем әдебиет шығармаларында өз көрінісін бермей тұра алмайды. Отаршылдық топонимдер – халықтың елді мекен, жер-су атауларының антиподы ретінде пайда болатын өмірдегі саяси-әлеуметтік, басқыншылық пен зорлық-зомбылықтың көрінісі. Ұлан-байтақ қазақ жеріндегі елді мекен, жер атауларының қалыптасқан түрлі қабаттарында елді мекен, жер атауларының пайда болуы, қалыптасу және өзгерістерге ұшырау себептері тарихи шындығының бар болмысын ономастика ғылымы өз дәрежесінде ашып бере алмай келеді.

1. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. ХІХ ғ. зерттеушілердің өлкетануға қосқан үлесі.

2. Өлкетанудың дерек көздерінің бастауы.

3. Жергілікті тарихты зерттеуге орыс зерттеушілері мен саяхатшыларының үлесі.

Орталық Қазақстанның өте құнды археологиялық ескерткіштеріне ертеден-ақ саяхатшыларының назарын аударған болатын. Олар туралы өз еңбектерінде шығыс тарихшылары (араб, иран) Х-ХҮІ ғасырларды жазып кетті. Олар Ибн Фадлан, Әл-Бируни, Мұхаммед Хайдар және т.б. болды.

Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері туралы Тобольскіден Түркістанға дейін Солтүстік және Орталық Қазақстан далалары арқылы барған Петр біріншінің Тәукеге жіберген елшілері Ф.Скибин мен М.Гринин айтады. Осы даланың оба қазыналары туралы алғаш рет қоғам қайраткері Крижинович хабарлайды.

Осы өңірдің ескерткіштеріне Г.Миллер де баса назар аударды. Оны әсіресе сол кезде толық сақталып тұрған ертедегі балқыту пештері, тас құрылыстар қызықтырды.

ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап бұл жерлерге көптеген зернттеушілер келеді. Осы аймақта екінші академиялық экспедицияның мүшелері, оның ішінде И.П.Фальк, Х.Барденес, И.Г.Георги, П.С.Паллас, П.И.Рычков және басқалар болды. Қазақстанды археологиялық зерттеулер жұмысын 1768-1774 жылдар екінші академиялық экспедициясын жалғасытырды.

Қазақстанның географиясын зерттеуде Н.П.Рычклвтың үлесі зор. Орталық Қазақстанның археологиялсы туралы деректерге байланысты оның «Топография Оренбургская» атты еңбегінде аталып өтеді. 1771 жылы Торғай және Есіл өзендері бойында жасаған саяхат күнделігінде, Ұлытау және Атбасар аудандарының ескерткіштеріне сипаттама береді. Қараторғай өзені бойындағы үлкен қорғандар оны таң қалдырады. Ол былай деп жазады: «Ежелгі қарапайым халықтың молалары жай жермен көміліп, 15 құлашқа дейінгі биіктікке көтерілген, ал ол үлкен моланы 135 кіші қорған қоршап жатыр».

Орталық Қазақстанға алғашқылардың бірі болып, 1815 жылы тау-кен инженері Б.Герман келді. Оның экспедициясы Үй қорғанынан Арғанатты тауына дейінгі, Қараторғай өзенінің жоғарғы ағасымен жүріп өтті. Қараторғай өзені, Арғанаты тауының, солтүстік Ұлытау етектеріндегі тарихи ескерткіштерге арнайы мақала жазған А.Генс басқарған экспедиция болды. Ол «остатки зданий и целых поселениях, о развалинах замков, крепостей служивших убежищем для владельцев», - деп жазып, ортағасырлық қалалардың бір бейнесін көз алдымызға әкеледі.

Ал осы ғасырдың екінші жартысында археологиялық нақты мәліметтерді Н.М.Ядринцев, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Н.М.Коншин сияқты зертеушілер жүргізді. В.В.Радлов Орталық Қазақстандағы археологиялық зерттеуде арнайы ғылыми тәсіл қолданды және сараптау бойынша кезеңдерге бөлуде нақты жұмыс жасады. Орта ғасырлық ескерткіштер тас үйінділер және орта ғасырлық құрылымдар жайлы мәліметтерді В.Никитиннің еңбектерінен кездестіреміз.

