Мағжан өмірі мен шығармашылығының елеулі кезеңдері
жүктеу/скачать 330,1 Kb.
|
1 2
|
МАҒЖАН ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЕЛЕУЛІ КЕЗЕҢДЕРІ Дайындаған Зарқын Сыздықұлы Тайшыбай,ф.ғ.к.М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің профессоры,Мағжанның Қызылжары деген монографияның авторы Мағжанның өмірі мен шығармашылығы туралы накты,шындыққа негізделген ақпар алғысы келгендерге,әсіресе мұғалімдерге,жастарға арналды.Қажет десеңіздер ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы мақалалар бере аламын.Бұл тақырыпта осы уақытқа дейін әлі беті ашылмаған,бұра тартып,теріс мағлұмат беріп жүргендер баршылық.Сұраңыздар,жауап беруге дайынмын.Жастарға шындықты,тек қана шындықты жеткізейік.Мағжан атамыз өте турашыл,жалғандықты,бояманы жек көрген. 1893 25-маусымда Мағжан Жұмабаев дүниеге келді. 1893 Ауылда Ахметдин молладан оқып тіл сындырды, хат таныды. 1905 12 жасында Қызылжарда Мұхаметжан Бегішевтің «Шалақазақ» медресесіне түседі. 1908 Мұғалім Міржақып Дулатовтан оқиды, оның ақындық мектебінен тәлім алады, қоғамдық көзқа-расын қалыптастырады. 1910 Қызылжардағы медресені бітіргеннен кейін, Уфа қаласына барып, Ғали қазіреттің медресесіне («медресе Ғалия») оқуға кіреді. 1911 «Айқап» журналының 2-санында Мағжанның «Жатыр» деген өлеңі басылды. «Басқа жұрт аспан-көкке асып жатыр, Кілтін өнер-білім ашып жатыр. Бірі –ай, бірі – жұлдыз, бірі – күн боп, Жалтырап көктен нұрын шашып жатыр... ... Ойламай біздің қазақ текке жатыр, Бір іске жанаса алмай, шетте жатыр. Азырақ көз жүгіртіп қарап тұрсаң, Қазекең таң қаларлық кепте жатыр». 1911 «Айқаптың» 9-санында Мағжанның «Шын сорлы» деген өлеңі басылды. Сюжетке құрылған шығар-мада қазақ қызының басынан өткен қайғылы оқиға сөз болады. 1911 «Айқаптың» 12-санында Мағжанның «Күз күні» деген өлеңі басылды. Бұл – ақынның табиғат лирикасы жанрындағы тұңғыш шығармасы. 1912 «Айқаптың» 4-санында Мағжанның «Жазғы-тұры» деген өлеңі басылды. «Май кірді, жер құлпырды, гүлдер жайнап, Жібектей көкорайлар жатқан жайрап, Сұлудай бұраңдаған бұтақтарда, Ән салып, әртүрлі құс тұрған сайрап...» 1912 «Айқаптың» 5-санында Мағжанның «Дала, қала» деген өлеңі жарияланды. 1912 «Айқаптың» 7-санында Мағжанның «Бұлбұл» деген өлеңі жарияланды. «Бұлбұл құс! Көзімде жас, кеудемде от, Болып мен саған келдім, ішімде шоқ. Дертіме сенен ғана дәрмен болар, Басқадан анық білдім, еш пайда жоқ...» «Мағжанның ақын болатындығы «Шолпанда-ғы» «Бұлбұл» деген өлеңінен көрінген1. 1912 Қазан қаласында Мағжанның «Шолпан» жинағы басылып шығады. Қазан университетінің профес-соры, жасырын цензор,жандарм тыңшысы,нәсілі хакас,түрі қазаққа ұқсас,өзі қазақша шамалы болса да білетін Н.Катанов осы жинақтағы бірнеше өлеңді жолма-жол орысшаға аударып, Петербургке, Ішкі істер министрлігінің баспасөз басқармасына жібереді. Үкіметке қарсы насихат жа-сады, деген айыппен М.Жұмабаевтың соңынан жандармдық бақылау қойылады.Шын мәнінде Кеңес тұсында Мағжанның қуғын көруінің бастауы осында жатыр.