Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)
жүктеу/скачать 0,99 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиеттер
- Тірек сөздер
| Дәрісті бекіту сұрақтары:1. Соғыс жылдарындағы және соғыстан кейінгі
жылдардағы поэзияның дамуы қандай деңгейде болды? 2. Ұлы Отан соғысымен байланысты туған қандай жырлар бар екен? 3. Ж.Жабаевтың соғыс жылдарында жарық көрген қандай жырлары бар екен? Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 12, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 24,25, 26,27, 28, 29. 7,8 ДӘРІС 1941-1960 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭМАЛАРЫ Дәрістің мақсаты: Осы жылдары жазылған поэмалардың тақырыбы, идеясы не екендігін толық меңгерту. Тірек сөздер:поэма, идея, жанр, пафос, қаһар. Дәрістің жоспары:1. Ж.Жабаевтың «Өтеген батыр» поэмасының тақырыбы мен идеясы. 2. Соғыс жылдарындағы поэмалар. 3. Соғыстан кейінгі жарық көрген поэмалар. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының қаһарлы күндері бұл тұстағы поэма жанрында да заманалық ерлік пафос туғызды. Қазақтың эпикалық поэзиясындағы шын мәніндегі жауынгерлік дәстүр осы жылдарда айқын көрінді. Бұл жылдары қазақ поэмасы ежелден келе жатқан халықтың жауынгерлік дәстүрін, отаншылдық сезімін, үлкен патриоттық рухын бойына сіңіре отырып, құлашын кең жайды. Бұған Қ.Аманжоловтың, Т.Жароковтың, Қ.Бекхожиннің, Ә.Сәрсенбаевтың, С.Бегалиннің, М.Хакімжанованың поэмалары дәлел. Жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы поэмаларға қарағанда, бұл кездегі қазақ поэмаларының сипатында елеулі өзгерістер болды. Әсіресе ол шығармаларда уақыт тынысы, оның халықтық сипаты, ерлік сарыны айрықша көрініс тауып отырды. Барлық поэманың да идеялық-мазмұндық арқауы – халықтың шапқыншы жаумен шайқастағы ерлігін мадақтап, әлемге паш ету болды. Соғыстың алғашқы тұсында жазылған Т.Жароковтың «Қара мұртты Қаплан», С.Бегалиннің «Ажар» сияқты поэмаларында бүкіл отандастарымыздың жауға қарсы күреске білек біріктіре отырып аттануы нақты кейіпкердің өмірі арқылы нанымды баяндалғанын көреміз. Қаплан, Қайрат, Ажар сияқты патриоттық бейнелер сол тұстағы шындықтың типтік көріністерінен едәуір хабар бергендей. Қазақ ақындарының поэмаларында өмірде болған нақтылы, тарихи оқиғалар мен тарихи кейіпкерлер де көрнекті орын алды. Олар Отан соғысының даңқты батырларын кең тынысты жанрда бейнелеуге ұмтылды. Қ.Бекхожиннің, Қ.Аманжоловтың, Ә.Сәрсенбаевтың, М.Хакімжанованың, Т.Жароковтың, С.Бегалиннің поэмаларында дауылды жылдардағы халық өмірінің эпикалық суреттері бірсыдырғы дұрыс берілді. Қазақ поэмаларында Мәскеуді қорғауда теңдесі жоқ ерлік көрсетіп, атағы бүкіл әлемге жайылған жиырма сегіз батырдың, жаумен айқаста ерлік туын биік ұстаған даңқты батыр, қазақ ақыны Абдолла Жұмағалиевтың, Кеңес Одағының Батыры Мәншүк Мәметованың қаһармандық бейнелері сомдалған. Елімізге опасыздықпен баса-көктеп келген фашистердің жауыздық істері уытты жолдармен әшкереленіп отырды. Бұл жылдарғы поэмалардың тағы бір ерекшелігі – оларда ақын мен кейіпкердің бір-бірімен жақындасып, етене бірігуінің күшейе түсуі. Поэмаларда ақын бас кейіпкердің өнегелі іс-әрекетін, батырлық тұлғасын суреттей отырып, оны өз бауырындай сезінеді, онымен сырласады, пікір-кеңесін, ой-сезімін ортақтастырады, кейде тікелей сөйлеседі, бірге қуанып, бірге ренжиді, бірге дұшпанға қарсы кектенеді. Оның ерлігіне сүйсінсе, өліміне қабырғасы қайыса жас төгеді. Бір сөзбен айтқанда, ақын мен кейіпкер сезімі қабырғаласып, қатар жарысқа түседі. Сұлу күлсе, жыр да күлмек, – Ол мұңайса, бірге егілмек... –дейді ақын Т.Жароков («Зоя туралы жыр») бас кейіпкер Зояның тағдырына өзі тікелей ортақтаса отырып. Торға түскен тоты құстай келбетің, Айналайын, ар-намысты бермеші! –дейді ақын М.Хакімжанова («Мәншүк») қиын-қыстауда арпалысқан бас кейіпкер Мәншүкке. Ал «Ажар» поэмасында майданда Отан үшін ғажайып ерлік көрсеткен ұлының қасиетті ісіне сүйсінген анамен сырласа отырып, ақын сол қадірмен анаға: Асқардың әнмен оят тас жүрегін, Ана ару, жерде қалмас ақ тілегің, Ардақты ұланыңның ер атанып, Мақтаншы алғанына жаудан кегін, деп, тікелей тіл қатады. Бұл сияқты ақын мен кейіпкердің жүрекпен сырласуы, ара-қатынасының жақын тартуы поэманың оқырман сезіміне ықпалын күшейтіп, онда суреттелген өмір шындығының нанымдылығын арттыра түседі. Ұлы Отан соғысында біздің елдің адамдары адамзат тарихында бұрын-соңды кездеспеген ерліктің неше алуан үлгілерін көрсетті. Сондай ғажайып ерліктің бірі – 1941 жылғы 16 қарашадағы Мәскеу түбіндегі Дубосеково разъезіндегі 28 панфиловшы-гвардияшылардың немістің 50 танкісіне қарсы шайқастағы тіл жеткісіз батырлығы болғаны тарихтан мәлім. Соғыстың алғашқы жылдарының өзінде-ақ біздің жауынгерлердің осы тарихи ерлігіне арналған лирикалық та, эпикалық та туындылар көптеп жарық көре бастады. 1942 жылдың басында Н.Тихоновтың «28 гвардияшылар туралы сөз», М.Светловтың «Жиырма сегіз», П.Кузнецовтің «Панфиловшылар», қырғыз ақыны А.Тоқамбаевтың «28 батыр», қазақ ақыны Қ.Бекхожиннің «Жиырма сегіз» атты поэмалары жазылды. Алған объектісі ортақ болғанмен, бұл шығармалардың ұқсас жақтарымен қатар, ерекшеліктері де аз емес. Аталған ақындардың бәрі де өз туындыларында болған тарихи фактіден онша ауытқыған жоқ, Василий Клочков бастаған 28 жауынгерді даңқты генерал И.В.Панфиловтың ерлікке баулығанын, жаудың 50 танкісін талқандап жеңген олардың өмірінің көркем эпизодтарын тарихи шындыққа сәйкес бейнелеп берді. Н.Тихонов, М.Светлов поэмаларында политрук В.Клочковтың «Россия –кең байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ – артымызда Москва» деп, 28 жауынгерді рухтандырған патриоттық жалынды сөздеріне дейін дәлме-дәл келтірілген. Қ.Бекхожин поэмасында 28 жауынгердің майдан даласындағы қаһармандық іс-әрекеттері әрі көркем, әрі тарихи шындыққа сәйкес жырланды. Әсіресе Н.Тихонов, М.Светлов поэмаларында И.Панфилов, В.Клочков, Д.Қожабергенов, И.Натаров, Ә.Қосаев, Г.Шемякин, П.Емцов, ГЛетренко, Я.Бондаренко, А.Крючков, И.Шепетков, М.Сеңгірбаев сияқты жауынгерлердің тарихи ерлігін нақты түрде суреттеуге талаптану бар. Кейде олардың ой-сезімін, қимылын, көңіл-күйін, айтқан сөздерін сол қалпында бейнелеуі де байқалып қалады. Бұл жайлар аталған поэмалардың тарихи нақтылығын арттырып, күшейте түсті. Сол бір ауыр сын сағаттарда шындала түскен еліміздегі халықтар достығының ұлы күшін сипаттау да аталған поэмалардың идеялық арқауы болып табылады. Аталған ақындар – әр ұлттың өкілдері. Алайда алған объектілері ортақ болғандықтан, ақындардың көркемдік бейнелеу әдістеріндегі кейбір ұқсастықтарға таң қалуға болмайды. Мәселен, Н.Тихонов, Қ.Бекхожин поэмаларындағы Дубосеково разъезіндегі шайқас тұсындағы қысқы пейзажды суреттеу, көбінесе, ұқсас шыққан. Бірақ бұл үнемі осылай емес. Нақты көркемдік бейнелеуде айырмалар толып жатыр. Н.Тихонов жаудың топас темір танктерін жалғыз мүйізді өгізге теңесе, Қ.Бекхожин құмырсқадай өрмелеген жау танктерін аждаһамен салыстырады. Ақындар салыстыру әдісін де ұтымды пайдаланады. Қ.Бекхожин жауынгерлер талқандап қиратқан жау танктерін мыжырайған сұрқай молаға балай отырып, жиырма сегіз жауынгердің төтенше жеңісіне шаттанып, еңсесі көтерілген Мәскеудің таң нұрымен жарқыраған биік мұнарасын оған қарама-қарсы қояды. Елін сатқан опасыз қорқақ солдатты қоян жүрек деп лағнеттесе, зұлым жаумен табандылықпен майдандасқан 28 жауынгерді от жүректі жолбарысқа теңейді. Бұл тұстағы поэмаларда партизандардың ерлік өмірі де айқын көрініс тапқан. Т.Жароковтың «Зоя туралы жыр», Ә.Сәрсенбаевтың «Намыс ұлы» сияқты поэмаларында партизандардың басқыншы жауға қарсы күрестегі қаһармандық тұлғалары тәп-тәуір бейнеленген. 18 жасар батыр қыздың патриоттық жарқын бейнесі бүкіл кеңес жастарына үлгі болып, оларды ерлікке, отаншылдыққа рухтандырып, жігерлендірді. «Зоя туралы жырда» батыр қыздың жас та, қысқа өмірінің шындығы келісті жырланған. Ақын Зояның мектеп бітіруін, өзі тіленіп майданға аттануын, партизандармен бірге Петрищево селосындағы неміс басқыншыларынан аянбай кек алуын шынайы суреттеген. Жеке атысып партизан қыз, – Арпалысты жаумен жалғыз. Гранаттың оғыменен, Немістерді тобыменен, Партизан қыз шын тықсырды, Талайын жер құштырды. Бұл–поэманың шарықтау шегі. Батыр қыздың қанқұйлы жаумен ерлік шайқасы эпикалық реңкпен суреттелген. Автор шындық шеңберінен шықпайды. Күші басым дұшпанмен теңсіз айқаста Зояның тұтқынға түсіп, жаудың оны айуандықпен азаптауын ақын ашына жырлаған. Бұл тұста автор егіліп, еңіремейді. Қайта сол шексіз жауыздықпен бетпе-бет келгендегі Зояның ерлігін, өжеттігін, қайтпас қайсарлығын толық бейнелеуді көркемдік нысана етеді. «Нар кескендей ер кескінді» қыздың иілмейтін, сынбайтын характерін көрген мейірімсіз дұшпан оны дарға асып өлтіреді. Поэма соңында автор Зояны өлтіру – жеңу еместігін, Зояның мәңгі тірлігін, оның батырлық бейнесінің кейінгі ұрпаққа өшпес үлгі-өнеге берерлік жеңімпаздық, рухтандырушылық күш-қуатын көтере жырлайды. Зоя өмірі – бүкіл кеңестік әдебиеттің назарын аударған соғыс жылдарындағы жоталы тақырыптың бірі еді. Зоя жайында белгілі орыс ақыны Маргарита Алигер 1942 жылы поэма жазды. Бүкіл кеңестік поэзияның зор табысы болған бұл шығармаға кезінде Мемлекеттік сыйлық берілді. Қазақ ақыны Т.Жароковтың поэмасы көпшілік жағдайда М.Алигер дастанымен үндес екенін байқау қиын емес. Патриоттық сарын, ерлікті дәріптеу – екі поэманың да идеялық арқауы. Ә.Сәрсенбаевтың«Намыс ұлы» (1943) поэмасы да Украинадағы парти-зандар ерлігіне арналған. Поэмада неміс басқыншыларының бейбіт халыққа жасаған бүлігі, айуандық әрекеттері уытты өлең жолдарымен беріледі. Поэмада Темір мен Миколаның неміс фашистерінен шеккен жәбір-жапасы нақты да нанымды бейнеленген. Өз аналарының жау қолынан жазықсыз қаза тауып, өз селосының, өздерін мәпелеп өсірген алтын ұя – мектебінің жаудың ойранына ұшырауын көрген Темір мен Микола ыза мен кектің туын ұстап жаумен күреске белді бекем буады. Күрең сақал бастаған партизандардың, оның ішінде Темір мен Миколаның жауды талқандап, оған өлтіре соққы берудегі аршынды әрекеттері поэмада шынайы бейнеленген. Жаудың қоймасын талқандап өртеу, яки дұшпанның қару тиеген поезын қирату, т.б. партизандардың жойқын іс-қимылдары олардың патриоттық, жауынгерлік тұлғасын айқындайды. Ә.Сәрсенбаевтың 1943 жылы жазған «Шие ағашы» поэмасы – да сол бір сұрапыл жылдардың ащы шындығын реалистік мәнерде бейнелеген туындылардың бірі. Поэмада негізінен неміс басқыншыларының жан түршігерлік жауыздығы, айуаннан да бетер қаныпезерлігі қатты әшкереленеді. Әсіресе бір жасар жазықсыз, бейкүнә сәби Миколаны фашистердің екі ананың көз алдында шырылдатып дарға асуы – адам айтқысыз жауыздықтың үлгісі. Осы қанішерлік жайлы ана әңгімесін естіген кеңес жауынгерлері кек үстіне кек қосып, жауды біржолата аямай талқандай отырып, алға ұмтылады. Поэманың финалы кеңес жауынгерлерінің ана, сәби намысы үшін жаудан кек алатынына, олардың әділ ісінің толық жеңетініне шексіз сендіреді. Шығармадағы оқиға желісі, оның логикалық нысанасы осы бір түйінге жетелейді. Поэма көркемдік контрасқа негізделген. Бір жағынан, дұшпанның шектен шыққан жауыздығы, екінші жағынан, биік адамгершіліктің туын ұстап, жыртқыш фашистерді біржолата талқандауды мұрат тұтқан біздің жауынгерлердің жарқын тұлғасы бірін-бірі толықтырады. Онда жер бетіндегі бүкіл адамзатты фашизм апатынан құтқарып, азаттық әкелуші біздің отандастарымыздың қаһарлы жылдардағы ұлы бейнесі тебірене жырланған. Майдан мен тылдың құрыштай бірлігі – халқымыздың ұлы жеңісінің негізгі себептерінің бірі еді. Осы бір өмір шындығы да сол тұстағы қазақ поэмаларынан көрініс тауып отырды. Мәселен, ақын С.Бегалиннің «Айдар» атты поэмасының (1944) географиясы кең. Поэмадағы оқиға майданның алғы шебінде – Карпат тауында, Днестр жағасында жүріп жатса, екінші жүйе шалғай тыл – асқар Алатаудың баурайындағы Қарғалы жайлауында өтеді. Поэмада халықтың ертедегі өз елін, туған жерін басқыншы, шапқыншы жаудан қорғаудағы ерлік салтының, жауынгерлік дәстүрінің Ұлы Отан соғысы жылдары кеңес жауынгерлеріне үлгі-өнеге болып, рухтандырғаны сәтті жырланған. Шығармада басты екі кейіпкер бар. Олар: Айдар мен оның анасы Қаламқас. Айдар – майданда Отан үшін төтенше ерлік көрсеткен жауынгер. Днестрді көктей өтіп, қардай борап тұрған оқтың астымен жау шебінен «тіл» әкелген Айдардың батырлығы поэмада жарқын суреттелген. Айдардың осы бір қауіпті де қатерлі шақтағы жауынгерлік еңбегінің арқасында кеңес жауынгерлері азулы жаудың үлкен әскери бекінісін талқандап, ірі жеңіске ие болады. Сонымен қатар, алыс тылдағы Айдардың анасы Қаламқастың майдан үшін, жеңіс үшін жасаған патриоттық қажырлы еңбегі де поэмадан толық көрінеді. Айдар мен Қаламқас – жинақталған типтік бейнелер. Олар – халықтың майдан мен тылда жауды талқандау жолында зор қажырлылықпен аянбай іс тындырғанын толық байқататын образдар. Поэманың үшінші лирикалық кейіпкері – ақынның өзі. Ақын шығармадағы оқиғаны тек құр баяндаушы ғана емес. Ол өзінің жүрек сезімімен майдандағы және тылдағы оқиғаларға тікелей араласып отырады. Бұл – көркемдік әдіс. Лирикалық кейіпкер ақын поэмасының сыршылдығын, әсерлілігін күшейтіп, идеялық-көркемдік қуатын молайта түскен. Әрине, поэманы мүлде мінсіз деу де қиын. Мәселен, қазіргі заманның әскери техникасын қолданған майдан туралы айта отырып, ақынның арагідік көне заманның қаруларын жауынгерлерге тели сөйлеуі ешбір жарасып тұрған жоқ. Соғыс жылдарындағы қазақ поэмаларының ішінде идеялық-көркемдік деңгейінің жоғарылығымен дараланып көзге түскен шығарма – Қасым Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз» (1943) атты атақты поэмасы. Бұл – тарихи дерекке сүйеніп жазылған шығарма. Ұлы Отан соғысында асқан ерлік көрсетіп, майдан үстінде қаза болған қазақ ақыны Абдолла Жұмағалиев (1915-1942) – Қ.Аманжолов поэмасының бас кейіпкері. Қ.Аманжолов батыр ақынның майдандағы өмірінің шағын эпизоды арқылы сол бір сұрапыл кезеңнің бейнесін жасай отырып, бас кейіпкердің өжеттігін, қаһармандығын, азаматтығын айқын ашады. Ол кейіпкердің жауынгер ақынның өмір тарихын бажайлап тізіп жатпай-ақ, оның өмірінің бір-ақ сәтін – қаһармандықтың асқар шыңына шыққан кезін ғана суреттей отырып, оның батырлық бітімін жарқын түрде мүсіндеген. Кейіпкер басынан кешкен ғаламат ірі оқиғаны шағын ғана эпизодқа сыйғызып берудің де өзіндік сыры бар. Бұл – сол кезең талабына сәйкес қолданылып отырған ақындық тәсіл. Соғыс кезіндегі аласапыран оқиға, оған араласқан кейіпкердің әрекеттері мен ішкі сезімі сол шағын мерзімнің ішінде танылады. Сондықтан да Қ.Аманжолов кейіпкер өмірін шұбалтып, ұзақ-сонар баяндап жатпай-ақ, поэманың шағын эпизоды арқылы барлық тұлғасын жарқыратып мүсіндеп берген. Бұған, әрине, биік дарын, ірі ақындық шеберлік қажет. Ал Аманжоловтың ақындық шеберлігі осы поэманы жазу үстінде жарқырап танылады. Ешбір кіріспе, түсініктемесіз-ақ автор оқиғаның шарықтау шегін баяндай жөнеледі. Бірден майданның жан алып, жан беріскен қырғын суреттерін көреміз. Өмір мен өлімнің жекпе-жек келіп соққыласқан шайқасуын танимыз. Ақынның өмір деп отырғаны – әлемдегі бүкіл адамзаттың үміт артар тірегі, азаттық пен бақыттың туын ұстаушы кеңес елі де, өлім дегені – құлдық пен қараңғылықтың, жыртқыштық пен жауыздық атаулының символы фашистер. Ал осы фашистермен «Кекті зілін қорғасынға қоса түйіп» майдандасып жүрген поэмадағы жауынгер – халық өкілі. Жауынгер ерлігі – халық ерлігі, жауынгер жеңісі – халық жеңісі. Ақын шығармасының жинақтаушылық күші, терең мазмұны, биік идеясы осы жайларды аңғартады. Ақын поэмада табиғат суреттерін шығарманың идеялық мазмұнын терең ашуға ұтымды пайдаланған. Табиғаттың шексіз ашуы – адам ашуы, табиғаттың құдіретті күші – адам күші деген ойды жеткізе айтқан. Поэмада табиғат әрі табиғаттық қалпын сақтаған, әрі айналадағы адамның тіршілігімен тұтасып, жауға қарсы майданға шыққан алып батырдай тұлғалана түскен. Қанды пышақ – жау күлкісі, Қақ жарғандай түн жүрегін. Шошып ұшты орман құсы, Көл күрсініп алды демін. Қызғыш болып қызғанышы, Ер күрсініп алды демін,–деген параллелизм соғыс өміріндегі шиеленіскен драматизмді шынайы жеткізеді. Поэманың бұндай жолдарын оқығанда қаһарлы жылдардың ауыр тынысы сезіліп, шиыршық атқан драматизмнің сарыны құлаққа құйылады. Поэма финалындағы табиғат суреті де үлкен шеберлікпен берілген. Ондағы ер өлімін шартарапқа хабарлауға ұшқан құстар, ер өліміне «көкірегіне бұлтын жиып, ауыр күрсінген аспан», азаланған дауыл, ердің мәңгі тірлігін мадақтап күй шерткен табиғат – поэманың оптимистік жігермен келісті аяқталуына лайықты көркемдік қызмет атқарып тұр. Поэмада жауынгер ақынның орасан ерлігі, шебер мүсінделген. Поэманың басында ақын «Ырғып бұлттан түсер жайдай, өзі оқ боп атылғандай, ерегеске жанын тігіп, тас бекінген» айбарлы жауынгердің келбетін аңғартады. Кейіпкерді «Қанды көбік қара топанның ортасындағы бейне шың тасқа» балағанда, оның мықтылығы, ерлігі, биіктігі, тасқындаған күші жаудан әлдеқайда басым екенін көрсеткен. жүктеу/скачать 0,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|