Әдебиет: [Н-8,9,10, Қ-20,26].

Тақырып №9. Қазақстанның зерттеудің Қоғамы – Қазақстан Республикасындағы - өлкетану зертеудің орталығы.

Мақсаты: Қазақстанның зерттеу қоғамымен, оның міндеті мен тапсырмасымен таныстыру

Жоспары:

1. Қазақстанды зерттеудің қоғамының құрылуы.

2. Қазақстанды зерттеуді қоғамның міндеті мен тапсырмасы.

3. Алғашқы өлкетану-ғылыми съезінің қорытындысы мен маңызы

ХХ ғасырдың 30-шы жылдары алғашқы археологиялық 1933 жылы құрылған ГАИМК-нің (Государственная Академия истории материальной культуры)Нұра экспедициясы жүргізді. Оның құрамында белгілі археологтар П.С.Рычков, М.И.Артомонов, И.В.Синицын болды. Экспедицияның басты міндеті Шерубай-Нұра өзені бойындағы, Қарағанды қаласынан оңтүстікке 60 км жердегі Дәндібай мәдениетін ашу болды. Бұл ескерткішті қазу кезінде қола кезеңдеріне тән емес, құрылыс типтері мен керамикалық материалдарды берді.

Орталық Қазақстанның археологиялық зерттеуіне геология және жаратылыстану ғалымдарының өкілдері, оның ішінде П.Л.Драверт, Қ.И.Сәтбаев, В.А.Селевин, А.В.Мухля, А.Н.Фомозов, Г.Н.Щерба т.б. басқалары баға жетпес үлес қосты.

Академик Қ.И.Сәтбаев, археология және ежелгі кен орындарының кей сұрақтарына жауап іздеді.

Бірақ ХХ ғасырдың 40 жылдарының басына дейін бұл аймақта кең және жүйелі түрде зерттеу бола қойған жоқ.

Орталық Қазақстанның тарихын нақты және кеңінен зерттеудің жаңа кезеңі Ұлы Отан соғысынан кейін басталды және Қазақ КСр-ы Ғылым Академиясының құрылуымен байланысты болджы. Ғылым Академиясының жанынан Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы құрылды, оған ғылыми жетекшілікті 30 жылдан астам академик Ә.Х.Марғұлан жүргізді. Ғылыми зерттеу бағыттарын анық белгілеу, қысқа уақыт ішінде бірнеше кезеңдегі ескерткіштерді ашуға мүмкіндік берді.

Орталық Қазақстан экспедициясы үш бөліктен тұрды. Біріншісін А.М.Оразбаев, екіншісін, Ә.Х.Марғұлан, үшіншісін М.К.Қадырбаев басқарды. Алғашқы зерттеу-барлау жұмыстарынан кейін экспедиция өз назарын Жаңаарқа, Шет, Ақтоғай, Қарқаралы аудандарына аударды. Экспедиция жүргізген қазба жұмыстары мен барлау жұмыстары мен барлау жұмыстары тек қамтылған территориялық ауқымымен ғана емес, сонымен қатар, зерттелген ескерткіштердің хронологиялық диапозонымен де ерекшеленді.

1. Ш. Уәлиханов – шығыстанушы, этнограф, тарихшы және саяхатшы.Еңбектерін көрсету.

2. Абайдың қазақ мәдениеті мен тарихындағы рөлі

3. Ы. Алтынсариннің қазақ топографиясы мен қазақ әдебиетіне қосқан үлесі.

Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің басқа да халықтары проблемаларының өзекті тұстарын қамтиды. Шоқанның қазақ халқының құрылуы, ХҮІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік және саяси тарихы, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халықтарының рухани және материалдық мәдениетінің тарихы проблемаларына арналған ғылыми зерттеулері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысын зерттеуге аса бағалы үлес болып қосылып, замандастарының орасан зор ынтасын туғызды. Ол бүкіл Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халықтарының географиясын, этнографиясын мен фольклорын зерттеуге үлкен үлес қосты.

90-жылдарға қарай Батыс Сібір географиялық қоғамы бөлімінің мүшелері қатарында Қазақстан аумағында қызметте жүрген және саяси жер аударылған көптеген адамдар: Ф.А.Щербина (Омбы), Л.К.Чермак, А.И.Янкцевич (Петропавл), М.И.Суворцев (Семей), В.А.Рогалевич (Атбасар), Е.П.Михаэлис (Өскемен), Н.Я.Коншин (Семей), Л.А.Кузнецов (Петропавл), Г.А.Галимонт (Семей) болды. Бөлім қызметкерлері арасында Верный, Зайсан, Лепсі, Атбасар, Көкшетау және басқа қалалардан келген адамдар жұмыс істеді.

ХХ ғасырдың 60-90 жылдарында қазақ зерттеушілері дүниетанымының қалыптасуына халықшылдық идеология көп әсер етті. Олар айдаудағы халықшылардың көзқарастары мен әдіс-тәсілдерін меңгерді. Алайда олардың арасында идеялық алшақтықтар да болды. Олардың бір бөлігі үстем тап позициясын ұстанып, өткенді дәріптеді. Ал тұтас алғанда, қазақ қоғамдық ой-пікірі патриархаттық қалдықтарынан, идеялдағы жетілмеушіліктен, нысандарындағы толыспаушылықтан арыла бастады. Қазақ ағартушылары. Көқшпелі қоғамдағы тоқыраушылыққа қарсы шықты, егіншілктің және тұтас қоғамдық өмір дамуының маңыздылығын түсінді.

Әлихан Бөкейханов Орыс географиялық қоғамында, оның Батыс-Сібір бөлімінде өзінің ғылыми ынта-ықыласын мейлінше толық көрсете білді. Мәселен, революцияға дейінгі Рсейдегі іргелі еңбектердің бірі – «Ресей. Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы, ХҮІІІ т. Қазақ өлкесі» еңбегі авторларының бірі болған Ә.Бөкейханов бүкіл Ресейдің қалың оқырмандарына қазақ халқының тарихи өткен кездің дұрыс көрінісін, оның мәдениетін жеткізе білді. Ә.Бөкейханов сол кездегі қазақ қоғамы өмірінің терең ғылыми көрінісін жасады, орыстың қалың оқырмандарын» Абайдың өмірімен және қызметімен тұңғыш рет таныстырды, сол кезеңдегі орыс өмірінің проблемаларына зор түсінікпен қарады.

Оның ізінше ғылыми қоғамдық еңбектерінде Ж.Акбаевтың, М.Шормановтың басқа да бірқатар қазақ тілшілерінің мақалалары жарияланды.

1. Қазақ тілінде баспа кітаптардың пайда болуы.

2. Қазандағы Азиялық типография. Қазақстанда кітап басудың дамуы.

Өлкетанудың библиографиясы - өткен кезең мен қазіргі кезеңдегі әдебиеттердің ақпарат жиынтығы оның міндеті жаңадан шыққан әдебиеттерді анықтау, есебін жасау, өлкетануға қатысты әдебиетті насихаттау болып табылады.

Өлкетанудың библиографиясының объектісіне – баспасөз материалдары, кітаптар, карталар, сирек қолжазбалар және басқалар жатады.

Баспа түрлері: библигорафиялық көрсеткіштер, жергілікті кітапханалардағы баспа катологтар, кітаптың ішкі библиографиялық көрсеткіші, пайдаланған әдебиет тізімі, көрсеткіші, мақалалар библиографиясы. Баспасөз материалдары ішінде күнделікті баспа және өткен кезеңнің баспа деректерін алынады. Өлкетану библиографиялық орталықтары болып – республикалық, облыстық, қалалық, аудандық кітапханалар болып табылады.

Өлкеге қатысты негізгі дерек – кітаптар, баспасөз материалдары, жаңадан шығып жатқан баспа материалдары. Өлкетанушыға үлкен көмекті анықтамалық баспалар көрсетеді. Баспа материалдарынан көптеген әртүрлі бағыттағы материалдарды алуға болады.

Негізгі дерек көзінің бірі – мемлекеттік статистика, картографиялық көрсеткіштер.

Өлкетануға қатысты маңызды деректер ХІХ ғасырдың аяғындағы – ХХ ғ. басындағы баспасөз материалдары, сирек кітаптар, қолжазбалар, карталар болып табылады.

