Мазм ұ н ы кіріспе І тарау



жүктеу/скачать 314,5 Kb.
бет4/4
Дата31.12.2019
өлшемі314,5 Kb.
#54895
1   2   3   4

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы

Еуразия халықтарының “ноғайлық кезең” деп шартты түрде атауға болатын қоғамдық-саяси және халықаралық қатынастардың тұтас бір дәуірі айқындалады. Бұл атау ғылыми термин ретінде башқұрт және қарақалпақ тарихнамасында, қазақ және қырғыз халықтарының фольклорлық ескерткіштерінде “батырлық заман” ретінде ноғайлы билігі түрінде кездеседі. Бұл терминологиялық құбылыс Ноғай Ордасының Шығыс Еуропа Батыс Қазақстанның территориясында билік жүргізіп, қуатты империяға айналған ХҮ–ХҮІІ ғғ. тарихи оқиғалардың жаңғырығы еді. Ноғай Ордасы және оның құрылымындағы халықтар қазақтар, қазан, қырым татарлары, Сібір, астрахань жұрты, башқұрттар мен қарақалпақтар, түрікмендер мен қалмақтармен ассимиляцияланып, олардың құрамына сіңді. Тіпті Дон және Жайық казактарының қатарын толықтырып, өте күрделі жан-жақты ассимиляцияға түсті. Ноғайлардың өз көршілеріне тигізген ықпалын саяси, этникалық және мәдени аспектіде қарастыруға болады.



Ноғайлардың саяси ықпалы. Ноғай мемлекеті Шығыс Еуропада тарихи қысқа мерзімде ХҮ ғ. соңы мен ХҮІ ғ. алғашқы жартысында қуатты мемлекетке айналды. Әйтсе де оның саяси ықпалы оған дейін де, одан кейін де сезілетін. Ең басты ықпал Алтын Орда ыдырағаннан кейін пайда болған Ноғай Ордасының өзі қатарлы хандықтардың қызметінен байқалды. “Едіге ұрығы маңғыттар” ХҮ ғ. алтынордалық Шыңғыс ұрпағының арасында жетекші роль атқарды. Содан да маңғыт беклербектері Жошы әулеті құрған хандықтарда жетекші тұлғаларға айналды. Еділ–Жайық–Жем бойын мекендеген маңғыттар Ноғай Ордасын құрды. Олардың Қазан, Астарахань, Сібір жұртымен шекаралас болуы ол хандықтарға өз қолдаушыларын отырғызуға қол жеткізді.

Ноғай Ордасының шығыс көршілері Қазақ хандығы және Орта Азия хандықтары болды. Оның Қазақ хандығымен қарым-қатынасы барынша күрделі сипат алды. Олардың арасында қырғын соғыстар да орын алды. ХҮІ ғ. алғашқы ширегінде Қасымхан Еділдің сол жағасындағы иеліктерді тұтастай өзіне қаратуға қол жеткізді. Одан кейінгі кезеңде Ноғай Ордасы күшейіп, Қазақ хандығының иелігіне кеткен жерлерді қайтарып алды.

Ноғайлардың Мәскеуге ықпалы бірнеше себептермен әлсіз болды. Олар діни, экономикалық кедергілермен бірге жер шалғайлығы еді.

ХҮІ ғ. бастап Мәскеу патшалығының иелігіне өткен ноғай мырзалары Кутуловтар, Урусовтар, Юсуповтар сияқты князьдық әулеттің негізін қалады.



Ноғайлардың этникалық ықпалы олардың өзге этностардың қалыптасуына тікелей және жанама үлес қосуымен ерекшеленеді. Ауызша шежіремен бірге қарақалпақ эпостары да ноғайлардың туыстығын айғақтайды.

ХҮІ ғ. ауа көшулердің барысында қазақ құрамындағы ноғай компоненті нығая түсті. Ол әсіресе, ХХ ғ. дейін Қоңырат тайпасының арасында ноғай және маңғытай рулары атауының сақталуы түрімен де көрінеді. Ал Кіші жүз территориясы тұтастай Ноғай Ордасының иелігін қамтуының өзі де екі халықтың тұтастану деңгейін танытады.



Мәдени ықпал ретінде ноғайлардың көрші елдерге материалдық және рухани тұрғыдағы ықпал әсерін қарастыратын болсақ, онда ХҮІ ғ. бастап көшпеліліктің біртіндеп отырықшылыққа ұласу процесін басшылыққа алуымыз керек. Ноғайлар өзге көшпелі хандықтарға қарағанда отырықшылыққа алғашқы болып тартылды, соған сәйкес шаруашылық жүргізумен бірге отырықшы өркениеттің үрдістері де өзге халықтарға ноғайлар арқылы тарады. Ресейдің атты әскері негізінен ноғай жылқысынан жасақталды [44, 110]. Ал оның қару-жарағы да ноғай қару-жарағын үлгіге алды [12, 40].

Ноғайлық дәстүрлер көрші елдерге кең тарағандығын ноғай пеші, ноғай қамшы (нагайка), ноғай күресі, ноғай тоны деген атаулардың көп кездесуі де аңғартады.

Малдың күтіміне байланысты Ставрополь тұқымды сиырлардың, Дағыстандағы ноғай қашырларының өсірілуі де көп жайды аңғартса керек.

Өзге елдерге миграция барысында ноғайлар рухани мәдениет дәстүрлерін де таратты. Османлылар Дешті-Қыпшақ тілін ноғай тілі деп атады, қалмақтар Ресеймен жазба қатынастарын ноғай тілінде жүргізді. Еуразиялық түркі халықтарында ноғай, татар, башқұрт, қазақ, қарақалпақтарға ортақ батырлық дастандар циклы қалыптасты, ол Қырымның қырық батыры немесе Ноғайлы жырлары деп аталды. Ноғайлардың негізін қалаушы Едіге тұлғасы да осы халықтардың қасиетті тұлғаларының біріне айналды.



Қорыта айтқанда, тарихи және этнографиялық материалдар соңғы бес ғасырда ноғай халқы еуразиялық өркениетке елеулі үлес қосқандығын айғақтайды. Демек, Ноғай Ордасының тарихы – адамзат тарихының құрамды бөлігі ретінде дербес қарастыруға әбден лайық тарих.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ





  1. Ахметзянов М.И. Ногайская Орда и ее роль в этнический истории татар. //Идель. Казань, 1994. № 3–4. С. 32–40.

  2. Батырлар жыры. ҮІ том. Алматы, “Жазушы”, 1990, 272 б.

  3. Байпаков К.М. О локализации позднесредневековых городов Казахстана //СА. 1977. № 2. С. 201–209.

  4. Беляев И.А. Сказание об Едигее и Тохтамыше: Каракалпакская народная поэма / Протоколы заседании и сообщения членов Закаспийского кружка любителей археологии и истории Востока. Вып. 3. Ашхабад, 1997. С. л –39.

  5. Буканова Р.Г. Закамская черта ХҮІІ в. АКД. Воронеж. 1981. 22с.

  6. Валиханов Ч.Ч. Эдигей // Соч. СПб. 1904. С. 265–273.

  7. Валиханов Ч.Ч. Заметки по истории южносибирских племен // Собр. соч. Т. 1. А.–А., 1961. С. 380–391.

  8. Вамбери Т. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т. 2. Спб. 1873. 228 с.

  9. Газиз Г. История татар . Сост., пер. с татарск. С.Г. и А.Х.Губайдуллиных. М., 1994. 198 с.

  10. Горелик М.В. Основные этапы военного дела кочевников Евразии в древности и средневековья (Историко-культурные контакты народов алтайской языковой общности. / Тез. Докл. 29-и сессии. Постоянной международной алтаист. конф.) Гл. ред. В.М.Солнцева. М., 1986. С. 22–23.

  11. Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая Степь. М., 1989. 764 с.

  12. Денисова М.М. Поместное конница и ее вооружение в ХҮІ–ХҮІІ вв. // Тр. Гос. истор. Музея. Вып. 20. М., 1948. С. 29–46.

  13. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков: Родо-племенная структура и расселение в ХІХ в – начале ХХ в. М.; Л., 1950. 172 с.

  14. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства. 1635–1758. М., 1983. 332 с.

  15. Ибн Арабшах Шихаб ад-Дин Ахмад ибн Мухаммад. Аджаиб ал-макдур фи ахбар Тимур. Каир. 1305/1887–1888. 252 с.

  16. История Каракалпакской ССР. Т.1. С древнейших времен до Великой Октябрьской социалистической революции. Ташкент, 1974. 330 с.

  17. История Казахстана. Очерк. Ред. М.К.Козыбаков и др. Алматы, 1993. 416.

  18. Йазды Шараф ад-Дин Апи. Зафар-наме. Подгот. к печ., предисл., примети, указ. А. Урунбаева. Ташкент, 1972, 1240 с.

  19. Карамзин Н.М. История государство Российского. 5-е. Изд. М., 1989. Кн. 2. Т. 5–8.

  20. Қадыр Али-Бек. Сборник летописей. Казань. 1854. (БВИ. Издаваемая И.Н.Березиным. Т. 2. Ч. 1.) 178 с.

  21. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государста и народы евразийских степей; Древность и средневековья. СПб., 2000 , 320 с.

  22. Кононов А.Н. Родословная туркмен: Сочинение Абу-л Гази хана хивинского. М., Л., 188 с.

  23. Қазақстан тарихы. 5 томдық. ІІ том, Алматы, 1998. 638 б.

  24. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Алматы, 1992. 176 б.

  25. Назаров В.Д. Россиийско-ногайская торговля (первая половина ХҮІ в.) //Восток. М., 1998. № 1. С. 48–64.

  26. Народы Карачаево-Черкесии (Историко-этнографические очерки) Ставрополь, 1957. 154 с.

  27. Натанзи Муии ад-Дин. Мунтахаб ат-Таварих-и Муини. Техран. 1336/1957. 550 с.

  28. Новосельский А.А. Борьба Московского государства с татарами в первой половине ХҮІІ в. М., Л., 1948, 447 с.

  29. НКС – Ногайские книги и столбцы (РГДА, ф. 127. Оп. Л)

  30. Олеарий А. Описание путешествие в Московию и через Московию в Персию и обратно. Введ., пер., примеч. и указ. А.М.Ловягина. СПБ., 1906. 610 с.

  31. Очерки истории Ставрополького края. Т. 1. Ставрополь. 1986. 462 с.

  32. Очерки истории Саратовского Поволжья. Т. 1. Саратов. 1993. 272 с.

  33. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб. 1. Ред. С.Д.Асфендиярова. А.-А., М., 1935. 297 с.

  34. Рашид ад-Дин Фазоллах ибн Абу-л-Хайр Хамадани. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 1. М., Л., 1952. 225 с.

  35. Рашид ад-Дин Фазоллах ибн Абу-л-Хайр Хамадани. Сборник летописей. Т. 1. Кн. 2. М., Л., 1952. 315 с.

  36. Рогожин Н.М. Посольская книга России конца ХҮ – начала ХҮІІ в. М.; 1994. 224 с.

  37. Самарканди Абдурраззоқ. Матлан саъдайн ва мажмаи бахрайн. Тошкент, 1969. 464 с.

  38. Сафаргалиев М.Г. Ногайская Орда во второй половине ХҮІ в. //Сб. научн. работы Мордовского гос. пед.института. Саранск. 1949. С. 32–56.

  39. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. Саранск. 1960. 276 с.

  40. Сиккалиев А.И. Ногайский героический эпос. Черкасск. 1994. 328 с.

  41. Смагулов О. Населения Казахстана от эпохи бронзы до современности (пелеоантропологические исследования). А.-А., 1970. 240 с.

  42. Сокровенное сказание монголов: Анонимная монгольская хроника 1240 г. Элиста, 1990. 280 с.

  43. Толстова Л.С. Исторический фольклор каракалпаков как источник для изучения этногенеза и этнокультурных связей этого периода // Этнические история и фольклор. М., 1977. С. 141–164.

  44. Трепавлов В.В. Конь боевой и романовский полушубок. // Родина. М., 1977. № 3/4. С. 109–112.

  45. Трепавлов В.В. История Ногайской орды . М., 2001.

  46. Тунманн С. Крымское ханство. Симферополь, 1991. 96 с.

  47. Устно-поэтическое творчество мордовского народа. Т. 9. Саранск. 1982. 352 с.

  48. Утемиш–Хаджи. Чингиз-наме. А. -А., 1992. 296 с.





жүктеу/скачать 314,5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет