Лекциялар курсы Редакциясын басқарған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ. С. Қаражан Алматы 2009

48
49
Қыпшақ хандығы (ХІ
—
ХІІІ ғ. басы). 
“Қыпшақ” атауы ең алғаш 
рет 760 жылы ежелгі түріктің руникалық ескерткішінде жазылған. 
Мұсылман деректерінде қыпшақтар тұңғыш рет араб географы Ибн 
Хордабектің 846—847 жылы жазған “Жолдар мен провинциялар 
кітабында” қарлұқтар мен қыпшақтарды VIII ғасырларға жататын 
түрік тайпаларының тізімінде келтіреді.
656 жылы Батыс түрік қағанаты құлағаннан кейін Алтай тауының 
солтүстік жағы мен Ертіс өңірін жайлаған қыпшақтар Кимек 
қағанатының құрамына кірген еді, ал ХІ ғасырда Кимек қағанаты 
құлағаннан кейін, кимек, қыпшақ жəне куман тайпаларының бұрын 
жайлаған жерлерінде əскери саяси жетекшілік қыпшақ хандарының 
қолына көшеді.
Қыпшақтың өкімет басына келген ақсүйектер əулеті Оңтүстік 
жəне Батыс бағыттарында белсенді қимыл-əрекеттерге кірісіп, Орта 
Азия жəне Оңтүстік Шығыс Еуропа мемлекеттерімен тікелей байла-
ныс жасауға кіріседі.
ХІ ғ. екінші ширегінде қыпшақ тайпалары оғыз тайпаларын Сыр-
дарияның орта жəне төменгі бойларынан, Арал мен Каспий өңірі 
далаларынан тықсырып қуып шығады. Қыпшақтар билігінің Арал 
өңірі мен Сырдария бойындағы аймақтарға таралуына байланысты 
этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне орай, Х ғ. екінші ширегінде 
“Оғыздар даласы” (Мафазат əл-гуз) деген атаудың орнына “Дешті 
Қыпшақ” (Қыпшақтар даласы) деген атау пайда болады. Маңғыстау 
мен оған жақын жатқан аймақтарды қаратып алған қыпшақтар 
Хорезмнің теріскей шебіне дейін жетеді.
ХІ ғ. орта кезінде қыпшақ тайпалары Еділден көктей өтіп, батыс 
жаққа жылжып, Орыс жəне Қара теңіз өңірі далалары мен Визан-
тия, Венгрия шекараларына дейін қоныс аударады. Еділден Днеп-
рге дейінгі қыпшақтар қоныстанған аумақ орыс жылнамаларында 
половцылар, “Половецтер өлкесі” деп атала бастайды. 1071 жылы 
қыпшақтар Кіші Азияға жетіп Анатоли қаласын жаулап алады, 
сөйтіп, османдық түріктердің негізін қалады, осы жылдары Транс-
илвания арқылы Молдавияға өтеді. Қазіргі Венгриядағы мадиярлар, 
Молдавиядағы гагауыздар қыпшақтарға жатады. Осылайша Батыс 
Еуропа деректерінде қыпшақтар «коман» деген атпен мəлім бола-
ды.
ХI ғ. басында қыпшақ бірлестігі мейлінше күшейеді. Өріс-қонысы 
шығыста Ертістен, батысында Орал тауына, Доннан жəне Қара теңізге 
дейінгі ұлан-ғайыр алқапты алып жатқан шығысындағы бөлігі Ел-
бөрілі руынан шыққан хан əулеті билеген Шығыс қыпшақ қағанаты, 
Кавказ, Қырым өңірін жəне одан əрі батысқа қарай созылып жатқан 
басында Тоқсоба рулық əулеті тұрған Батыс қыпшақ бірлестігі бо-
лып екіге бөлінеді. Қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігі Шығыс 
қыпшақ ұлысының билігінде болды. Қазақстан жеріндегі қыпшақ 
этникалық қоғамдасуын үш кезеңге бөліп қарауға болады.