Патшалық орыс үкіметінің мұрагері Кеңестік орыс өкіметі, оның жалдаптары қазақ коммунистері Мағжанға орысқа қарсы деген айып тақты.Мағжан орысқа да,неміске де ...ешкімге қарсы болған емес,ол Қазақтың жоғын жоқтады,сол үшін айыпты болды. 1913 9-наурыз. «Қазақ» газетінің 5-санында Мағжанның «Туған жер» деген өлеңі басылды. «Адам басы – Алла добы» деген рас, Қалай қуса, солай кетпек сорлы бас. Кім біледі, мен де шетке кетермін, Туған жерім, сені тастап басым жас...» Сорлы азамат өзінің тағдырын ерте-ақ осылай болжаған. 1913 22-наурыз. «Қазақ» газетінің 7-санында Мағжанның «Орал тауы» деген өлеңі басылды. «Екі дүние: күн мен түн, өмір - өлім, Бірі – бесік, бірі – даяр көрің, Бала болып жата бер бесігіңде, Сары даланың еркесі – қазақ елім...» 1913 Омбы мұғалімдер семинариясына оқуға түседі. 1914 «Айқап» журналының 22-санында Мағжанның орыс ақыны Мотиннің «Сибирские мотивы» кітабынан аударған «Кең дала» өлеңі басылды. 1915 8-сәуір, «Қазақ» газетінің 117-санында «Көңіл» деген өлеңі басылды. «Жас баладан артық жеңсік Мұндай нәрсе көрмедім. Тұрағы жоқ шайтан секек, Тіпті-ақ сырын білмедім...» 1915 22-сәуір. «Қазақ» газетінің 121-санында «Жарыма» деген өлеңі басылды. «Жол алыс, жақын үшін жаннан кештім, Бауырдың халін көріп, бейнет құштым, Құшақта, сүй, күл, жыла, қайраттандыр, Жан-жарым ұзақ, ауыр жолға түстім...» 1915 25-маусым, «Қазақ» газетінің 134-санында «Есімде... тек таң атсын» деген өлеңі басылды. «Мезгілше, мейлі келсін, тісі батсын, Сұр жылан өзі оятар, қатты шақсын. Жаңадан жолбарыстай ұмтылармыз, Көрелік төңіректі тек таң атсын...» 1915 22-қазан, «Қазақ» газетінің 154-санында «Зар» деген өлеңі басылды. «Жалғанның бір көрермін көп пен азын, Өмірімде енді болмас жылы жазым. Енді бір өлгенім де, жүргенім де, Қолымнан ұшқаннан соң қоңырқазым...» 1916 9-маусым, «Қазақ» газетінің 184-санында «Дін үйренгенге» деген өлеңі басылды. «Кешегі арыстандай айбыны зор, Жүректі жолбарыстай қайраты мол, Айырып, ар-намыстан, күштен, естен, Кім қылды шала-жансар бір қорқақ құл?!..» 1916 «Балапан қанат қақты» деген қарасөзбен жазылған өлеңі Омбы мұғалімдер семинариясының оқушылары ұйымдастырған «Балапан» қолжазба журна-лының жарық көруіне арналған. 1917 16-ақпан, «Қазақ» газетінің 218-санында «Орамал» деген өлеңі басылды. «Қасірет батты жаныма, Уға толды жас жүрек. Орамалды жарыма, Бітірем қашан кестелеп...» 1917 жыл, маусым. Омбы мұғалімдер семинариясын бітіріп шығады. 1917 Омбыда Ақмола облысы қазақтарының съезіне қатысып, бірінші Бүкілқазақ съезіне делегат болып сайланды.Алаш қозғалысына саналы түрде қатысуы осыдан басталады 1917 21-қазан. Омбыда Ақмола облыстық қазақ комитетінің кеңесінде Мағжан Жұмабаев баяндама жасады: «Омбы уезінің қазақ комитеті төра-ғасының орынбасары С.Әлжанұлы мен хатшысы А.Қылышбайұлы «Омбы уезінің милициясы» де-ген шүберек байланған үш адаммен облыстық қа-зақ комитетінің кеңсесіне келіп қоқан-лоққы жаса-ды, заңды түрде сайланған қазақ комитетін тара-тып жібермек болды... Олар Омбы қаласының жа-тақтары жасаған ереуілдің айтағымен келген...». Қазақ комитеті «милиционерлердің» ісін заңсыз деп тауып, тиісті қаулы алды. 1917 14-қараша. «Қазақ» газетінде «Алаш» партиясы атынан Бүкілресейлік құрылтай жиналысына партия тізімімен Қазақстан губернияларынан сайлан-ған адамдардың тізімі басылды. «Ақмола һәм Семей облыстарынан: 1.