Лингвистикадағы ғылыми зерттеу негіздері
жүктеу/скачать 1,24 Mb.
|
Негізгі ұғымдар Адъективтену – зат есімдерді анықтау мақсатында етістіктен сын есім немесе есімше жасау. Мысалы: Кітап қызықты болды. → Қызық кітап. (салыстырыңыз: ағылш. This book is interesting → Тhe interesting book. Адъюнкция (лат. adjunctio – қосу) – сөйлем құрылымын қосымша элементтермен толықтыру. Мысалы: Ермек сабақта болды. Ермек сабақта болды ма? Ағылш. You know this. Do you know this? Актант – етістік қоршауындағы семантикалық элементтер. Олар етістікпен берілген әрекетте міндетті түрде қатысады. Актанттар саны валенттілікті анықтайды. Мысалы, ішу етістігі. Бала су ішіп жатыр. Бұл етістік екі валентті. Алгоритм – белгілі бір қойылған міндеттерді шешуге әкелетін, қатаң түрдегі ережелерге сай жүргізілетін бірізді әрекеттер жиынтығы. Алломорф – морфеманың нақты манифестациясының бір түрі, нұсқасы, альтернаты (орыс. друг-, друз-, друж-.). Аллофон – фонема нұсқасы, альтернат. Фонеманың нақты манифестациясының бір түрі. Архетип – ата тілдің теориялық тұрғыдан белгіленген бастапқы түрі (фонема, морфема, сөз). Ата тіл - негіз тіл – тілдің реконструкцияға келетін абстракт тілінің моделі, тұтасып бір семья құрайтын барлық туыс тілдердің ойға қонымды шығу көзі. Әдіс – қойылған ғылыми мақсатқа жетудің жоспары. Әр ғылымның тек өзіне тән зерттеу әдістері болады. Әдіс әдіснамаға тәуелді болады, соған бағынады. Өйткені әдіснама зерттеудің жалпы ұстанымдарын белгілейді. Әдіснама – ол жалпы ғылыми әдіс немесе жеке ғылымдардың әдістері туралы ғылым. Әдіснама зерттеудің жалпы ғылымдық бағыт-бағдарын көрсетеді. Жалпы немесе философиялық әдіснама – адамның қоршаған ортаны танудағы жалпы ережелерінің жиынтығы, ол тірі және өлі табиғаттың ортақ заңдарына негізделген. Бұл әдіснама зерттеушіні табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарымен қаруландырып, оны өз зерттеу проблемасын анықтап түсінуге көмектеседі. Буын – фонациялық ауаның кілт үзілуінің, не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке дыбыс, не дыбыстар тобы. Валенттілік – сөздің басқа сөз тұлғаларымен байланыса алу потенциясы, басқаша айтқанда оның грамматикалық және лексикалық семантикасын ашатын, нақтылайтын басқа бірнеше сөз тұлғаларын иемдене алу қабілеті. Генетикалық тепе-теңдік – туыс тілдердегі фонемалар, морфемалардың жиі сәйкес келуі. Бірақ та жазуда толық сәйкес келмейді. Грамматика – сөз түрлендіру формалары, сөз құрамы, сөз тіркесі мен сөйлем түрлері туралы ілімді қамтитын тіл білімінің саласы. Граммема – ұйымдастыру, байланыстыру қызметін атқаратын тілдің ең жоғарғы бірлігі. Олар неше түрлі жалғаулықтар, шылаулар, көмекші сөздер, толып жатқан сөздердің сөйлемде тіркесу формалары. Грамматика – сөздердің өзгеруін, түрленуін, олардың сөйлемде тіркесу формалары мен заңдылықтарын зерттейді. Диалингвалдық қатынастар – айырмашылығы бар екі тілдер жүйесіндегі қатынастар. Диаморфизм (гр. dia – әр түрлі + morpe – форма, түр) зерттеліп отырған екі тілдің корреспонденттеліп отырған элементтері арасындағы айырмашылықтар («изоморфизм» сөзіне антоним болып табылады). Дивергенция – өзгеріс кезінде бір тұтас нәрсенің (фонеманың) екі түрлі дербес элементтерге бөлінуі. Мысалы, неміс тіліндегі Kraft-Kraefte cөзінде умлауттың нәтижесінде /а/ екі өз бетінше фонемаларға /а/ және /е/ бөлінді. Дискурс (фр. Discours – логикалық байланыста айтылған сөз, сөйлем) – индивидтің экстралингвистикалық факторларды (жағдаят, әңгімелесушінің мінезі, кинесика және фонация) есепке ала айтылған ауызша мәлімдемесі. Дистрибуция – берілген сөздер класындағы барлық элемент қоршауының жиынтығы немесе аталмыш элементтің сөйлем ішінде кездесетін барлық лексика-грамматикалық қоршаудағы жиынтығы. Екпін – сөз ішінде бір буынның күшті айтылуы. Жүйе – өзара шарттас, өзара байланысты, біртектес элементтердің бірлігі. Ол рет-ретімен орналасып, ұйымдасқан біртұтас құбылыс. Идеографиялық әдіс (гр. іdios-ерекше, grapho-жазамын) синхронияда бір тілдің қасиеттерін зерттеуге арналған. Идиоэтникалық – «идиос» - ерекше, белгілі бір этностың, мәдениеттің этникалық ерекшеліктерін құрайтын заттар, салт-дәстүрлер. Изоморфизм (гр. іsos – бірдей, ұқсас, тәрізді) салыстырылып отырған тілдердегі корреспонденттеліп отырған элементтердің ұқсасатығы. Бұл элементтер табиғатына қарай изофон (ұқсас дыбыстар), изоглос (мағынасына қарай ұқсаса сөздер: қаз. зайып, әйел, жар = орыс. жена = ағыл. wife = нем. Weib) және изотаксема (ұқсас синтаксистік конструкция: орыс. я читаю книгу – ағыл. I read a book) болып бөлінеді. Интенция – айтушының әлдебір коммуникативтік мәнді мағынаны айту пиғылы мен қажеттілігі, мақсаты. Интеракт – коммуниканттар арасындағы вербалды және вербалды емес құралдарды қолданып өзара қарымқатынасқа түсуі. Информант – сөйлеу үрдісіндегі әр түрлі мәліметтерді алу үшін тәжірибеге шақырылған сыналушы. Әдетте бұл адам аталмыш тілді ана тілі ретінде қолданатын адам. Когезия – деректер, уақиғалар және әрекеттердің өзара тәуелділігін қамтамасыз ететін мәтіндегі сөйлемдердің мағыналары арасындағы байланыс. Коммуникация (лат. сommunicare - байланысу) екі немесе одан да көп индивидтердің арасындағы вербалды немесе вербалды емес қатынастарды қолдана отырып мәлімет алмасуға немесе беруге негізделген байланыс. Конвергенция – екі фонеманың бір фонемаға бірігуі. Мысалы, ертедегі неміс тіліндегі min өздік есімдігі /i/ дыбысының /ae/ дифтонгіне өзгеруінің нәтижесінде mein есімдігіне айналды. Конструкция – тіл сызықтығында орналасқан кез-келген бірліктер тобы. Ол сөйлем, сөз тіркесі, композита (күрделі сөз) немесе туынды сөз (кітап/кітап-ша) болуы мүмкін. Корреспонденция (лат. correspondero – жауап беру, сәйкес келу) – тек қана айтылуы бойынша (нан – жейтін зат, nun – монашка) немесе тек қана мағынасы бойынша сәйкес келу (қаз.нан – bread – ағылшынша нан деген сөз.) немесе айтылуы да, мағынасы да сәйкес келу (қаз. лаборант – орыс. лаборант ). Қоршау «бала» және «су» сөздері, «ішу» етістігінің қоршауын құрайды. Қостілділік – жеке адам немесе адам-топ қатынасында 2 тілдің кезек қолданылуы. Көптілділік – жеке адам немесе адам-топ қатынасында бірнеше тілдің кезек қолданылуы. Құрылым – тіл бірліктері мен деңгейлері арасындағы қатынас. Бұл қатынастың 2 түрі бар: парадигматикалық қатынас және синтагматикалық қатынас. Лакуна – зерттеліп отырған тілдерде лексикалық корреспенденциялардың (сәйкестіктердің) жоқ болуы. Лексема – атаулы немесе номинативті қызмет атқаратын, орта деңгейдегі тілдің екі жақты бірлігі. Лексеманың айтылуы фонеманың біртұтастығын құрайды, ал мазмұны заттың мағынасымен сәйкес келеді және әлем шындығын бейнелейді. Лексикология – тілдің сөздік құрамын зерттеумен айналысатын тіл білімінің бөлімі. Мотив – (мотивация – себеп-салдар) тілдік белгінің атауына негіз болған құбылыс. Номинализация – орталық конструкцияның етістігінен зат есім жасау. Мыс.: Ит үріп жатыр → Иттің үрісі. Номинация – ақиқат әлеміндегі заттарға олардың қасиеттері мен құбылыстарына, олардың мотивациялық белгілері негізінде ат беру, атауыш қызметін атқаратын тіл бірліктері. Номинацияның екі түрі бар: алғашқы номинация; екінші номинация. Номографиялық әдіс (гр. nomos-заң, grapho-жазамын) әлем тілдеріндегі жалпылықты, универсалияларды зерттеуге арналған әдіс, яғни бұл әдіс бір тіл шекарасынан шығып бірнеше тілдерді зерттейді. Парадигматикалық қатынас (парадигматика) – тіл жүйесіне тән типологиялық қатынас. Сөйлеу үрдісінен тыс семантикалық ортақ белгілері бар сөздер, адам жадында ассоциацияланып, топ құрады. Олардың өзара қатынасы мүмкіндігінше әр түрлі болады. Мұндай қатынастарды ассоциациялық қатынастар немесе парадигматикалық қатынастар деп атайды. Паралингвистика (гр.para –жанында, маңында) – хабарланатын ойдың, пікірдің вербалды (сөзбен білдіру) тәсілдерімен қоса сөйлеу үстінде қолданылатын вербалды емес (тілден тысқары) амалдармен берілуін зерттейтін тіл білімінің саласы. Пермутация (лат. permutare - өзгерту) – сөйлем ішіндегі элементтердің орнын ауыстыру. Мысалы: Ермек сабақта болды. → Сабақта Ермек болды. Егер де сөйлемнің мағынасы өзгерсе пермутация мүмкін емес. Мыс. Мысық тышқанды жеді. ≠ тышқан мысықты жеді. Прагматика (гр.рragma-қимыл) коммуниканттардың бір-біріне және сөйлеу немесе сөз мазмұнына (ауызша немесе жазбаша) олардың коммуникативтік ниетін есепке алғандағы қатынасы. Пресуппозиция – сөйлеушінің әңгімелесуші адамның жалпы білімін сөйлеу кезіндегі көз қарасы мен психикалық жағдайын бағалау. Сөйлем мағынасының шын мәніндегі нағыз компоненті, оның көмегімен сөйлем семантикалық жағынан қалыпты, контекст бойынша дұрыс, орынды деп танылады. Пропозиция – бір сөз тіркесінің немесе сөйлемнің, немесе бірнеше сөз тіркестері мен сөйлемдердің негізінде жатқан ортақ мағына; сөйлемнен туындайтын конструкцияларға ортақ семантикалық инвариант. Мысалы: әжем жіп иіріп отыр, әжемнің иірген жібі т. с.с. Проспекция – жазба дерек сөздерде сақталған ең ежелгі сөздермен салыстыру. Реалия сөздер – белгілі әлеуметтік қоғамдастықтың, мәдениеттің этникалық ерекшеліктерін құрайтын заттар, салт-дәстүрлер (тарихи атаулар, қайраткерлер, мерекелер және т.б.), басқа тілде сөйлейтін адамдардың іс тәжірибесінде жоқ заттарды ұғымдарды білдіретін сөздер немесе айтылыстар. Реконструкция (лат. re – жаңарту, жаңғырту, constructiо – құру) – салыстырмалы-тарихи тіл біліміндегі тәсілдер, Р. тілдік құбылыстар мен формаларды қайта жаңғырту арқылы тіл дамуының бұрынғы кезеңдеріне тән әртүрлі деңгейдегі жүйелік қатынастарды қарастырады. Ретроспекция – тілдің қазіргі жағдайынан ертедегі жағдайына дейін өзгеруін зерттеумен айланысады. Референт – ішкітілдік шындық объектісі ретінде айтушының сөйлеу үзіндісін айтуы. Сөйлем – коммуникативтік деңгейдегі негізгі синтаксистік бірлік. Сема – мағынаның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бірлігі. Сема белгіленетін заттардың, болмыс құбылыстарының әр түрлі қырлары мен қасиеттерінің тілдегі қарапайым көрінісі. Семантикалық өріс – мағына ортақтығының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстарының ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастығын бейнелейтін тілдік бірліктердің жиынтығы. Синтагматикалық қатынас (синтагматика) – сөз бірліктері арасындағы қатынасты айқындайтын ережелер мен заңдылықтар жиынтығы. Фонемалардың жиынтығын – фонотактика, лексема жиынтығын – фразеология, сөйлемдердегі сөздер жиынтығын – синтаксис зерттейді. Ситуация – Жағдаят – Қатынасқа түсушілердің жағдайы (уақыты, орны) мен қатысушылар (жасы, жынысы, әлеуметтік жағдайы) жөнінде мәлімет. Соңғы құрастырушылар – (ағылш. ultimate constituents) – тікелей құрастырушылардың (фонема, морфема) әрі қарай бөлінбейтін бірліктері. Сөздің лексикалық класы – конституент (гипоним) ретінде нақты бір сөздің жалпы ұғымын беретін сөздердің жиынтығы. Мысалы, қайың = ағаш; ұл бала = адам; су = сұйық зат;. Сөздердің семантикалық маркері (фр. marquer-белгілеу, белгі жасау) сөздердің семантикалық немесе грамматикалық класын білдіретін шартты белгілер. Субституция (лат. substitutio – алмастыратын, орнына жүретін) – бұл жағдайда жалпы мағынасын сақтай отырып, сөйлем элементін басқа сөзбен, конструкциямен немесе грамматикалық құралмен алмастыру. Салыстырыңыз: Жұмысшылар үй салып жатыр. → Үй салынып жатыр. Тәсіл – зерттеушінің зерттеу материалын қарастырудағы нақты іс-әрекеті. Бұл соңғы мақсатқа жету үшін қолданған тәжірибелік амал. Типология – тілдік құбылыстардың әр деңгейдегі жүйелер (фонология, лексика, грамматика) жиынтығы туралы немесе жалпы әлем тілдері жиынтығы туралы ғылым. Тіл бірліктері - тіл жүйесінің әр түрлі мақсаты мен қызметі бар стандартталған элементтері. Тіл деңгейі – тілдің кейбір «бөліктері», жалпы тілдік жүйенің шағын жүйешелері. Мысалы, грамматикалық деңгей, фонетикалық деңгей т.с.с. Тілдер семьясы – бір ата тілден шыққан барлық туыс тілдердің және диалектілердің (тірі және өлі тілдер) жиынтығы. Тілдік топ – бір тіл семьясы ішіндегі жақын туыс тілдер мен диалектілердің жиынтығы. Тіркесім (сочетаемость) – сөздің грамматикалық ерекшеліктерді ескермей белгілі бір семантикалық класс сөздерінің айналысында болу қабілеті. Бұл сөздердің конструкция ішіндегі сапалы түрде шектелуі. Тип – ортақ, бірқатар біріктіретін белгілері бар тілдік құбылыстардың жиынтығы. Тікелей құрастырушы (ағылш. immediate constituents) – конституэнттер ретінде конструкцияға кіретін элементтер. Тілдік жағдай – белгілі бір тарихи кезеңдегі, белгілі-бір әкімшілік аймағындағы тілдер мен тіл иелерінің жиынтығы. Тілдік саясат – аталмыш мемлекетте тілдік жағдай мен қажетті бағытты зерттеудегі үкімет қызметі. Трансформ – орталық конструкциядан жасалған әрбір жеке конструкция. Трансформация (лат. transformatio – өзгеру, ауысу) – орталық конструкциядан «ішкі» аудару арқылы, яғни бір мағына беру үшін әр түрлі тілдік тәсілдерді қолдану арқылы туынды конструкция жасау. Ішкі лингвистика тілді оның субстанциялық қасиеттері негізінде, жүйелі құрылым ретінде зерттейді. Уникалия – зерттеліп отырған тілдердің бірінде ғана бар сөз немесе сөз тіркесі, ал екінші тілде оған лакуна сәйкес келеді. Мысалы, шаңырақ, шапан, қобыз сөздері қазақ тілінің уникалийлері болса, орыс тілінде бұл сөздерге лакуна сәйкес келеді. Фондық білім – тіл иесінің белгілі бір этносқа қатысты білім жиынтығы. Фонема – тілдің дыбыстық құрылымының негізгі бірлігі, сөйлеу тілінің ең кіші, одан әрі бөлінбейтін элементі. Фонема морфемалар құрамында, солар арқылы сөздерде мағына ажырату функциясын атқарады. Фонетика – тіл ғылымында тілдің дыбыстық қырын зерттейтін бөлім. Фонология – фонема жүйесін зерттейтін ғылым. Элиминация – пропозициялық (мағыналық) негізді сақтай отыра сөйлемнен бір элементті алып тастау. Мысалы: Ол жақта ылғи да жылы. → Ол жақта жылы. → Онда жылы. Этимон (гр.etymon – негізгі, әуелгі) – сөздің алғашқы мағынасы, дұрыс нұсқасы деп қабылданған түрі. Этнос – халық, ұлт. Шығу тегіне тілі мен мәдениетінің ортақтығына негізделген адамдар тобы. Әдебиеттер 1 Соссер Ф.де. Курс общей лингвистики // Труды по языкознанию. – М. : Прогресс, 1977. – 695 с. 2 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. – 310 б. 3 Бенвенист Э. Общая лингвистика. – М. : Прогресс, 1974. – 447 с. 4 Маслова В. А. Когнитивная лингвистика. – Минск, 2004. – 203 с. 5 Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы: Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы : Ана тілі, 1998. – Б. 475–476. 6 Копыленко М. М. Основы этнолингвистики. – Алматы : «Ақыл кітабы», 1997. – 178 с. 7 Тер-Минасова. Язык и межкультурная коммуникация. – М., 2000. – С. 16–18, С. 24–25. 8 Trier J. Der deutsche Wortschatz im Sinnberzirk des Verstandes. – Heidelberg, 1931. – 167 s. 9 Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. – М., 1993. – 218 с. 10 Апресян Ю. Д. Лексическая семантика. – М., 1974. – 472 c. 11 Гак В. Г. Сопоставительная лексикология. – М., 1977. – 298 с. 12 Гулыга Е. В., Шендельс Е. И. О компонентном анализе значимых единиц языка // Принципы и методы семантических исследовании. – М., 1976. – С. 291–314. 13 Караулов Ю. Н. Структура лексико-семантического поля // Филоло-гические науки. – 1972. – № 1 – С. 57–68 14 Уфимцева А. А. Лексические значение: принципы семантического описания лексики. – М. : Наука, 1986. – 240 с. 15 Щур Г. С. Теория поля в лингвистике. – М. : Наука, 1974. – 225 с. 16 Бондарко А. В. К теории функциональной грамматики // Проблемы функциональной грамматики. – М. : Наука, 1985. – С. 16–29. 17 Гулыга Е. В., Шендельс Б. И. Грамматико-лексические поля в современном немецком языке. – М. : Просвещение, 1969. – 184 с. 18 Ножин Е. А. Вопросы использования лекций в пропаганде: автореф. ... канд. филол. наук. – М., 1966. – 23 с. 19 Новиков Л. А. Семантическое поле // Русский язык. Энциклопедия. – М., 1997. – 180 с. 20 Кобозева И. М. Лингвистическая семантика. – М. : Эдиториал, 2000. – 252 с. 21 Чумак-Жунь И. И. Лексико-семантическое поле цвета в языке поэзии И.А.Бунина: состав и структура, функционирование : автореф. ... канд.филол.наук. – Киев, 1996. – С. 18–22. 22 Караулов Ю. Н. Словарь как компонент описания языков: Принципы описания языков мира. – М., 1976. – С. 78–81. 23 Гальперин И. Р. Очерки по стилистике английского языка. – М., 1958. – 267 с. 24 Васильев Л. М. Семантика русского глагола. – М. : Высшая школа, 1981. – 184 с. 25 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы : Рауан, 1991. – 211 б. 26 Гак В. Г. Сопоставительная лексикология. – М., 1977. – 298 с. 27 Селиберстова О. Н. Об объекте лингвистической семантики и адекватности ее описания // Принципы и методы семантических исследований. – М., 1976. – 315 с. 28 Арнольд И. В. Основы научных исследовании в лингистике : учеб. пособие. – М. : Высшая школа, 1991. – 140 с. 29 Жұбанов А. Қолданбалы тіл білімінің мәселелері. – Алматы : «Арыс» баспасы, 2008. – 640 б. 30 Сулейменова Э. Д. О казахстанской лингвистике: к десятилетию независимости Казахстана // Вестник КазНУ им. Аль-Фараби, серия 16. – Алматы, 2001. – С. 19–29. 31 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы : Арыс, 2007. – 488 б. 32 Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы : Ғылым, 2002. – 366 б. 33 Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы : Арын, 2008. – 608 б. 34 Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Павлодар : Кереку, 2010. – 548 б. 35 Аханов К. Тіл білімінің негіздері : оқулық. – 3-бас. – Алматы : «Санат», 1993. – 496 б. 36 Кенжетаева Г. К. Неміс және қазақ тілдеріндегі көру етістіктерінің лексика-семантикалық өрісі : филол.ғ.к. диссертациясы. – Алматы, 2009. – 179 б. 37 Тіл білімі сөздігі. – Алматы : Ғылым, 1998. – 544 б. 38 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар : «ЭКО» ҒӨФ. 2007. – 527 б. 39 Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы : «Сөздік-Словарь», 2005. – 548 б. 40 Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы : Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|