М. Әділов 1, Ш. Құрманбайұлы
жүктеу/скачать 0,71 Mb. Pdf көрінісі
|
Тілтанымда мақала Абай русизмдер
|
Кіріспе Ҽлемнің қай тілі болсын, бір-біріне ҽсер етеді, сҿз береді, сҿз алады, тіпті грамматикалық, синтаксистік, фонетикалық қҧрылысына да ҿзгеріс ҽкеліп жатады. Тҥркі тілдері мен қазақ тілі де солай, кҿрші халықтарға қаншалықты сҿз беріп тҧрса да, олардан саяси, экономикалық байланыстар негізінде кірме элементтер алып отырған. Кірме сҿздерді алғаш арнайы зерттеген алаш оқымыстысы Нҽзір Тҿреқҧлҧлы да кітабының кіріспесінде мҧны жазып, ҽсіресе сҿздің бейімделмей алыну мҽселесіне ерекше тоқталады: «Басқа тілдердің тҽсірінен қҧтылған бір тіл жоқ. Неміс, орыс, пырансоз барлығы тілде бір-бірінен бҧрыштанып отыр, ал енді табиғат заңы осылай болған соң қазақ тілі қалай аман қалмақ? Басқа мҽдениетті елдерден қашып тіл болмайды. Бірақ заңсыз жат сҿздерді бос қоя беру де жарамайды, опыр-топыр болып тіліміздің негізгі заңдылықтарын бҧзып, тас-талқанын шығарып жіберуі де бар. Қазақ тіліне кіретін жат сҿз болса, қазақтың тымағын киіп жалпақ қазақ сҿзі болып кірсін (Тҿреқҧлҧлы, 2005: 12). Тілге кірме сҿздердің кірігуі ең алдымен кҿрші халықтармен араласуынан туындаған, мҧны ғалымдар атап кҿрсетеді: «Тіл-тілде басқа тілден енген сҿздер кҿбіне сыртқы себептерге байланысты пайда болады. Сыртқы себептер дегеніміз сҿз алушы халықтың басқа халықтармен байланысынан пайда болатын сҿз ауысу процестері. Мысалы араб немесе мҧсылман халықтардың ислам дінін енгізуі, моңғол шапқыншыларының ҧзақ уақыт билік жҥргізуі, қазақ халқының Ресейге қосылуы қазақ тіліне кҿптеген сҿздің енуіне себеп болды» (Айғабылов, 2004: 29). Ҿзге тілдермен сҿз алмасу – ежелден бар қҧбылыс. Ҽлемде қандай тіл болсын таза қалпын сақтап, ҿзгермей тҧра алмайды. Кҿрші ҧлыстар бір-бірімен ҿзара байланыстар негізінде сҿз алысып-берісіп отырған: «Тіл қанша бай болғанымен, басқа тілдермен қарым-қатынассыз, ҿз бетімен, тек ҿзінің ішкі мҥмкіндіктерінің шеңберінде ғана дамып қоймайды. Сол тілдің иесі басқа халықтармен ҽр жағдайда қарым-қатынас жасаудың нҽтижесінде, тілдердің бір-біріне ауыс-тҥйіс жасап, ҽсер-ықпал етіп отыратыны белгілі» (Исаев, 2014: 501). Тҥркі халықтары да сонау кҿне замандардан бері кҿршілес елдерге сҿз беріп немесе керісінше алып отырған. Бірақ бҥгінгі кҥндегідей тҧп-тура сол қалпында емес, ҿз тілдерінің айтылым заңына қарай бейімдеп қабылдаған. Ҿзге тілдің сҿздерін ҿз тілінің фонетикалық заңына сай бейімдеп алуы, алушы тілдің сингармонизміне сҽйкес ҿзгертіп қолданылуы – бір тіл ҥшін жетістік. Ҿзгертіп, бейімдеп қабылдау тарихи кезеңдерде ғасырлар бойы болып, қазіргі кҥні жазба тілінің дамуымен шектелгені аңғарылады: «Араб-парсы жҽне моңғол тілінен енген сҿздер ауызша қабылданғандықтан фонетикалық ҿзгерістерге ҧшырап, қазақ тілінің дыбысталу заңына сай қолданылып, басқа тілден енгендігі аңғарылмайтын халге тҥскен. Орыс тілі арқылы тҥскен сҿздердің ішінде революцияға дейін енген сҿздер ауызша енгендіктен фонетикалық ҿзгерістерге ҧшыраған. Ал, революциядан кейінгі сҿздердің айтылуы да, жазылуы да орыс тіліндегі қалпында сақталады» (Айғабылов, 2004: 30). Тҥркі халықтары славян тілдеріне ерте ғасырлардан бері сҿз беруді бастаса да, қазақ тіліне русимдер кҿбіне ХІХ ғасырларда кіре бастады, оның ҿзінде ҽкімшілік басқаруға байланысты кейбір атаулар ғана болған. Ғ.Мҧсабаев «Қазақ тіліне орыс сҿздерінің ауысуы ХV-XVІІ ғасырлардан басталады» (Мҧсабаев, 2008: 235), деп тҧжырымдайды. Дегенмен, мысал ретінде Балық басынан шіриді, Қҧрғақ қасық ауыз жыртады деген мақалдардың орыс тілінен сол кезеңдерде енді деп айтуы қисынға келе бермейді. Ол ғасырларда біз сҿз алмадық, керісінше хандықтар мҽдениет, сауда-саттық, ҽскери кҥш жағынан ҥстем болып, кҿптеген сҿздерді беріп отырды. Мҽселен, штан, ҥтік, тауар, теңге, алтын, изюм, урюк , орда , батыр т.б. сҿздер ерте кезеңдерден бері кҿрші русь патшалықтарына кіре бастаған. Ал орыс тілінен сҿз алу, шынымен, ғалым кҿрсеткендей, ҥшінші кезеңде, яғни ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Оның ҿзінде сҿздер жаппай кірген емес, бірен-cаран сауда-экономикалық терминдері ғана кіре бастаған. ISSN 2411-6076, еISSN 2709-135X TILTANYM № 2 (90) 2023 https://www.tiltanym.kz 64 © А.Байтҧрсынҧлы атындағы Тіл білімі институты Қазақ ҽдеби тілінің тарихын зерттеуші кҿрнекті ғалым Р.Сыздықова русимдердің ҽдебиетте кейінгі кезеңдерде ғана қолданыла бастағанын алға тартады: «ХІХ ғасырдың басынан бастап, 60- 70 жылдарына дейінгі қазақ тілінің алдыңғы кезеңдерден бір айырмашылығы – оның лексикалық қҧрамына орыс сҿздерінің ене бастауы (Сыздықова, 1993: 197). Ғалымның айтқысы келгендей, Абайға дейінгі жыраулар поэзиясында жҽне Махамбет, Шернияздарда орыс сҿздері ҿте аз кездеседі (4-5 сҿз ғана). Ал Абай жҽне замандас ақындарында біршама кҿбейген. Дегенмен Абай тҧсында русизмдер ҽлі де айтарлықтай кҿп емес еді. Орыс тілінен енген сҿздердің Абайда аса кҿп емес екенін ғалым Р.Сыздықованың ҿзі ескерткен болатын: «ХIХ ғасырдың II жартысына дейін қазақтың ҽдеби тіліне енген орыс тілі сҿздері аса кҿп емес. Енгендері – Россия мен сауда-саттыққа байланысты ҧғым, зат аттары, ҽкімшілік ел басқаруға қатысты кейбір сҿздер жҽне кҥнделікті тҧрмыс пен шаруашылыққа байланысты жеке сҿздер болатын... Абай шығармаларында ҿз дҽуіріне дейін енгендерден шамалы- ақ сҿздерді атай аламыз. Олар: жүктеу/скачать 0,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|