Бірінші кезең: қыпшақтардың қимақ тайпалық одағында болуы 
— VІІ ғ. екінші жартысынан VІІІ ғ. соңына дейін.
Екінші кезең: VIII ғ. аяғынан — ХІ ғ. басына дейін. Бұл кезде 
қыпшақтар Алтай жəне Ертістен Орал таулары жəне Еділ бойына 
дейін қоныс тепті. Қыпшақ тайпалық одағының құрамына Мұғалжар 
жеріндегі кумандар жəне қимақ тайпалары кіреді.
XI ғасырдан ХІІІ ғ. басына дейін қыпшақтардың дамуының 
үшінші кезеңі жүрді. Бұл кезде қыпшақ хандарының мəртебесі, 
күш-қуаты өсіп, олардың этникалық құрамы өзгеріп, қимақ, куман, 
ежелгі башқұрт, оғыз т.б. тайпалар кірді. Сондай-ақ қыпшақтардың 
этнос болып қалыптасуына түрік тілді қаңлылар, ұрандар, шығыс 
Түркістаннан келген баяттар, түргештер, қарлұқтар, шігілдер əсерін 
тигізді.
Бұл кезде қыпшақ хандары өз жерлерін оңтүстікте Тараз қаласына 
дейін жеткізіп, қарахандықтармен шектесті. Олардың арасындағы 
шекара — Балқаш көлі жəне Алакөл ойпаты болды. ХІІ ғ. қыпшақ 
тайпалары Алтайда, Ертістің жоғарғы жағында наймандармен, 
қаңлылармен, керейттермен шектесіп, солтүстікте қырғыздар жəне 
хакастармен көрші болды.
ХІ—ХII ғғ. Қазақстан аумағында тұрған қыпшақтар екі қанатқа 
бөлінді. Бірінші қанаты — оң қанат Торғай даласын, Жем, Жайық, 
Еділ өзендерінің бойын, сондай-ақ Маңғыстау түбегін мекендеді, 
оны елбөрі руынан шыққан хандар басқарды. Ал, ордасы — 
Сарайшық қаласы болды. Торғай өңірінде жоғарғы ханның ордасы 
болса керек.
Екінші қанат — сол қанат Орталық жəне Шығыс Қазақстанды, 
Сырдариядан Ертіс пен Есілге дейінгі аралықтағы жерлерді 
қамтиды. Орталығы Сығанақ қаласы болды, оның ханы ұран тай-
пасынан шыққан. Оң қанат екіншісінен күштірек болған. Əскери 
ұйымдар мен əскери əкімшілік басқару жүйесіне айрықша маңыз 
берілген, өйткені ол көшпелі өмірге мейлінше сай, мейлінше 
қолайлы болған.
Қыпшақ хандарының өкімет билігі мұрагерлікпен əкеден балаға 
қалдырылып отырған. Хандар шығатын ең əулетті ру елбөрілі 
еді. Орда деп аталатын хан қамалында ханның дүние-мүлкі мен

50
51
əскерінің ісін жүргізетін басқару аппараты болды. Əскери-əкімші-
лік басқару жағынан Қыпшақ хандығы көне түрік дəстүрлерін 
сақтаған. Қыпшақ тайпаларының басында хан, тархан, басқақ, бек 
пен байлар тұрды. Қыпшақ қоғамы əлеуметтік жəне жіктік жағы-
нан да тең болмаған. Мүліктік теңсіздіктің негізі — малға жеке 
меншік болып табылады. Негізгі байлық жылқының саны болған, 
жеке меншікті бұзған адам қатал жазаланған. Хисапсыз көп малы 
бар ақсүйектер жеке меншігін заң жолымен бекітіп берілмесе де, 
мал жайылатын өрістің бəрін меншіктенген. Жайылымдарды бөліп 
беруді, көші-қон мəселелерін реттеп отыруды қыпшақ хандары 
мен тайпа тектілері уысынан шығармаған. Қоғамның қатардағы 
мүшелерінің басым көпшілігі еркін де ерікті болған. Сөйтіп, 
Қыпшақ хандығы қалыптасқан феодалдық мемлекет болды, ол көне 
түрік мемлекетінің дəстүрін дамытып, жалғастырды.
Қыпшақтардың саяси жағдайына келсек, 1065 жылы селжұқтардың 
билеушісі Алып Арсылан қыпшақтарға қарсы Маңғыстауға шабу-
ыл жасайды. Қыпшақтарды жеңіп бағындырғаннан кейін, ол Жент 
пен Сауранға жорыққа шығып, қыпшақ тайпаларының бір бөлігін 
Хорасан селжұқтарына тəуелді етті. Алайда, XI ғасырдың соңғы 
ширегінде де қыпшақтар Маңғыстау мен Каспий теңізінің шығыс 
жағалауында бұрынғыша өз билігін жүргізіп тұрды. 1096 жылы
қыпшақ бірлестігінің тайпалары Хорезмге қарсы жорық ашады, 
бірақ ол сəтсіздікпен аяқталды. 
XI ғ. аяғы мен XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, Сырдарияның 
төменгі ағысындағы тағы басқа қалалар қыпшақ көсемдерінің 
қолына қарағанымен, XII ғ. алғашқы жартысында осынау қалалар 
қыпшақ хандары мен соларды қайтсе де басып алғысы келген Орта 
Азияның мұсылмандық əулеттері арасындағы қиян-кескі ұрыс 
алаңына айналады. Хорезм шахы Атсыз Жентті жаулап алады, со-
нан соң солтүстікке қарай бет алып, өз қарауына Маңғыстауды 
да қосады. 1133 жылы Жент қаласынан Дешті Қыпшақ даласына 
тереңдеп жорық жасаған Атсыз қыпшақтарды ойсырата жеңеді. Тап 
осы кезден бастап Қыпшақ хандығының ыдырауы басталады. Оған 
себеп болған негізгі жəйттер: қыпшақ тайпалары ақсүйектерінің 
арасында Хорезмге бейімдеушілердің көбеюі, қаңлылардың аса ірі 
бірлестігінің құрылуы, өкімет билігі үшін өзара əулетті қырқыстың 
күшеюі еді.
XII ғ. екінші жартысынан, əсіресе, Текеш (1172—1200 жж.) биле-
ген кезден бастап, Хорезм қыпшақ ақсүйектерімен жақындаса түсуді 
мақсат еткен саясат жүргізеді. Қаңлы, қыпшақ, имек, ұран тайпала-
ры топтарының жетекшілерін Хорезм шахтары əртүрлі қызметтерге 
тартады. Бұдан басқа туысқандық үшін қалыптасқан дəстүрге 
сай Хорезм билеушілері əйелдерін қаңлы мен қыпшақтардың хан 
əулеттерінен алып отырған. Мысалы, XIII ғ. бас кезінде Хорезм 
шахы Ала ад-дин Мұхаммед қаңлылардың басшысы Əмин Мəліктің
қызына үйленген. Осының арқасында Əмин Мəлік Хорезм шахтар 
сарайында маңызды рөл атқарған.
Хорезм шахы Мұхаммед /1200—1220 жж./ өз мемлекетінің 
құрамына XIII ғ. бас кезінде Сығанақ жерін қосып алады. Сығанақ 
иелігінен айырылып қалғанына қарамастан қыпшақ хандары Хо-
резмге қарсы қажырлы күресін жалғастыра берді. Бұл кезде Хо-
резмшахы Мұхаммед Дешті қыпшақ еліне бірнеше рет жорық жа-
сайды. 1216 жылы қыпшақ билеушісі Қадырханға қарсы аттанған 
əскери жорықтарының бірінде ол Ырғызға дейін жетеді. Осы кезде 
ол Торғай даласында қыпшақтар еліне қашып кірген меркіттерді 
қуып келе жатқан Шыңғысхан қолымен соқтығысып қалады. Бұл 
монғолдардың Қазақстан жерінде алғаш рет болуы еді, сөйтіп, бұдан 
кейін монғол басқыншылығының дəуірі басталады.

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: