Мамандығына арналған «Қазіргі қазақ тілі негіздері»

2003, 30-31- беттер.

Сөз және мағына

Сөз тіркесіне де, сөйлемге де материалдық негіз болатын – сөз. Сөз сөз тіркесінің сыңары болуы, сөйлем мүшесі болуы, кейде жеке сөйлем болып кетуі, күрделі сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін құрауы мүмкін.

Сөз тіркестері, негізінен, екі немесе онан да көп сөздермен тіркесе келіп, белгілі бір ойды білдіреді.

Сөз тіркестері тіл білімі ғылымында негізінен екі түрге бөлінеді; 1) еркін сөз тіркестері, 2) тұрақты сөз тіркестері – фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, идиомалық тіркестер.

1. 
   Лексикография және сөздіктердің түрлері туралы түсінік
   
2. 
   Түсіндірме сөздіктер
   

4. 
   Диалектологиялық сөздіктер
   
5. 
   Салыстырмалы сөздіктер
   
6. 
   Этимологиялық сөздіктер
   
7. 
   Синонимдер сөздігі
   
8. 
   Фразеологиялық сөздіктер
   
9. 
   Аударма сөздіктер
   
10. 
    Теминологиялық сөздіктер
    
11. 
    Шет тілдер сөздігінің сөздігі
    

1. 
   Сөздің морфологиялық құрылымы және мағыналық бөлшектері туралы мағлұмат.
   
2. 
   Түбір морфема мен негіз.
   
3. 
   Аффистик морфема және олардың түрлері.
   
4. 
   Сөздердің морфемаларға мүшелену мүмкіндігі.
   
5. 
   Сөздердің морфологиялық құрылымының өзгеруі.
   

Зат есім.

Сын есім. Сан есім.

Есімдік. Түрлері мен жасалу жолдарын мысалдар келтіру арқылы жауап беру.

Жаттығу жұмыстарын орындау.

Әдебиет: Ш. Бектұров “Қазақ тілі” Алматы. “Атамұра”, 2006ж. 80-115- беттер.
9-тәжірибелік сабақ Етістік. Есімше. Көсемше

Мақсаты: Етістік. Есімше. Көсемше туралы білім жетілдіру

Әдістемелік нұсқаулық: Етістік. Есімше. Көсемше қосымша материалдармен жұмыс жасау

Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:

Етістік

Заттың қимылын, ісін, күй-жайын білдіретін сөз табы етістік деп аталады. Етістік сөйлемде көбінесе баяндауыш қызметін атқарады. Не істеді? Не қылды? Не істелінді? Қайтті? деген сұрақтарға жауап береді.

Етістік істің белгілі бір уақытта (шақта) болатынын білдіреді. Мысалы: мен бардым, мен барғанмын, мен барып едім (өткен шақ), мен барамын, мен барармын, мен бармақпын (келер шақ), мен оқып отырмын, ол көріп тұр (осы шақ).

Етістіктің шақтары

Қимыл іс-әрекет белгілі бір уақыт кеңістігінің аралығында болады. Мұны етістіктің шағы деп атайды. Қимыл іс-әрекеттің орындалатынына, орындалуға тиістілігіне, орындалғандығына қарай етістік үш шаққа бөлінеді.

1. Осы шақ. 2. Келер шақ.3. Өткен шақ.

Етістіктің райлары

Етістіктің төрт түрлі райы бар:

Қалау рай етістік пен етістің түбіріне –қы, -кі, -ғы,-гі жұрнағы жалғанып, одан кейін тәулдік жалғауы қосылу арқылы және бұдан кейін кел етістігі тіркесіп келу арқылы жасалады. Мысалы: білгім келеді, айтқым келеді, санағым келеді, сөйлескім келді, кеткіміз келді.

2. А. Ысқақов “Қазіргі қазақ тілі. Морфология”. Алматы, 1967, 67-82- беттер.

Табиғаттағы әр түрлі құбылыстардың дыбыстарына еліктеуден және табиғи көріністердің бейнеленуінен пайда болған сөздерді еліктеу сөздер деп атайды. Еліктеу сөздер мағынасы жағынан дыбыстық еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер болып екіге бөлінеді.

Жанды, жансыз заттар шығарған түрлі дыбыстарды беру үшін қолданылатын сөздер дыбыстық еліктеуіш сөздер деп аталады. Мысалы: тырс-тырс (тамшы), сылдыр-сылдыр (бұлақ), тарс-тарс (есікті ұру), қарш-қарш (шайнау), пыр-пыр (ұйықтау) т.б.

Заттардың, құбылыстардың түрлі сын-сипатын, қимыл-қозғалыстарын көру арқылы қабылдап бейнелейтін сөздер бейнелеуіш сөздер деп аталады. Мысалы: жалт (қарау), қалт (етті), селк (етті), маң-маң (басу), зып (ету), жалт-жұлт (көріну) т.б.

2. Ш.К. Бектұров Қазақ тілінің қолданбалы грамматикасы. Астана, “Фолиант” баспасы, 2003, 166-171-беттер, 181-182-беттер.

Тілімізде толық лексикалық мағынасы жоқ, бірақ сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып немесе сөзге қосымша мән үстеп тұратын көмекші сөздер бар. Ондай көмекші сөздер шылаулар деп аталады.

Шылау сөздер білдіретін мәні мен сөйлемде атқаратын қызметіне қарай үшке бөленеді:

1. Септеулік шылау; 2. Жалғаулық шылау; 3. Демеулік шылау.

Шылаулардың түрлері мен жасалу жолдарының ерекшеліктері мен мағыналары.

Одағай

Сөйлеушінің шындыққа, болмысқа қатысын, көніл-күйін сезім арқылы білдіретін сөз одағай деп аталады. Одағайдың атап көрсететін қызметі жоқ. Оған арнайы грамматикалық категория тән емес.

Мысалы: Бәрекелді! Өлеңді жақсы айтасың! Ойбай, ауырттың!

Қап, соңғы автобус кетіп қалды-ау! Рақмет, Айбек, рақмет!–Кеш жарық!- деді Аханов.

Редактор-құрастырушы: В.Ю. Франк. Алматы, 1999, 119-120-беттер.

Синтаксис төрт салаға бөлінеді: 1) сөздің және оның формасының синтаксисі; 2) сөз тіркесінің синтаксисі; 3) жай сөйлемнің синтаксисі; 4) құрмалас сөйлемнің синтаксисі.

2. М.Балақаев, Т.Қордабаев “Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис”, Алматы, 1986, 3-18-беттер.

Сөз тіркесі бағыныңқы және басыңқы бөлімдерден тұрады. Бағыныңқы сөз басыңқы сөзбен мағына арқылы байланысады.

Сөйлем бірнеше сөздерден, сөз тіркестерінен тұрады. Сөз тіркестерінің алғашқы (бағыныңқы), соңғы (басыңқы) компоненттерінің қай сөз табынан болғанына қарай олар есімді және етістікті сөз тіркесі деп бөлінеді.

Сөздердің байланысу тәсілдеріне қарай қазақ тілінде сөз тіркесінің бес түрі бар: қиысу, меңгеру, матасу, қабысу және жанасу.

Сөз формаларының құрамы: синтетикалық формалар және аналитикалық формалар болып екіге бөлінеді.

Күрделі сөздер. Біріккен сөз. Қос сөз. Қысқарған сөз.

Әдебиет:

1. Ш. Бектұров “Қазақ тілі” Алматы. “Атамұра”, 2006ж. 172-176- беттер; 2. М.Балақаев, Т.Қордабаев “Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис”, Алматы, 1986, 19-82-беттер.

Сөйлем құрылысына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:

1. 
   Дара және күрделі.
   
2. 
   Атаулы.
   
3. 
   Жақты және жақсыз.
   
4. 
   Толымды және толымсыз.
   

1. Хабарлы.

2. Сұраулы.

3. Бұйрықты.

4. Лепті.

Сөйлем мүшелері. Бастауыш. Баяндауыш. Анықтауыш. Толықтауыш. Пысықтауыш. Жасалу жолдары, атқаратын қызметі.

2. М.Балақаев, Т.Қордабаев “Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис”, Алматы, 1986, 83-190-беттер.

Жай сөйлем бір ғана ойды білдірсе, құрмалас сөйлем – екі немесе одан да көп жай сөйлемнен құралады.

Құрмалас сөйлемнің құрамына енген жай сөйлемдер бір-бірімен қосымша, шылау, орын тәртібі, өзіндік интонация арқылы байланысады.

Құрмалас сөйлемнің құрамына енген жай сөйлемдердің баяндауыштарының өз бастауыштарымен қиысу, қиыспау және аралас келуіне орай салалас, сабақтас және аралас болып үшке бөлінеді.

Компоненттері мағына, орын тәртібі, интонация бойынша, ал олардың баяндауыштары шылаулы да, шылаусыз да байланысып келіп, олар тиянақты формада болып, өзара тең дәрежеде келген жай сөйлемдердің тіркесін салалас құрмалас сөйлем деп атайды.

Салалас құрмалас сөйлемдердің мағыналық түрлері: ыңғайлас, себеп-салдар, қарсылықты, шартты, салыстырмалы, кезектес, талғаулы, түсіндірмелі салаластар.
Сабақтас құрмалас сөйлем

Компоненттері мағынасы жағынан басыңқы және бағыныңқы болып келіп, баяндауыштары тиянақсыз формада келетін жай сөйлемдердің тіркесін сабақтас құрмалас сөйлем деп атайды.

Сабақтас құрмалас сөйлемдер. Сабақтастардың құрамы: бағыныңқы және басыңқы сыңарлары.

Сабақтас құрмалас сөйлемдердің түрлері: шартты, қарсылықты, қимыл-сын, себеп-салдар, мезгіл, мақсат бағыныңқы сабақтастар.

1. Ш. Бектұров “Қазақ тілі” Алматы. “Атамұра”, 2006ж. 307-309- беттер;

2. М.Балақаев, Т.Қордабаев “Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис”, Алматы, 1986, 192-308-беттер;

3. Қ.Есенов “Құрмалас сөйлемнің синтаксисі”, Алматы, 1995.

Оқытудың негізгі объектісі "Қазіргі қазақ тілі" тіл білімі туралы ғылыми әдебиеттер, ғылыми мақалалар, қысқаша сипаттамалар, ақпараттық мәтіндер, ғылыми саладағы тілдік тілдің функционалдық және құрылымдық жүйесі туралы, сөздің грамматикалық мағыналары, сөз тіркестерінің түрлері, жай сөйлем және құрмалас сөйлемдердің синтаксистік ерекшеліктері, құрылымы, жасалу жолдары туралы, тіл білімін зерттеудің әдістері мен методологиясы туралы оқулықтар, оқу құралдары болып табылады.