Пайдаланылған ҽдебиеттер тізімі

183 
РУХАНИ- ҚҦНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТҼРБИЕ БЕРУДІҢ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Муханова.А.Т. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, Бейнелеуөнері жəне сызу жəне дизайн 
кафедрасының аға оқытушысы. 
Атырау, Қазақстан 
Аннотация.
 
Қазақстандық білім беру жҥйесін дамытудың басты міндеттерінің бірі білім берудің мазмҧнын жетілдіру болып 
табылады. Білім берудің мазмҧны оқушыларға тек белгілі бір білім, іскерлік, дағдылар жиынтығын меңгертіп 
қана қоймай, оқушы тҧлғасын дамытуға, ҿмірлік проблемаларды ҿз бетімен жҽне тиімді шешуге, тҧлғаның 
ҿзін-ҿзі анықтауына, ҽлеуметтенуіне жҽне ҿзін-ҿзі жҥзеге асыруына мҥмкіндік беретін ҽмбебап білім, тҽжірибе 
жҽне қабілеттердің жиынтығын меңгертуге бағытталған.
Бҥгінгі таңда жастардың рухани мҽдениетін дамытуда жҽне эстетикалық тҽрбиенің ҧтымдылығын арттыруда 
халықтық ҿнерді рухани-мҽдени қҧндылық ретінде зерттеудің, оның тҽлім-тҽрбиесі, мол тҽжірибесі негізінде 
оқушыларды тҽрбиелеудің теориялық-практикалық негіздерін зерттеудің қажеттілігі туындап отыр. Осы 
мақсатты жҥзеге асыру ҧлттық мҽдени қҧндылықтар негізінде оқушыларға эстетикалық тҽрбие беру мҽселесін 
зерттеудің кҿкейкестілігін айқындайды. 
Осыған орай, қазақ эстетикалық ой-пікірлерінің алғашқы даму кезеңдерінен бастап, кҿшпелілер мҽдениетіндегі 
ҧлттық қҧндылық, эстетикалық болмыс пен таным туралы тҥбегейлі мҽселелерді кҿркем формада баяндаған: 
ҽл-Фараби, Ж.Баласағҧн, Ғ.Қашқари Қ.А.Иассауи, А.Ҥйгінеки, Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, 
Ақтамберді, Бҧқар, Шал ақын, Ш.Уҽлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Қҧнанбаев, Ш.Қҧдайбердиев т.б. ғалымдар 
еңбектерінің негізгі ҿзегі философиялық эстетикалық ойларды терең дамыту болып табылады.
Кеңестік дҽуірде: Ҽ.Бҿкейханов, А.Байтҧрсынов, М.Жҧмабаев, М.Дулатов, М.Ҽуезов, Ҽ.Марғҧлан, Қ.Ақышев, 
М.Қаратаев, М.Базарбаев, А.Жҧбанов, Б.Ерзакович, Ҽ.Қоңыратбаев, Ҿ.Жҽнібеков, Х.Арғынбаев, М.С.Мҧқанов 
т.б. ғалымдардың еңбектерінде ҧлттық мҽдени қҧдылықтардың ҿзіндік болмысына теориялық талдаулар 
беріледі. 
Ҧлттық мҽдени қҧндылықтар - ҽрбір халықтың, этностың мҽдениетінің ҿзегі, жеке тҧлғаның ішкі мҽдениетінің 
іргетасы. Бҥгінгі таңда қазақ халқының ҧлттық мҽдени қҧндылықтарының мҽнділігі егеменді ел болуымызбен 
байланысты, сонымен қатар, жаһандану ҥдерісі жағдайында жас ҧрпақтың ҧлттық келбетін қалыптастыру 
қызметіне байланысты одан ҽрі артып отыр.
Мектеп оқушыларын жалпы ҧлттық мҽдени қҧндылықтар негізінде бҽсекеге қабілетті, мҽдениетті қоғам мҥшесі 
етіп тҽрбиелеу қазіргі педагогика ғылымының тҥп мақсаты болып отыр. Осыған орай, эстетикалық тҧрғыда 
тҽрбиелеудегі ҧлттық ҿнердің мҽдени қҧндылық ретіндегі тҽлім-тҽрбиелік маңызы, атқаратын рҿлі, бҥгінгі 
педагогикалық білімді ізгілендіріп, жаңа сапаға кҿтереді.
Бҧл туралы Ж.Ж.Наурызбай былайша сипаттайды: «Адамның рухани ҽлемі ҧрпағымызға берер мҽдени-
этностық тҽрбиеге орай кҿркейеді. Мҽдени қҧндылықтарды қалыптастырып, жҥзеге асыруға ықпал ететін 
ҥздіксіздік пен ізгілендіру ҧстанымдары білім беру жҥйесін реформалаудың базалық принциптері болып 
табылады», − деп халықтың тҿл ҿнері арқылы эстетикалық тҽрбие беру қажеттілігіне мҽн береді. 
Оқушылар ҥшін маңызды мҽселе адамзаттың мҽдени қҧндылықтарды жасау тарихындағы ҿнердің алатын орны 
ерекше екендігін кҿрсету маңызды мҽселе болып табылады. Кез келген іс-ҽрекеттің нҽтижесі ҿнер туындысы 
бола бермейді, содықтан ол ҿнер деңгейіне кҿтерілу ҥшін ҽлеуметтік болмыста жинақталған мҽдени 
рҽміздердің белгілі бір ҥйлесімділігі, кемелденуі қажет. Яғни, ҿнер туралы айтқанда жеткіншек ҥшін жалған 
ҿнер мен нағыз руханилыққа қарай ҧмтылдыратын адамның шынайы болмысына сҽйкес келетін, оның жанының 
жадырауына ҥлесін қосатын нағыз ҿнердің айырмасын білуі керек. 
Аталған еңбектер ҧлттық мҽдени қҧндылықтар арқылы білім берудегі педагогикалық іс-ҽрекеттің мағынасы 
мен мазмҧны, шығармашылық ҽдіс-тҽсілдері арқылы эстетикалық тҽрбие міндеттерін нҽтижелі шешуге 
мҥмкіндік береді. Ҧлттық мҽдени қҧндылықтар ретінде оқушыларға эстетикалық тҽрбие беруде ҧлттық 
сəулет 
өнерінің
 
де рҿлі ҥлкен. 
Ҽ.Марғҥлан қазақ халқы қалдырған аса бағалы мҽдени мҧралардың ішінде, бізге дейін толық сақталғаны халық 
эпосы жҽне ою-ҿрнек, ал сҽулет ҿнері жҽне басқа да кҿне ҿнер тҥрлері із-тҥзсіз жоғалды, олардан біздің заманға 
жеткені ертедегі мҧралар мен қорғандардың сынықтары ғана деп кҿрсеткенмен бізге жеткен мҧралардың ішінен 

184 
орта ғалырлық ескерткіштерге ортақ белгілерді саралау қиын емес. Олар Ҧлытау мен Маңғыстауда, Талас, 
Атырау ҿңірінде, Сыр бойында, Аягҿз маңында жақсы сақталған. 
Оқушыларға эстетикалық тҽрбие беруде ҧлттық 
мүсін өнерінің 
орны бҿлек. Ҧлттық мҥсін ҿнері деп тҥркі 
кезеңінен жеткен кісітастарды, қазірге дейін ҿз мҽнін жоймаған қҧлпытастарды, олардың сынтас, қадатас 
тҥрлерін айтамыз. Пішіні, сҧлбасы жағынан осы кісітастарға жақын монументті ескерткіштердің бірі - 
қҧлпытастар. Қҧлпытастардың кейбірі кісі бойынан биік, жазусыз, ҿрнексіз қарапайым қайрақтас іспеттес 
болса, екінші тҥрі жоғарғы жағынан жҧмырланып, ҥшбҧрыштанып, жапырақ тҽрізді етіп оймышталған, ҧзына 
бойына оюмен, таңбамен, жазумен, сурет нақыштарымен бедерленіп келеді. 
Ҧлттық ҿнерді педагогикалық мҽселе ретінде қойған кезде біз, осы ҿнер арқылы балаларға кҿркем - эстетикалық 
тҽрбие беру мҽселесін кҿздейміз. Сондықтан бізді дҽстҥрлі ҿнердің кҿркемдік табиғаты қызықтырады. Оның 
кҿркемдік табиғаты педагогикалық мақсатқа байланысты ҽр жағдайда ҽр тҥрлі ашылады. 
Ҿйткені, халық ҿнері этностың ой-санасы мен дҥниетанымының, ҿмір болмысы мен кҿзқарасының ҿзара 
байланысын береді. Бірақ қоғамдық сана шындықтың жансыз кҿшірмесі емес, ол заманның этномҽдени рухани 
мҽнін, кҿркем эстетикалық идеяларын мағыналы мазмҧнға айналдырған биік этникалық қасиеттерінің нышаны. 
Сондықтан, халық қолҿнері қазақтың рухани жҽне материалдық мҽдениетінің айғағы болып табылатын киіз 
ҥйдің пайда болу тарихынан бҿліп қарастыру мҥмкін емес. Ҿйткені қазақ ерте заманнан бастап - ақ ҿзінің ата-
тегін қҧраған ежелгі тайпалардан киіз ҥйді қҧрастырып баспана ретінде пайдалануды ҿзіне мҧра етіп 
қабылдаған ел. Сонымен қатар, халықтың эстетикалық танымы мен талаптарының ҿсе тҥсуіне орай киіз ҥйді 
безендіру қажеттілігі киіз ҥй жиһаздары: киіз басуды, тері ҧқсатуды, алаша, кілем, басқҧр тоқуды, ши орауды, 
алтынмен аптап, кҥміспен кҥптеу қолҿнер кҽсібін игеруге себепкер болды. Қолҿнердің осы тҥрлерінің барлығы 
да кҥнделікті тҧрмыс қажеттілігіне байланысты киіз ҥйдің жасауы ретінде ҿзіндік орын алып отырған. Кҿшпелі 
халық кҥн кҿріс кҿзі малды ҿз қажеттілігіне пайдаланып тҧрмыс бҧйымдарын жасауға ҽбден бейімделді. 
Кҿшпелі халықтың киіз ҥймен кҥрделі байланысы мен материалдық мҽдениетінің дамуы нҽтижесінде ерекше 
дҽстҥрге негізделген халық қолҿнері қалыптасты.
Ал, Абай Қҧнанбайҧлының эстетикалық ойлары мың жылдан артық тарихы бар жазба ҽдебиетіміз бен рухани 
мҽдениетіміздің тарихи шындығы аясында қарастырылуы тиіс. Ҧлт мҽдениетінің деңгейі елдің бірлігі мен 
тірлігінен кҿрінетінін айқындаған Абай бҧл салада елді бірлікке шақырып, жастарды еңбекке тҽрбиелейді. 
Мҽселен, «Отыз ҥшінші сҿзінде» Абай қолҿнердің қажеттілігіне тоқталады, «қолҿнер ҥйренбек керек», ол 
ешқашан жҧтамайды, ҿнерді ҥзбей жетілдіріп отырса, іскерлік артады деген ҧғымды жастарға қазақтардың 
жалқаулығын, салғыртығын, кербездігін, мақтаншақтығын бетке басып, ҽшкерелей отырып қазақ халқына тҽн 
психологиялық ерекшелік айнытпай берілген десе болады. Ол туралы Абайдың қара сҿздерінде кҿрініс тапқан 
эстетикалық кҿзқарастар, қазақтың кҿркем мҽдениетін жаңа деңгейге кҿтерді. Этнопедагогика мен 
психологияда мҧндай сезімдер моральдық (адамгершілік), интеллектуалдық (танымдық) жҽне эстетикалық 
болып бҿлінеді. Этнопедагогика ғылымында ең негізгісі тҽрбие мҽселесі. Ҧлттық тҽрбие – ҧлт ҧрпақтарына 
ҧлттық мҽдени қҧдылықтарды ҥйретудің қуатты қҧралы эстетикалық тҽрбиенің барлық саласымен 
байланыстыра, дамыта қолдану ҥшін, этнопедагогика пҽнінің ҽрбір тақырыбының ҧлттық мҽдениеттік іс-
ҽрекеттерімен байланысты екендігін айқындады. Ҧлттық тҽрбие сол ҧлттың мҽдениетін дамытудың қозғаушы 
кҥші болып табылады. Ҽрбір халықтың тарихи тіршілігі мен рухани тҽжірибесі бар.
Эстетикалық тҽрбие жоғары да айтылғандай, ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, дене, тҽрбиесімен тығыз 
байланыста қаралатындықтан, адамның эстетика саласындағы тҽрбиелік деңгейі оның барлық іс-ҽрекетінде 
кҿрініс береді. 
Жеке адамды ҧлттық мҽдени қҧндылықтар арқылы эстетикалық кызығушылықты тҽрбиелеуде мазмҧнды 
жҥйелейтін сипаттама - қазақ халқының кҿптҥрлі ҧлттық ҿнерге эстетикалық қызығушылығы: сҽндік қолҿнер, 
сҽндік қолданбалы, бейнелеу, композициялау, жобалау болып табылады. Мҧндай бағыттың негізгі ерекшелігі 
халық тҧрмысымен тығыз байланысып туған ҿлке тарихын, Табиғат, Адам жҽне қолҿнер қарым-
қатынастарындағы бірыңғай рухани бастауды тануға мҥмкіндік беретін ҽлемнің эстетикалық бейнесін тҧтас 
игеру болып табылады. 
Бҧлар эстетикалық тҽрбиенің мазмҧны мен міндеттерінің тҧғыры болып табылады. Ҧлттық мҽдени 
қҧндылықтарды игеру іс-ҽрекеттері алдымен эстетикалық кҿзқарасты тҽрбиелейді. Табиғат қҧбылыстары мен 
адамның тҥр-тҧлғасына, бҧйымдар мен ҿнер шығармаларына эстетикалық кҿзқарастың қалыптасуына алдымен
қҧбылыстың эстетикалық ерекшелігін ажырата білу талаптары қойылады.

185 
Халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған эстетикалық іс-ҽрекет, рухани-адамгершілік қҧндылықтарына, 
этикалық қарым-қатынасына негізделген педагогикалық бай тҽжірибесін ҥлгі-ҿнеге ете отырып, оқушыларды 
жан-жақты дамыған, білімді, тҧлға ретінде қалыптастыру - бҥгінгі ҿмір талабы. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: