Материалдары

28 
Ҥшіншіден, зерттеушілердің бҽрі «аталық» — дегенді жер кҿкке сиғызбайды. Шын мҽнінде «аталық» – регент, 
жасы жетпеген мҧрагердің ҧстазы деген ҧғым [3,65]. 
Жалаңтҿс Баһадҥр туралы ҿзбек тарихшылары былай деп жазыпты: «Один из влиятельнейших людей времени 
Имамкули-хана эмир Ялангтуш-бий аталык, в течение нескольких десятилетий независимо управлявший 
Самаркандом, был могущественным феодалом, располагавшим огромными средствами. Он содержал 
значительное войско, совершал походы на соседние области и государства, самостоятельно заключал договора 
с их правителями. По его распоряжению были возведены грандиозные постройки в Самарканде — знаменитые 
самаркандские медресе Шер-дор и Тилля-кори. В результате была окончательно оформлена главная площадь 
Самарканда — Регистан». 
… «Во главе государства находился хан. Теоретически он обладал неограниченной властью, и когда ему 
удавалось объединить вокруг себя удельных правителей и влиятельных старейшин племен, мог проводить 
самостоятельную политику. Между тем возросшая мощь отдельных правителей областей вынуждала многих 
Шейбанидов и Джанидов, особенно хана Абулфайза, не только считаться с требованиями отдельных эмиров, но 
и полностью зависеть от них. Такие вельможные эмиры, как Ялангтуш-бий и аталык Мухаммад Рахим-бий, 
опираясь на военную силу возглавляемых ими племен, вели самостоятельную политику и держали под своим 
контролем всю деятельность ханов» [3,60-72]. 
Жалаңтҿстің 1576 жылы қазіргі Қызылорда облысындағы Қазалы шаһарында ҿмірге келіп, 1656 жылы 
Самарқан маңында қайтыс болғаны анықталған соң, ҿзбек ағайындардың баһадҥрдің қазақ екеніне 
мойындамасқа амалдары қалмады. Біздің журналистер, ҽдебиетшілер жҽне тарихшылар Жалаңтҿспен 
тҽуелсіздіктен соң ғана шындап айналыса бастады. Солардың ішінен ең алғашқы қалам тартқан жазушы Бегілда 
Алдамжаров. Ол 1969 жылы-ақ «Қазақ ҽдебиеті» газетіне «Жалаңтҿс Баһадҥр» атты зерттеу мақаласын 
жариялап, оның қазақ екенін тҧңғыш рет дҽлелдеп шыққан қаламгер.
..."Тарихи Қыпшақи" атты еңбектің авторы Хожамкҥли-бек Балхидің жазуына қарағанда, қазақ ханы Жҽңгір 
хан осы шайқасқа жҥз мың ҽскерімен қатысқан. Жалаңтҿс батыр Ташкент пен Тҥркістанға ҥш рет жорық 
жасаған. Кабул мен Мешхедті бағындырған. Ерлігімен соғыс ҿнерін жақсы білетіндігімен данқы жайылған 
талантты қолбасшыға Ҥндістаннан» Хорезмнен, қырғыз, қалмақ, казак, қашқар хандарынан, тіпті Тибеттең де 
кымбат тартулар келіп тҥрған". Жалаңтҿс батыр мен Бҧхар ханы Абдулҽзиз қасында ҿзбек, қазақ жігіттері бар 
Алшынбек бимен Жайкҥн ҿзенінен ҿтіп Гератқа жетеді. Ертеңіне олар Шығанақ кҿлі жанындағы шағын қалаға 
тоқтап тыныс алады. Кҿп кешікпей-ақ ол елдің патшалығының ҽскерімен Фатхабадта кездеседі. Бҧл қыстақ 
шаһарға жеті шақырымдай жерде болатын. 
Келесі кҥні тҥнделетіп барлаушылар шығады. Ертеңіне таң атқаннан кҥн батқанша соғысады. Соғыс екі айға 
созылады. Талай қақтығыс, шайқастар болады. Талай жігіттер батырларша шайқасады. Шейіт болғандар да аз 
болған. Осы соғыста Жалаңтҿс батыр ерекше ерлік жасап, ҽскерін шебер басқарады.
Академик М. Е. Массонның айтуынша, жеңімпаз Жалаңтҿс батырға сырттан келген сый-сияпаттардың мҿлшері 
мемлекетке тҥскен қазына байлығынан асып тҥскен. Ол осы қаражат байлыққа ҽскер ҧстаумен катар, сҿулетті 
сарайлар, медреселер тҧрғызған. Регистан орталығына атақты "Шіфдор", ("Арыстанды"), "Тіллҽ-кари" 
("Алтынмен апталған") медреселерін салдырған. Сҿйтіп, Жалаңтҿс қолбасшы Самарқан шаһарын оның 
атырабын кырық жыл билеген. Ҿзбек, қазақтар "ҿзіміздің қамқор баһадҥрымыз" деп
қҧрмет кҿрсеткен [4,111].
Ресей тарихшысы П.Иванов ҿзінің "Орта Азия тарихының очерктері" деген кітабында: "Абдулазиз ханның 
аталығы Ялантуш би XVII ғасырда Ҧлы Моғолдарға (Ҥндістан) қарасты болған Кабул каласының тҿңірегіне 
жҽне Иранның Хорасан аймағына жойқын шабуылдар жасады. Кҿптеген тҧтқындар алып қайтты. Оның ҿзінің 
иелігінде 3000-дай қҧл болды. Сол қҧлдардың кҥшімен Самарқандта медреселер тҧрғызды", - деп жазды 
[5,104].
Жалаңтҿстің сол жорықтары негізінен Хожамқҥлибек Балхидың 1722-1725 жылдар арасында жазған "Тарихи 
Кыпшақи" деп аталатын еңбегінде де баяндалған.
Орал қалалық мешітінің наиб имамы жҽне ҧстазы Рустем Есқазиевтің жазуынша: «Орта Азия халықтарының 
ҿміріндегі тарихи шешуші шай-қастарда Жалаңтҿс аса кҿрнекті қолбасшы ретінде танылды. Қазақ пен ҿзбек 
жеріне шабуыл жасаған қалмақ ханы Батырға қарсы (1640ж), Жетісу ҿлкесіне басып кірген жоңғар ҽскеріне 
қарсы (1643), Хорасан мен Балх ҥшін Иран патшалығына қарсы (1649), Кабул мен Мешхед ҽскерлеріне қарсы 
(1649) жҥргізілген ірі шайқастардың бҽріне Жалаңтҿс қолбасшылық жасап, ҥнемі жеңіс туын желбіретіп 
отырды. Сҿз жоқ, мҧндай жеңістердің қай-қайсысы да Қазақ хандығының еңсе кҿтеруіне, қазақ халқының ҧлт 
болып ҧйысуына тікелей ықпалы болды. Хорасан, Балх шаһарларындағы сол соғыста Жалаңтҿс ерлікпен қоса 

29 
ҽртҥрлі айла-тҽсілдер де қолданады. «Кімде-кім оқ атпай, қылыш, найза кезенбей ҿз еркімен қолға тҥссе, оған 
жаза қолданбаймын. Жер беремін, ҥйлі-жайлы болуына жағдай жасаймын. Сарбаз бола ма, сарайда жҧмыс істей 
ме, егіс еге ме, ҿздерінің қалағанын беремін», – деп барлаушыларды жіберіп отырады. Осындай қантҿгіссіз 
ҽрекеттердің арқасында Иран, Хорасан жағының жоқ-жҧқана, кедей-кембағал сарбаздары лек-легімен 
Жалаңтҿс колына қосылып жаты [6]. 
Жалаңтҿс Баһадҥр ҧлы жаһангер. Ол 1640 жылы қалмақтардың батыр қонтайшыға қарсы 30 мың қолмен 
шығып, 50 мыңдық қолды тым-тырақай қашырған. Орыс ҽскерінің қызметкері Г.Ильин қалмақтармен шайқас 
(1643) ҥстінде «Жҽңгір ханға Жалаңтҿс Баһадҥр кҿмекке жетті, ал онымен бірге 20 мың жауынгер адам келді»,
деп жазған. Дҽл осы пікірді кейін белгілі зерттеуші А.И.Левшин ҿзінің «Описание казачьих Орд и степей» атты 
кітабында «…Қазақ ханы Жҽңгір 1643 жылы 600 сарбазы мен қалмақ ханы қонтайшы Батырдың 50 мың қолын 
жеңгенде оған (Жҽңгірге) кҿмекке 20 мың атты ҽскері бар бір татар князы Ялантуш (162-б) келді» деп 
қайталайды 
[7,160].
1644 жылы Пакистан, Афганистан, Ҥндістан кіретін ҧлы Монғол империясымен Бҧхар хандығы соғысты. 
Салқам Жҽңгір 100 мың қолмен Жалаңтҿс батырға кҿмекке келді. Осылай Бҧхар хандығының болмысы аман 
қалды, Қабыл, Хорасан провинцияларын, Мешхедті Жалаңтҿс басып алды. Бабырдың ҧрпағы шах Жаханның 
екі баласы басқарған моғол ҽскері Балх тҥбінде жеңіліс тапты. Бҧл кезең туралы зерттеуші П.П.Иванов былай 
деп жазғанды: «…Упадок политического значения аштарханидов сопровождался ростом военно-политической 
мощи отдельных бухарских феодалов из числа узбекской знати, к которой принадлежал, например, известный 
сановник (аталык) хана Абдул-Азиза (1645- 1680), бий Ялантуш, строитель знаменитых самаркандских медресе 
Ширдар и Тилла-Кари. Располагая огромными средствами, получаемыми от феодальной эксплуатации 
зависимого населения. Ялантуш и другие подобные ему бии имели возможность содержать значительное 
войско и совершать походы на соседние страны, в частности в район Кабула, принадлежавшего в XVII в. 
Великим Моголам, и на Хорасанскую провинцию Ирана. Во время похода захватывалось множество пленных, 
обращаемых, как и в XVI в. в рабов…» [8,70].
Сҿз жоқ, Жалаңтҿс Ҽмір Темір, Ҧлықбек, Бабыр, Жҽңгір, Бейбарыс, Абылай, Галдан Серен сияқты ҧлы 
қолбасшы, мемлекет қайраткері. Оның қайраткерлік аясы Орталық Азия, Тҧран кҿлемінде биік деңгейде. Сол 
ҿзі ҿмір сҥрген заманадағы Еңсегей бойлы Ер Есім, Салқам Жҽңгірмен қосылып, қазақ елінің тҧтастығын 
сақтауға сіңірген еңбегі оның даналығын да танытады. Қарадан шығып хан болған Жалаңтҿс ҿмірі кейін 
Ақтабан шҧбырынды кезінде Ҽйтеке биге хан тҧқымынан безініп, қарадан хан сайлауға шақыруға негіз болды.
Жалаңтҿс Баһадурдің ҽскери қолбасшылық қызметі, ҧзақ жылдар Самарқанды билеген кездегі ақыл, нақыл, 
билік сҿздері қазақ арасында кҿп тарала қоймаған. Ал, Ҿзбекстан тарихы мен ҽдебиетінде жиі кездесіп 
отырады. Ҿзбек Кеңес энциклопедиясы мен Ҿзбекстан тарихында оның ҽскери қолбасшылық қызметі мен билік 
жҥргізген кездегі ғҧмырнамасы жан-жақты жазылған. Бҧл жағынан ҿзбек ағайындарға мың да бір рахмет. Енді 
біз Жалаңтҿс би жҿнінде зерттеулер жҥргізіп, ҿзбек, орыс тілінде жарық кҿрген сол еңбектерді ана тілімізге 
тҽржімалап халық кҿдесіне асыруымыз керек. Қазақ батырларын тереңнен зерттеу арқылы тарихты қайта 
жаңғыртып, оған тағзым етіп, бҥгінгі ҧрпақ бойына ерлік рухты сіңіруіміз керек 
Ҽдебиеттер тізімі: 
1.
Таңдамалы шығ., А., 1999, 67-бет 
2.
Егемен Қазақстан, 1998, 18 қараша 
3.
История Узбекистана, Т.ІІІ. Ташкент, 1993. 65-бет, 60-72 беттер 
4.
Пугаченкова.Г.А. Самарқан-Бҧқара. М.1961, 111-бет. 
5.
Иванов. П.П. Очерки по истории Средней Азии. М. 1961,104- бет. 
6.
Ҧларбек Дҽлейҧлы, Самарқандқа ҽмір жҥргізген Жалаңтҿс
Баһадҥр
24 Мамыр 2017 
7.
Левшин.А.И. «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» 199, 160-бет. 
8.
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. М., 1958, 70-бет 

30 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: