Ұлы Лола аумағындағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен
жүктеу/скачать 19,4 Kb.
|
1 2
Байланысты:cj;
|
Ұлы Лола аумағындағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен кошнелі және отырықшы мәдени аймақтардың өзара қатынастарының алғашқы кезеңдері (б.з.д. ІІІ ғасыр - б.з. 11 ғасыры). Жоспар: 1) Ұлы Дала аумағындағы көшпелі тұрмыстың ерекшелігі. 2) Көшпелі және отырықшы мәдениеттерінің өзара байланысы. 3) Қазақстан аумағында мемлекеттіліктің қалыптасуы. 4) Мемлекеттік биліктің әсері және белгілері. 5) Көшпелі мәдениетке Гарихшылардың пікірлері мен малка застары.( Геродот, Фергюсон, Адам Смит:т.б) 6) Корытынды. 7. Падаланылған әдебиеттер. Көшпелі тұрмыстың ерекшелігінде Ұлы даланың кез-келген көшпелі коғамында негізгі мал шаруашылығынан бастап жер өңдеу бірнеше қоныстар және т.б. мәдени- шаруашылықтың бірі болды. Жалпы көшпелі шаруашылығы толыққанды коғам финалды деуге дәлелдер жеткілікті. Негізінде таза көшпелі қоғам болған емес, ол үнемі жартылай көшпелі және жартылай отырықшы сипатта өтті. Сондықтан да ғылыми әдебиеттердегі қолданылып жүрген «көшпелі қоғам» мен «көшпелі мемлекет» деген ұғымдардағы «көшпелі» сөзі шартты мағынаға ие. Дала өркениетінде Қазақстанның кең байтақ жерінде отырықшылық және қала мәдениетінің дамуы ежелден ерекшеленген. Түркі көшпенті қоғамда қалалар мен қамалдар Сырдария, Талас, Шу, Іле,Жайық өзендерінің аңғарында, көлдердің жағасинатаулардың бөктерінде, сауда жолдардың бойында жайғасқан. Қала мен дала біртұтас экономикалық тұрмыстың өзара байланыстағы салаларына айналды. Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланыс Шаруашылық, мәдени және саяси байлачь с Кэшпелілер мен отырықшылар арасындағы байланыс мәселесі тарих ғылымында әр түрлі пікірлер туғызып отыр. Біраз зерттеушілер көшпелілер мен отырықшылар карым-қатынасын олардың арасындағы қырғи қабақ қақтар соғыстар, жаулап алу әрекеттерімен байланыстырады. Бұл раскай пелілер белсенді рөл атқарды деп есептейді. Енді бір топ зертгеушілер бұл қарым-қатынастағы көшпелілердің орнын төмендетіп көрсетуге тарысады. «Көшпелілер отырықшылардың мәдени жетістіктерін қиратушылар, не болмаса өздеріне былдап алушылар болды» деген пікірлер де жиі кездеседі. Көшпелі және отырықшы жұрттардың арасындағы катынас әр заманда, әр түрлі аймақта әрқалай болды. Олардың карым-қатынасында қақтығыс, соғыстармен қатар бейбі сабақтастық, шаруашылық, сауда, мәдени өзара жерде аз болған жоқ. Мал өнімдеріне мамандандырылған көшіскономика егіншілік өнімдерін, қолөнер бұйымдарын отырышынардан алса, отырықшылар мал өнімдерін, кейбір қолөнер заттарын, қолөнерге қажетті шикізаттарды көшпелілерден алып отырды. асауда, айырбас қатынастары, әсіресе отырықшы халықтар мен көшпелі елдер көршілес орналасқан шекаралық, аймақтарда пәрменді түрде іске асып отырды. Отырықшы елдерге жылку счь мініске, жегуге үйрету көшпелі малшы тайпа елді. Атты әскер дәстүрі, садақтың түрлері, қылыш, ат әбзер де көшпелілерден келген. Мысалы, VI ғасырда түркі тайпалары пайдаланған темір үзеңгілі ертоқым келесі ғасырларда бүкіл Еуропаға таралды. Отырықшы елдер көшпелілердің қару- жарағына, киіміне еліктеді. Мысалы, VII-VIII ғасослардағы түркілердің кісе белдіктері Қытайдан Иракқа дейінгі аралықта пайдаланылған. Таң әулеті кезіндегі Кълайда көшпелілердің киімі кең таралды, Еуропада орыс, поляк, венгр ақсүйектері киім киісінде, шаш қоюында кәшпелілер үлгісіне еліктеді. Көшпелілерде б.з.д Мынжылдықта пайда болған өнердегі «аң стилі» Қытайдан Дуна тегі аралықтағы отырықшы елдерге де кең таралды. Көшпелілердің өзіндік саяси мәдениеті болды. Олар ел басқарушыларын ерекше қасиетті адам, Тәңірдің жердегі өкілі деп түсінді, ерекше басқару жүйесі, империялық қызмет шендері, рәміздері, ел басқарудағы ерекше мұрагерлік дәстүрі болды. Осы мемлекеттік басқару тәртібін көшпелілер кейбір жаулап алған отырықшы елдердің саяси жүйесіне орнықтырып та отырды. Көшпелілер отырықшы халықтардың бір-бірімен мәдениет алмасуына, олардын бірінен екіншісіне мәдени үдерістердің ауысы себеп болды. Көшпелілер миграциясы, олардың бір отыр церден кейін келесі бір отырықшы халықтарды жаула.. алуы арқылы мәдени диффузия іске асып отырды. Ерте орта ғасырлар заманында көшпелілер отырықшылармен тек қана соғысып қойған жоқ, сонымен қатар өзара тығыз бейбіт байланыста болды. Көшпелілер отырықшы елдер шеберлеріне өздеріне қажетті құрал-сайман, жабдықтарға тапсырыс жасаумен катар оларды кажетті шикізатпен қамтамасыз етіп отырды. Сонымен бірге көшпелілер отырықшылардан түрлі қолөнер түрін Дала өркениеті мемлекеттіліктің өзіндік ерекшеліктерінің қалыптасуы мен көпттелі мемлекеттердің құрылуына алып келді. Ғасырды көшпелі мемлекеттілік дәстүрі қалыптасты. Ол саяси баскаруда, шаруашылық және рухани-мәдени өмірде, өнеге мен тарш нормаларынан орын алды. Қазақстан аумағында ежелгі және орта ғасырлар дәуірінде мемлекеттілік үрдісі екі басты белгілермен сипатталады, олар - үздіксіздік және сабақтастық. Қазақстан территориясында мемлекеттіліктің пайда болуы негізгі шаруашылығы көшпелі және жартылай көчлелі мал шаруашылығы болған сақ қоғамымен (б.з.д. VIII-III ст.) байланысты. Сақтардың мәдени шығармашылығындағы ерекше құбылыстардың бірі «аң стилі» деп алған бейнелеу өнері болды. Бұл стиль олардың дуни оның көрінісі мен олардың мифологиясының бейнелеу өнеріне асуы және көшпелілер идеологиясын көрсетудің ерекше белгілік жүйесі ретінде қалыптасқан. Бұл олардың көркемдік ой-өрісінің дамығандығын және металлдар технологияларын жоғары дәрежеде меңгергендігін білдіреді. V-IV гг. сақтарда мемлекеттіліктің басты белгісі жазу пайда болған. Осылайша, сақтарда мемлекеттің қалыптасуы мен жазудың пайда болуы өзара байланыстағы және бір мезеттегі үрдіс болды. Қазақ хандығы құрылғанға дей(1465 жыл) сабақтастық байланыста 18 көшг дәуір теке өмір сүрді. Қазақ хандығы төрт ғасырға жуық рөл атқарды, өзіндік саясат жүргізді, мемлекеттің, халык бірлігін нығайтты. Мемлекеттің іргесінде қазақ халқы бірікті, оның этникалық территориясы қалыптасты, қазақтың тұрмыс тіршілігі, рухани және материалдық мәдениеті дамыды. ХІХ ғасырда Ресей империясы Қазақстандағы дәстүрлі мемлекеттік билікті түбегейлі жойды. Өркениеттің өлшемі жазу тек отырықшы шаруашылықтың басты белгісі деген кагидат археологиялық табыстар негізінде күмән туғызды, өйткені Жетісу өлкесінде көшпелі сан қоғамда біздің заманымызға дейін V-IV ғасырларда - қоғамла жазу пора болған. Осылайша, сақтарда мемлекеттің қалыптасуы мен жазу пайда болуы өзара байланыстағы және бір мезеттегі үрдіс болып қалыптасты. Көшпелі ғұн империясында жазу қолданылған, мемлекетте іс- қағаздар айналымы жүргізілген. Ал ерте ортағасырлық Түрік қағанатында гене түрік жазуының кең таралуы және жазудың түрік тілінің заңдылықтарына әбден лайық болғандығымен сипат галанады. Жазудың пайда болуы көшпелі коғам ндік сұранысы мен қажеттілігі әкімшілік және дипломак тәжірибиенің, мемлекеттік актілер мен дәстүрлерді тіркеу тілігімен байланысты. Дала өркениеті дала мәдениетінің және оның аса тұрақты бөлігі ретіндегі далалық тұрмыспен тығыз байланыста дамып отырды. Оның тамыры бастауын қола дәуірінен алып, сак тарихи-мәдени қоғамдастығы кезеңінде негіздері орнығып, ал түркі мемлекеттік құрылымдарында одан әрі дамытылып, көшпенді тұрмыс уақыт пен кеңістік жағынан жоғарғы деңгейлі сабақтастық сипатына ие болады Гарық этникалық және жергілікті нұсқаларда ұзақ тарихи кезе лы сақталып келген мәдениеттегі стереотиптер кұрыл • негізінен материалдық және рухани мәдениеттен, адамгершілік пен жүріс-тұрыс нормаларынан айқын көрініс табады. Дала өркениетінде ауыз әдебиеті саласындағы шығармашылықтың түрлі формаларының орны мен ролі ерекше болды. Олар есте сақтау қабілеті мен шешендік өнердің дамуына, көркем шығарманың жоғарғы формалары болып табылатын батырлық эпостар мен лирикалық лоэмалардың көптеп пайда болуына жол ашты. Егер стырықшы қоғамда батырлық эпостар мен лирикалык поэмалар ондықтармен саналса, көшпелі қоғамда бұл көркелар жүздікпен саналады. Қазақтың фальклорлық қорынаталмыш рухани мирастың саны бес жүзден асады. Сайып келгенде Ұлы дала құндылықтары Еуразия халықтарының рухани және материалдық асыл қазынасынан орын тапты. Көшпелілер туралы түсінік алдымен отырықшы халықтар арасында қалыптасты. Б.з.д. V ғасырда өмір сүргел тарихшы Геродот көшпелі скиф тайпаларының тұрмысын мадақтап жазды. Көшпелілердің табиғат алсындағы өмірін басқа да антик тарих философтар, орта ғасырлар ойшылдары сипаттады. Олар табиаттың төл баласы сияқты көшпелілер өмірі таза, кулы дықтан, отырықшы-қалалық өркениеттің жаман қасиеттерінен ада болып көрінді. Сонымен қатар көшпелілер туралы нашар түсініктер сол ерте заманда-ақ қалыптасты. Көне Қытайда «көшпелілер жабайы, мәдениеттің қас жауы» деген түсінік қалыптасты. Еуропада да кешпелі ғұндарды «тағы-жабайылардың тұқымторение тік жауы» деп есептеді.XVIII-XIX ғасыр Еуропа ғалымдары да көшпелілер туралы өз козкарын білдіріп отырды. Мысалы, Монтескье көшпелілер қоғамын «әділетті, теңдікті қоғам» десе, Фергюсон, Адам Смит: «Көшпелілерде мүлік теңсіздігі, әлеуметтік теңсіздік ерте пайд болды», - деген. Ал философ Кант: «Мемлекеттін өзі «эшпелілер мен отырықшы-егіншілердің өзара қақтығысынан, қорғаныс мақсатында пайда болды» деген тұжырым жасайды. Атақты философ Ф. Гегель: «Көшпелілерде әлеуметтік қарама-қайшылық болғанымен мемлекет болған жоқ», - деп есептеген. ХХ ғасырда ғалымдарының көшпелілікке көзқарасы әр түрлі болғанымен бұл қоғамның жағымсыз жақтарына ғана назар аудару басым болды. Мысалы, Рацель, Гумплювич, Торнвальд, Тойнби деген ғалымдар: «Көшпелілер өз бетімен өркениет жасауға қабілетсіз, олар мемлекетті, басқа да өркениет жетістіктерін отырықшы елдерді жаулап алу арқылы ғана үйренді» деген тұжырымдар айтты. Олардың және бұл ғалымдардың жолын қуушы қазіргі заманғы зерттеушілердің пікірінше: «Көшпелі қоғам - бұл бір орнында тоқыраг, өз бетінше дами алмайтын қоғам, отырыкты әдениетің әсерінсіз өркениет жасай алмайтын қоғам, боланаты * коғам». Көшпелілік кеңес ғылымында ХХ ғасырдың 20- ырынан бастап зерттеліп келеді. Бұл саладағы кеңес тарихшыларының еңбектерінде де маркстік-лениндік көзқарас басым болды, зерттеушілер, негізінен алғанда, көшпелілердін қоғамдық құрылысына ғана мән берді. Мысалы, А. П. Чулюфиников деген зерттеуші: «Көшпелілерде таптық қоғам болған жоқ, тек рулық қауым болды», - десе, П. Кушнер: «Көшпелілерде «рулық мемлекет», феодализмнің бастапқы нышандары ғана пайда болды», - дейді. ХХ асрный 30-жылдары С.П.Толстов пен Б.Я.Владимирцевтің көшпелі кога туралы пікірлері 60-жылдардың соңына дейін әр 30 түрлі -када қайталанып, дамытылып келді. С. П. Толстовтың пікірі бойынша: «Көшпелілер отырықшы халықтар сияқты алдымен құлиеленушілік, содан соң феодалдық қоғамды басынан өткізді. Бірақ көшпелілердің құлиеленушілік қоғамы әскери құлиеленушілік демократия немесе патриархаттық монархия түрінде кылды». «Көшпелілердегі меншіктің негізі жер ме, мал ма?» ғалым с селенің төңірегінде пікірталас жүрді. Бір топ Көшпелілерде рулық қоғам қалдықтарымен араласқан феодалдық қоғам болды және феодалдық меншіктің жерге қатысты негізін жерге жеке меншік құрады», - дегенді айтты. Екінші бір топ зерттеушілер: «Еуразия көшпелілері патриархалдык-феодалдық қоғамда өмір сүрді, осы таптық қоғамдағы меншіктің негізгі түрі малға қатысты жеке меншік болды, ал жер рулық қауымның ортақ иелігінде болды», -деген пікірді ұстанды. Көшпелі қоғамды зерттеуде қоршаған орта (табиғат) және адамның белсен рекет мәселесі жиі қозғалып отырды. Олардың пікірі бойы алы, шөлейтті, шөлді, таулы аймақтарды жайлаған хальрабиғат жағдайына қарай мал шаруашылығы, көшпелілік қалыптасқан. Осындай халықтардың бірі - қазақ халқы далалы, шөлейтті аймақты игерудің бірден-бір жолы мал шаруашылығы деп білген және осындай табиғи өмір сүрудің тамаша үлгісін көрсеткен. на икемделе Корытындылай келе айтқанда Қазақстан тарихында Мемлекеттіліктің қалыптасуы күрделі кезеңдерден тұрады. Бұл кезеңдерде көптеген тайпалар бір біріне әсер етіп отырк және көшпелі болып бөлінген.бір біріне әсеп етіп мен алмаской, осылайша Ұлы дала халықтары түрлі кезеңдерден өтіп етегін өз мемлекеттілігін қалыптастырған. Оның Ішінде Түркі тілдес тайпалардан құралған өзінің мемлекеттілілігін, өз мәдениетін қалыптастырып ұлан-ғайыр жерді алып Жатқан Қазақстан елі де бар! жүктеу/скачать 19,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2