Әдебиет: [Н-8,9,10].
Тақырып №12. Тарихи-өлкетану мұражайларының қалыптасуы.

Мақсаты: Тарихи-өлкетану мұражайларының қалыптасуын көрсету, дамуына тоқталу.

Жоспары:

1. Орталық мемлекеттік мұражай.

2. Қазақстандағы мұражайлар тарихы.

Тақырыптың хронологиялық шеңберінде Семей мұражайының жұмысына тоқталып өту қажет, өйткені оның жұмысы Орыс географиялық қоғамымен көп дәрежеде байланысты. Мұражайдың өзі 1883 жылы облыстық, статистика комитетінің ағартушылық жұмысы шеңберінде пайда болды. 1893 жылы ол бастауыш білім туралы Қамқоршылық қоғамына берілді. 1902 жылы мұражайды Семей бөлімшесі қабылдап алды. К. Рычковтың атап өткендей, «Бөлімше мұражайды тәртіпке келтілірді, - бар заттар көрме қоры тізіміне топтастырылып, өз кезегінде, олар бес бөлімге бөлінді». Бұл мұраждайға жұрттың келуіне игі әсер етті, егер 1893-1894 жылдарда мұражайға 163 адам келсе, 1903 жылдан бастап оған келушілер құрт өссіп, 720 адамнан 1913 жылы 2873 адамға дейін жетеді. Мұражайдың жұмысына қоғам мүшелері Н.Я. Коншин, В.Н. және А.Н. Белослюдовтер, И.Е. Мирошнеченко және басқалар белсене қатысты. Сонымен бірге қазақтардың этнографиялық өмірін зерттеуге, бұлардың аумағына да зор көңіл бөлді. Мәселен, Ресейдегі белгілі Дашков мұражайында А.П. Федченкодан алынаған Түркістан өлкесі заттарының көрме жиынтығы болды, оған А.Н. және Н.М. Харузиндердің қайырымдылық сыйлықтары түсті.

ХХ ғ. басында зиялылар халықтық оқулар ұйымдастыру жөніндегі салауаттылық қоғамдарының ашылуы туралы шешімді зор жігермен қарсы алды, сондықтан орыс географиялық қоғамның қайраткерлері оларға белсене қатысты. Мәселен, Семей облысындағы Халықтық оқулар ұйымдастыру жөніндегі коммисияның төрағасы – орыс географиялық қоғамының қайраткерлері көп еді. Нақ сол Семейдегі В.Н. Белослюдов, В.С. Усов, Н.Я. Коншин және басқалар Халықтық оқулар ұйымдастыру жөніндегі комитетінің лекторлары болды.

Жұмыстың мұндай нысандарымен қоса, қоғам мен оның бөлімдері алуан түрлі көрмелер ұйымдастыру мен өткізуге үнемі және қызу қатысты. ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басында жұмыстың бұл нысаны тәжірибе алмасуға да, ғылыми жұмыста жаңа бағыттар іздестіруге де, зерттеу жұмысындағы жетістіктерді көрсетуге де қызмет етті. П.П. Семеновтың пікірі бойынша, Батыс Сібір далалық тобы коллекцияларының тамаша толықтығы ерекше болып, келушілерді көптеп тартқан. Орыс географиялық қоғамның мүшелері одан кейінгі көрмелерге де шама-шарқынша қатысты.

1.Революцияға дейінгі мұрағаттар.

2.Мемлекеттік мұрағаттар. мұрағаттар мазмұны олардың жеке өзіндік мекемелер ретінде немесе бөлімдерінің өлкетану ісінде мақсаты мен міндеті, мекемелерде құжаттар жұмысы жеке қоғамдардың істері,жалпы өлкетану саласындағы қызметтер.

3.Облыстық мұрағаттар.

Мұрағаттар бұл жеке өзіндік мекеме болып табылады. Мұрағаттар құжаттық материалдар, баспасөз материалдары сақталады. Дерек құжаттары мемелекеттік мекемелерінің іс-қағаздары сақталады. Мұрағаттың міндеті жалпы қоғамның ақпараттық талабына жауап беру. Басты міндет ұлттық бағалық құндылықтарды сақтау, тарихи сана ретінде қалыптастыру болып табылады.

Құжаттар ең аса маңызды ақпарат көзі болып есептеледі. Құжаттық материалдар қайталанбайтын ерекше болып келеді. Қазақстан мұрағаттар өзінің қалыптасуы тарихын 1794 жылы Бөкей ордасының мұрағатымен басталады, сол жылдан бастап мемлекет қарамағына алынды.

1921 жылдың 1 қыркүйегінде Орынбор губерндік архиві негізінде Орталық өлке архиві құрылды, кейін мемлекеттік архив болып қайта құрылды.

Қазақстан Республикасы мәдениет және ақпарат министрлігінің мұрағаты:

• 
  ҚР ұлттық архиві
  
• 
  ҚР ОМА
  
• 
  ҚР КФФҚ (кино-фотоқұжаттар)
  
• 
  ҚР ҒТМ (ғылыми-техникалық құжаттар)
  
• 
  ҚР Президантінің мұрағаты
  
• 
  Облыстық мемлекеттік мұрағаты
  
• 
  Қалалық және аудандық мұрағаты
  

1. Өлкетану мектептегі тарих сабағында. Өлкетану сабақтарының негізгі түрлері.

2. Өлкетануға қатысты факультатив сабақтарының бағыттары. Өлкетану үйірмесін ұйымдастыру.

Тарихи өлкетану мектеп бағдарламасында кеңінен қолданылады және жалпы білім беретін мектепте ақпарат беретін негізгі сала болып табылады. Өлкетану оқушылардың аөзқарастарын кеңейтеді, отанщылдық тәрбие қалыптастырады.

Өлкетану мектеп қабырғасындағы тәрбиелік маңызы бар пәннің бірі болып табылады. Оқушыларды іздену жұмыстары дамытады. Тарихи өлкетану мектепте факультативтік сабақ ретінде өтіледі, мектептен тыс тапсырмалар беріледі. Жергілікті материалдар Отандық тарихтың бөлінбес бір бөлігі болып табылады.

Туған өлкені зерттеу ерекше қанағаттандырлық алатын, қоғамдыық ой-пікірді қалыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар негізінде таихи өлкетанудың тәрбиелік маңызы бар. Басты тәрбиелік дерек ретінде жергілікті дәстүр болып табылады. Яғни ол әр түрлі студенттерінен зерттеушінің қызыығушылығын туғызады. Өлкенің тарихы – бұл әдептігімен, уақыт кезенінде де өте күрделі болып келеді.

Тарих мұғалімі оқушыларда өткеге қатысты білоім қалыптасуна тырысу керек. Басты нәрсе өлкеге қатысты жан-жақты ақпарат беру.

Әдебиет: [Н-1,2,3.,Қ-7,8,9,11.]
Ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1. 
   Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане,А-А., 1982.
   
2. 
   Матюшин Г.Н. Историческое краеведение.М.: «Просвещение». 1987.
   
3. 
   Ащурков В.Н,. КацюбаД.В., Матюшин Г.Н. Историческое краеведение М.1980.
   
4. 
   Горфрейн М.,Шепелов Л. Архивоведение. М.1981.
   
5. 
   Левкин К.Г. Музееведение. М.,1988.
   

7. Қазақстан тарихы.3 томдық, «Атамұра» баспасы, Алматы, 2002.

8. Ә. Әбдәкімұлы. Қазақстан тарихы. «Қазақстан», Алматы, 2005.

9. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов. Қазақстан тарихы. Алматы, 2007.

1. 
   Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке. Алматы:Ғылым,1973,288бет
   
2. 
   Народы мира. Энциклопедический сборник . М.,2002.
   
3. 
   Рассохина Э.Н. Казахские национальные традиции.А-А.,1996.
   
4. 
   Сарсенбаев Н.С. Обычаи,традиции и общественная жизнь казахов.А-А.,1992.
   
5. 
   Морохин В.Н. Методика собирания фольклора. М.,1990
   
6. 
   Мурзаев Н. Очерки топонимики. М.,1975.
   
7. 
   Нурбекова Н. Целесообразность изучения краеведческого материала на уроках.// История Казахстана: преподавание в школе № 4,2005
   
8. 
   Кравченко Л.Б. О работе школьного краеведческого музея школы гимназии №6 г.Семипалатинска.// История Казахстана: преподавание в школе №4 2005.
   
9. 
   Кравченко Л.Б. Тематические выставки в школьном краеведческом музее. // История Казахстана: преподавание в школе №7,2004
   
10. 
    Токарев С.А. История русской этнографии. М.,1986
    
11. 
    Курумбаев Н. Этнокультурное обследование Западно-Казахстанской области. // История Казахстана: преподавание в школе № 6,2004
    
12. 
    Курумбаев Н. Семипалатинская интерпретация казахских поверий.// История Казахстана: преподавание в школе №6,2004
    
13. 
    Қ.Орманов. «Өлкетану тарихи атаулардан басталады» / /Ана тілі .№37.2006ж.
    
14. 
    Қалқаман Жақып. «Қазағымның бір қонысы Қостанай» //Жас Өркен.Қостанай.
    
15. 
    А.Мауданов. «Күн сәулелі Қостанайым» 2006ж.
    
16. 
    Қ.Оспанова. «Мұражай ғасырлар зердесі» //Қостанай таңы. 9 маусым.2006ж.
    
17. 
    С.Сыздықов. «Туған жердің ту көтерген батырлары» // Қостанай таңы. 19 шілде. 2006ж.
    
18. 
    Б.Қойшыбайұлы. «Ұжымдастырудың ащы сабағы.» //Қостанай таңы. 8 тамыз. 1999ж.
    
19. 
    А.Шаяхметов. «Қостанай атауы туралы» //Қостанай таңы 15 қаңтар. 1992ж.
    
20. 
    С.Сыздықов. «Туған өлке шежіресі» //Қостанай таңы 29 қаңтар. 1
    
21. 
    Пылев А.И. Ходжа Ахмед Ясави суфийский поэт, его эпоха и творчество. Алматы, 1997.
    
22. 
    Сегизбаев О.А.Казахская философия ХҮ-начала ХХ века. Алматы: «Ғылым», 1996
    
23. 
    Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Чокан Валиханов-востоковед. Алматы: Наука,1985.
    
24. 
    Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы, 1995
    
25. 
    Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы,1985.
    
26. 
    Масанов Н.Э.Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР.Алматы, 1966.
    
27. 
    Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985.Казахи. Историко-этнографическое
    

1. 
   «Өлкетану» түсінігі, зерттеу обьектісі, міндеттері.
   
2. 
   Тарихи өлкетанудың ерекшеліктері, деректері және әдістемелік негіздері
   
3. 
   Тарихи және мәдени ескерткіштердің жүйелері.
   

1.Тарихи өлкетанудың мақсаты мен міндеттерін анықтау.

2.«Өлкетану» ұғымына түсінік беру.Өлкетану зерттеу обьектісі
2-3 тақырып. Тарихи өлкетанудың қалыптасу және даму тарихы. Тарихи дерек ретінде.

1. Өлкетану ғылымдар жиынтығының кешені. Тарихи өлкетанудың ұйымдастыру формасы.

2. Өлкетану бойынша деректер (Геродот, Страбон, Ибн-Хордадбек, Максиди, Ибн Хаукаль, Ибн-Фадлан, Ал-Бируни, Джувайни, Елюй Чу-Цай, Чань-Чунь және т.б.)

3. Қазақстанды зерттеудегі Европа саяхатшылары мен елшілері. Иоанн де Плано Карпини, Вильгельм де Рубрук.

1.Тарихи өлкетанудың қалыптасу кезеңдерін ата.

2.Өлкетану негіздері, өлкетануға анықтама беру.

3.Деректерді оқып, танысып, сипаттау.

1. Қазақстан халықтарының мәдени өміріндегі көне және ортағасырлық жазбалардың маңызы. (Әл-Фараби, Ұлықбек, Қадірғали, Баласағұни, Яссауи трактаттарының ерекшеліктері және оларды зерттеудегі қиыншылықтар).

2. Қазақ халықына қатысты көне жазбалар («Оғыз-Наме», Қорқыт туралы аңыз, Алпамыс поэмасы және т.б.)

Бақылау сұрақтары:

1.Термин сөздерге анықтама беру.

2. Археологиялық деректердің жүйелері мен зерттеулердің түрлерін талдау.
5-6 -тақырып. Қазақстанның археологиялық дерегі және оны өлкетануда пайдалану.

1. «Археология» түсінігі.

3. Археологиялық деректердің жүйелері мен зерттеулердің түрлері.

3. Археологиялық ескерткіш - өлкетанудың дерек көзі.

1.Термин сөздерге анықтама беру.

2. Археологиялық деректердің жүйелері мен зерттеулердің түрлерін талдау.
7 -тақырып. Қазақстан тарихы бойынша этнографиялық деректер.

1. «Этнография» түсінігі. Этнологиялық материалдарды жинақтаудық әдістері.

2. Этнологиялық терминология, жергілікті жердің этнологиялық деректері.

3. Халық тұрмысы мен шығармашылығын зерттеу.

1.Термин сөздерге анықтама беру.

2. Этнографиялық материалдарды жинақтаудың әдістерін анықтау.

3.Халық тұрмысы мен шығармашылығын зерттеу жолдарын көрсету.

1. «Архитектура» түсінігі. Архитектураның шығу кезеңі.

2. Қазақстан территориясындағы ірі архитектуралық ескерткіштер: Қожа Ахмет Яссауи, Айша Бибі, Қарахан, Алаша хан және т.б.

3. Өнердің қалыптасуы.

1.Термин сөздерге анықтама беру.

2. Қазақстан территориясындағы ірі архитектуралық ескерткіштерге сипаттама беру.

3. Өнердің қалыптасу тарихына тоқталу.

1. Тарихи аңыздардың қалыптасуы.

2. Ономастика. Топонимика. Антропонимика.

3. Даланың ауызша тарихнамасы.

1.Термин сөздерге анықтама беру.

2. Тарихи аңыздардың қалыптасуын анықтау.
10-11 -тақырып. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы мен дамуы. ХІХ ғ. орыс зерттеушілерінің өлкетануға қосқан үлесі.

1. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. ХІХ ғ. зерттеушілердің өлкетануға қосқан үлесі.

2. Өлкетанудың дерек көздерінің бастауы.

3. Жергілікті тарихты зерттеуге орыс зерттеушілері мен саяхатшыларының үлесі.

1.Қазақстанда өлкетанудың қалыптасу кезеңдерін атау.

2.Өлкетанудың дерек көздерін сипаттау.

3.Жергілікті тарихты зерттеуге орыс зерттеушілері мен саяхатшыларының қосқан үлесін көрсету

1. Қазақстанды зерттеудің қоғамының құрылуы.

2. Қазақстанды зерттеуді қоғамның міндеті мен тапсырмасы.

3. Алғашқы өлкетану-ғылыми съезінің қорытындысы мен маңызы.

1.Қазақстан зерттеу қоғамының құрылуын сипаттау.

2.Қазақстанды зерттеу қоғамның міндеті мен тапсырмаларын анықтау.
13-тақырып. Қазақстандық ғалымдардың, ағартушылардың өлкетану ісіндегі рөлі мен қызметі.

1. Ш. Уәлиханов – шығыстанушы, этнограф, тарихшы және саяхатшы.

2. Абайдың қазақ мәдениеті мен тарихындағы рөлі.

3. Ы. Алтынсариннің қазақ топографиясы мен қазақ әдебиетіне қосқан үлесі.

1.Ш. Уәлихановтың алғашқы қазақ ғалымы екенін дәлелдеу.

2.Абайдың қазақ мәдениеті мен тарихындағы рөлін көрсету.

3. Ы. Алтынсариннің ағартушылық қызметіне тоқталу.

1. Қазақ тілінде баспа кітаптардың пайда болуы.

2. Қазандағы Азиялық типография. Қазақстанда кітап басудың дамуы.

Бақылау сұрақтары:

1.Қазақ тілінде баспа кітаптарды атау.

2.Қазақстанда кітап басудың дамуын сипаттау
15-тақырып. Өлкетану мектебі. Өлкетану мектептің мақсаты.

1. Өлкетану мектептегі тарих сабағында. Өлкетану сабақтарының негізгі түрлері.

2. Өлкетануға қатысты факультатив сабақтарының бағыттары. Өлкетану үйірмесін ұйымдастыру.

Бақылау сұрақтары:

1.Мектептегі өлкетанудың міндетін анықтау.

2.Өлкетану сабақтарының негізгі түрлерін көрсету
Ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі:

6. 
   Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане,А-А., 1982.
   
7. 
   Матюшин Г.Н. Историческое краеведение.М.: «Просвещение». 1987.
   
8. 
   Ащурков В.Н,. КацюбаД.В., Матюшин Г.Н. Историческое краеведение М.1980.
   
9. 
   Горфрейн М.,Шепелов Л. Архивоведение. М.1981.
   
10. 
    Левкин К.Г. Музееведение. М.,1988.
    

7. Қазақстан тарихы.3 томдық, «Атамұра» баспасы, Алматы, 2002.

8. Ә. Әбдәкімұлы. Қазақстан тарихы. «Қазақстан», Алматы, 2005.

9. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов. Қазақстан тарихы. Алматы, 2007.

28. 
    Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке. Алматы:Ғылым,1973,288бет
    
29. 
    Народы мира. Энциклопедический сборник . М.,2002.
    
30. 
    Рассохина Э.Н. Казахские национальные традиции.А-А.,1996.
    
31. 
    Сарсенбаев Н.С. Обычаи,традиции и общественная жизнь казахов.А-А.,1992.
    
32. 
    Морохин В.Н. Методика собирания фольклора. М.,1990
    
33. 
    Мурзаев Н. Очерки топонимики. М.,1975.
    
34. 
    Нурбекова Н. Целесообразность изучения краеведческого материала на уроках.// История Казахстана: преподавание в школе № 4,2005
    
35. 
    Кравченко Л.Б. О работе школьного краеведческого музея школы гимназии №6 г.Семипалатинска.// История Казахстана: преподавание в школе №4 2005.
    
36. 
    Кравченко Л.Б. Тематические выставки в школьном краеведческом музее. // История Казахстана: преподавание в школе №7,2004
    
37. 
    Токарев С.А. История русской этнографии. М.,1986
    
38. 
    Курумбаев Н. Этнокультурное обследование Западно-Казахстанской области. // История Казахстана: преподавание в школе № 6,2004
    
39. 
    Курумбаев Н. Семипалатинская интерпретация казахских поверий.// История Казахстана: преподавание в школе №6,2004
    
40. 
    Қ.Орманов. «Өлкетану тарихи атаулардан басталады» / /Ана тілі .№37.2006ж.
    
41. 
    Қалқаман Жақып. «Қазағымның бір қонысы Қостанай» //Жас Өркен.Қостанай.
    
42. 
    А.Мауданов. «Күн сәулелі Қостанайым» 2006ж.
    
43. 
    Қ.Оспанова. «Мұражай ғасырлар зердесі» //Қостанай таңы. 9 маусым.2006ж.
    
44. 
    С.Сыздықов. «Туған жердің ту көтерген батырлары» // Қостанай таңы. 19 шілде. 2006ж.
    
45. 
    Б.Қойшыбайұлы. «Ұжымдастырудың ащы сабағы.» //Қостанай таңы. 8 тамыз. 1999ж.
    
46. 
    А.Шаяхметов. «Қостанай атауы туралы» //Қостанай таңы 15 қаңтар. 1992ж.
    
47. 
    С.Сыздықов. «Туған өлке шежіресі» //Қостанай таңы 29 қаңтар. 1
    
48. 
    Пылев А.И. Ходжа Ахмед Ясави суфийский поэт, его эпоха и творчество. Алматы, 1997.
    
49. 
    Сегизбаев О.А.Казахская философия ХҮ-начала ХХ века. Алматы: «Ғылым», 1996
    
50. 
    Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Чокан Валиханов-востоковед. Алматы: Наука,1985.
    
51. 
    Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы, 1995
    
52. 
    Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы,1985.
    
53. 
    Масанов Н.Э.Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР.Алматы, 1966.
    
54. 
    Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985.