Әли-хан Бөкейханов... 15. Мағжан Жұмабайұлы...» де-легат болып сайланды. 1917 желтоқсан. Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне делегат болып сайланып, Мәскеуге жүріп кетті. 1917 Алашорда үкіметінің құрамына сайланды, оқу-ағарту комиссиясының құрамына енді. 1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынборда «Жалпы қазақ-қырғыз съезі» болып өтті. «Алашорданың бастығына Әли-хан Бөкейханұлы сайланды. Оқу комиссиясына: 1. Ахмет Байтұрсынов; 2. Мағжан Жұмабаев... сай-ланды». 1917 жылғы 18-желтоқсан, «Қазақ» газетінде басылған хабардан: «Омбыда «Алаш» партиясының комитеті ашылды. Комитетке сайланғандар: ...Асылбек Сейітұлы, Мағжан Жұмабайұлы...» Бәз біреулер айтып,жазып жүргендей.Мағжан Алаш идеясына еліктеуші ғана емес,Алаш партиясының қазығын қағушылардың,Алаш көсемдерінің бірі. 1918 ақпан. Омбы Кеңес Атқару Комитетінің қаулы-сымен Қази Торсанов пен Мағжан Жұмабаев «Алаш» партиясының мүшелері ретінде тұтқынға алынады. 1918 3-наурыз. «Сарыарқа» газетінде М.Дулатовтың «Кім дос, кім қас?» деген мақаласы басылды. «...біздің түсімізді басқаларға бояп көрсетіп отырған өзімізден шыққан шағымшылар. Олар бүгін большевик болмақ түгілі, тескен тау өтіп кетсе де, жолың болсын дер едік, бірақ жұрт атынан сөйлеп, соңынан ерген он қазақтың баласы жоқ, жұртты адастырып отыр, соған күйінеміз. Кешегі қаралы патша заманында бірі шоқынып миссионер болып/Әліби Жанкелдинді айтады/, бірі сатылып жандарм мекемесіне тыңшы болып, бірі ел алдап, бірі жол тосып жолаушы тонаған соғылғандар... Мынадай ылай-саң заманда большевик бола қалып, ақ ордалы алаштың ортасына от тастағалы отыр. «Алаш» ордасына сайланған он бес кісі қазақтың дұшпаны, оларды жоқ қылу керек деп шағым қылып отыр. Қазіргі шығып тұрған «Қазақ» газеттері, бостандық дұшпаны, бұлардың жазушылары Николай-шыл/ С.Сейфуллин.Тар жол тайғақ кешуді оқыңыз/ деп отыр!» 1918 10-наурыз. Крестьян, жұмысшы және солдат депутаттары Советтерінің Батыс Сібір және Омбы облыстық атқару комитетінің 55-санды хабаршы-сында Социалистік Қазақ партиясы «Үш жүздің» Орталық комитетінің қарары басылды. «Қазақтың буржуазиялық «Алаш» партиясы-ның мүшелері А.Сейітов, М.Жұмабаев, Е.Итбаев, Е.Мұқышев, А.Тұрлыбаев және басқалары рево-люцияға қарсы деп танылды. ...Облыстық қазақ комитетінің мүшелерін айыпты деп жауапқа тарту және тұтқынға алу жөінідегі барлық материал Омбы Советінің рево-люциялық трибуналына жолдансын»: 1) Асылбек Сейітов, 2) Мағжан Жұмабаев, 3) Айдархан Тұр-лыбаев, 4) Ерқосай Мұқышев, 5) Ережеп Итбаев 6) Мұсылманқұл Сейітов. «Үш жүз» 1918 жылы мамыр айында жұмысын тоқтатты. Яғни М.Жұмабаев 1918 жылғы наурыз-дың аяғы, мамырдың ортасына дейін шамамен 40-45 күн Омбы түрмесінде отыр. 1918 мамырдың басы. Омбыда Алаш жастарының қазақ жастарының бүкілелдік бірінші съезі болды. Съез-де Қазақстанның әр қиырындағы жастар ұйымда-рының басын қосатын «Жас азамат» ұйымы құры-лып, оның кіндік комитеті басқармасы сайланды, «Жас азамат» газетін шығару ұйғарылды. Съезде Семейден Мұхтар Әуезов, Омбыдан Мағжан Жұ-мабаеҚошке Кемеңгеров,Аққағаз Досжанова т.б. қатысты. 1918 қазан. Петропавлда «Үш жүз» газетінің баспа-ханасында шыққан «Жас Азамат» газетінің бірін-ші санына Мағжан Жұмабаевтың «Жастарға» деген өлеңі басылды. Өлеңнің алдына автор мына-дай жетексөз берді: «...Жастар! Алда жүрген, алаш жолына аянбай қызмет қылған адал жүрек ағалардан үлгі-өнеге алыңдар. Елдіктен, ерліктен айырылып, екі жүз жылдай еңсесі түскен елді ойлаңдар. Күнді – түн, жақыныңды –жат, пайданы – зиян деп жүрген толық саяси құқықтарын іздеп алуға ер жетіп, есі кірген елді ойлаңдар...» 1919 қыркүйек-қазан.Омбыдан Қызылжар уезінде халық санағын өткізуге Сибревком өкілі болып келді. 1919 желтоқсан. Омбыда Сибревкомның «Азад Сібір» газетінің жанынан «Кедей сөзі» газетін ұйымдас-тыруға белсене қатысты.Кейін,1921 жылы 5 наурыздан бастап «Бостандық туы»газеті аталып Петропалда,1921 ж.мамырдың аяғынын бастап шыға бастаған газетті өзі ұйымдастырды,1922 жылғы мамырдың басына дейін,бір жыл осы газетте жұмыс істеді. 1919 Граждан деген баласы дүниеге келді. 1919 Әйелі Зейнеп Тастемірқызы қайтыс болды. 1919 «Сибирская кооперация» ұйымының мүшесі, әрі қызметкері.Кооперация жарғысын,кооперация туралы орыс тілінде жбасылған үгіт-насихаттық әдебиеттерді қазақшалап,бастырып таратты. 1920 «Автономия кімдікі?!» деген мақаласы шықты.Мақалада Қазақ автономиясы тапқа,топқа,руға бөлінбеген Қазақтікі,біздің ұлттың игілігі деп жар салды. 1920 жылы 10-қаңтар. Сібір ревкомы жанынан оқу бөлімі құрылды. Аз ұлттар бөлімінің қазақ бөлімшесіне жұмысқа Мағжан Жұмабаев пен Қошмұхамет Кемеңгеров тағайындалды. 1920 қазан. Мағжан Жұмабаев Сибревком өкілі ретінде Петропавл уезіне келіп, халық санағын жүргізді,іссапарда екі айдай болып,тұрақты орны Омбы қаласына қайтты . Демек,І917-1921 жылдары,анда-санда келіп-кетіп тұрғаны болмаса,Мағжан Петропавлда тұрған жоқ. 1921 3-ақпан. «БК(б)П Сібір бюросы мұсылман секциясымен бірігіп, 2000 дана газет шығаруға рұқсат берді. Баспахана Омбы губерниялық атқару комитетіне қарайтындықтан, апталық «Кедей сөзі» газеті айына бір рет қана шығады. Газет ресми түрде губаткомның органы. Бұлай бола берсе, Ақ-мола және Семей облыстарына сөзіміз жетпейді. «Кедей сөзін» қазақ өкілдігіне беруді сұраймыз. Редакция алқасын құрдық. Оның құрамында Әбдірахман Әйтиев, Телжанов, Жұмабаев және Серкебаев бар». 1921 7-ақпан. Большевиктер партиясының Сібір бюр-сы «Кедей сөзі» газетінің редакция алқасын бекітті. Газет редакторы Бородихин, алқа мүшелері Әйтиев, Телжанов, Тоқжанов, Жұмабаев. 1921 21-ақпан. Қазақ автономиялы республикасының Сибревком жанындағы өкілдігінде мәжіліс болды. Мәжілісте өкілдік жанынан 9 адамнан әдеби алқа құрылды. Олар: Айбасов, Серкебаев, Кемеңгеров, Фазылов, Сейітов, Кәкенбаев, Телжанов, Тоқпанов және Мағжан Жұмабаев. Алқаның міндеті: Қазақ республикасы туралы жұртшылықты кеңінен құлақтандыру, қазақша газет, листовкалар шығару. 1921 7-наурыз күні бұрынғы «Кедей сөзі» деген атауы жойылып, «Бостандық туы» газетінің бірінші саны Омбыдағы Қазақ өкілдігінің, яғни Қазақстан республикасының атынан шықты. Ре-дакция алқасының бір мүшесі Мағжан Жұмабаев, арнайы тамақ үлесін алмайды. (1921 жыл, 21-наурыз). 1921 сәуір айы. Омбы қаласында «Центросибирь» деген атпен Батыс Сібір кооперативтер бірлестігі құрылды. Мағжан Жұмабаев осы бірлестіктің жар-ғысын «Жұмыскер – қара халықтың ұйым дүкен-дерінің ережесі» деген тақырыппен қазақшалап, «Кедей сөзінің» 5, 11, 22-сәуірдегі сандарына бас-тырды. «...Мұжық пен қазақ арасында ұйым дүкен-дерін ашу бірдей емес, екі басқа нәрсе...» 1921 12-сәуір. «Бостандық туы» газетінде Мағжан Жұмабаевтың «Қазақ оқығандарына хаты» басылды. «...елге қамқор оқығандар билік төріне шығу керек... Оқыған адамдарда дүниеге белгілі көзқарас болады, нық бекіген мақсаты болады, айнымайтын бір идея меншіктейді. ...Қазақ төңкерісінің нәтижелерін қазақтың мойнына қамтыша кигізе салуға болмайды...» 1921 1-мамыр. М.Жұмабаев «Бірінші май мейрамы» деген мақала жазып, «Бостандық туы» газетінің 4-санына бастырды. «Бірінші май – жер жүзі пролетариатының жұмыскерлер табы мейрамы... ...Қазақ, әділдік туын көтерген пролетариат қатарына қосыл! Оның қайғысы – сенің қайғың! Оның қуанышы – сенің қуанышың! Бірінші Май мейрамы – сенің де мейрамың! Өркендесін, Бі-рінші май мейрамы!» 1921 5-мамыр. Ақмола губревкомыныңтөрағасы Ә.Әйтиев Омбыға жеделхат соғып: «...Мағжан Жұмабаевты баспа жабдықтарымен Петропавлға тез жіберуді» сұрайды. 1921 5-10-мамыр аралығында Мағжан Омбыдан Қызылжарға, «Бостандық туы» газетінің редакция-сы құрамына келді. 1921 «Бостандық туы» газетінің 4-санында Мағжанның «Жазылашақ оқу құралдары һәм мектебіміз» деген мақаласы басылды. «...Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіре-леді. ...Мектебімізге негіз саламыз дегенде ескеретін іс – соңғы кезде соқыр еліктеу ауруы біздің жа-нымызға сіңіп барады. ...сынамай, икемдемей, да-яр қамытты қазақ баласының мойнына кигізе қою тарих алдында, еліміздің тағдыры алдында кеші-рілмес күнә болар еді». 1921 «Бостандық туы» газетінің 13-санында Мағжан-ның «Сайлау» деген мақаласы басылды. «Ақмола губерниясында 15-августен қалдыр-май губерниялық ревком таратылып, болыстық, ояздық һәм губерниялық исполкомдар құрылмақ болды.. ...исполком жоғарыдан жасырып беретін ме-кеме емес, елдің өзі құратын мекеме, һәм оның мүшелерін ел жиылыс қылып өзі сайламақ. Жақын болсын, жат болсын ел өзі білетін, өзі сенетін адамдардан сайламақ...». 1921 10-желтоқсанда Орынборда БОАК саяси хатшысы М.Әуезовтің тікелей ұсынысымен және ұйымдастыруымен қазақ коммунистерінің жиналысы өткізілді.уге. Жиналысты Жангелдин ба-қарды. Қырдағы аудандардың аштыққа ұшыраған қазақ халқына нақты көмек көрсету туралы М.Әуезов баяндама жасады. «... Дәл қазір шұғыл түрде шешуші шара қолданылмаса, онда Қазақ республикасы қазақсыз қалады...» 1921 21-ақпанда қазақ облыстық ІІ партия конференция-сында М.Әуезов түскі мәжілісте сөз сөйлеп: «...Қазақ болыстарында аштықтың зардаптары асқынып бара жатқанын, оларға мемлекет тарапы-нан көмек көрсетілмегенін айтып, мұның мәнісі аштықпен күрес комиссияларының құрамында қа-зақ азаматтарының жоқ екендігінде», - деді. Сол үшін Мұхтар Әуезовке және басқаларына алғаш рет «ұлтшыл» деген айып тағылды. 1922 5-мамыр. Мағжан Жұмабаев аштықпен күрес жөніндегі Ақмола губерниялық (Петропавл) төтенше комиссия төрағасының орынбасары болып тағайындалды. 1922 9-маусым. Помгол төрағасының орынбасары М.Жұмабаев губерниялық әскери комиссар Приморскийге хат жазып, жетім қалған қазақтың 100 баласын және мүмкін болғанша орыс балаларын қамқорлыққа алуды сұрайды.Тапсырманың орындалысын өзі бақылап отырды. 1922 11-маусым. Ақмола губерниялық «Мир труда» газетінде Мағжанның «Сарыарқадағы аштық» деген мақаласы орысша жарық көрді. «...Криклив и суетлив человек голода, что он не замечает тихой смерти сына Сары-Арки. Шум-лив город культурного человека, что он своим шумом заглушает тихий стон Сары-Арки. Вот одна из причин незнания русского общества об ужасах голода кригизской степи... На почве голода разрушается киргизские хозяйства и сам народ подвергнут нравстенному разложению...» 1922 1-шілдеде Мағжан Көкшетау уезіне іссапарға аттанып кетеді. 1922 14-шілде. Мағжан Көкшетау уездік Атқару Комитетінің мәжілісін өткізіп, аштарға көмек көрсету шараларын ұйымдастырады. 1922 «Мир труда» газетінің 9-тамыздағы санында Ақмола губерниялық атқару комитетінің төрағасы Сабыр Шәріповтің «Қазақ болыстарындағы Кеңес сайлауы қарсаңында» деген мақаласы «Рибас» де-ген жасырын атпен басылып шықты. Онда М.Жұ-мабаев, Ж.Тілеулин, Қуанышев..... алашорда мү-шелері, жаулар деген айып тағылды. 1922 «Мир труда» газетінің 11-тамыздағы кезекті санында Жұмағали Тілеулин Сабыр Шәриповтің аталған мақаласындағы айтылған пікірдің жала екендігін, М.Жұмабаев бастаған қазақ азаматтары-ның кеңестік құрылысқа адал қызмет етіп келе жатқандығын көрсетіп, жауап мақала жазды. 1922 17-20-тамыз. Мағжан Көкшетаудан оралып, іссапар қорытындысы бойынша есеп-баяндама да-йындап, губаткомге тапсырады. 1922 қыркүйектің басы. Мағжан Жұмабаев Қызылжар-дан Ташкентке Челябинск қаласы арқылы жүріп кетті. 1922 13-қазан. Губерниялық төтенше комиссия Мағжан-ның Көкшетауда атқарған жұмыстары туралы есепті күн тәртібіне енгізді. Жиналысқа Мағжан қатыспаған. 1922 қазан. Кеңес үкіметіне қарсы бағытталған қимыл-әрекеттер жасады деген айыппен Ж.Тілеулин түрмеге қамалды. 1922 Орынборда Мағжанның «Педагогика» деген ғылыми-әдістемелік еңбегі жеке кітап болып ба-сылды. «Қазақтың қаны бір, жаны бір жолбасшысы – мұғалім. Еліміздің аз ғана жылдық ояну дәуіріне баға беру үшін алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын – мұғалімдердікі... ...Бірге оқысқан, бірге оқытысқан, жылдары-мыз бір, жолымыз бір қазақ мұғалімдері! Қолымнан келген осы еңбегімді сендерге тар-ту қылам. Ниетімнің тазалығы үшін тартуымды қабыл көріп алыңыздар. жүктеу/скачать 330,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2