Мазмұны Қазақстандағы жоғары білім, Ғылым

Во всех своих Посланиях народу Казахстана Президент Нурсултан Назарбаев уделяет пристальное внимание развитию науки. Воодушевляет научную среду и Послание «Казахстанский путь-2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее», в котором Глава государства поручил увеличить финансирование науки до 3% от ВВП, определив задачи создания новых высокотехнологичных отраслей экономики, повышения эффективности добывающих секторов, снижения энергоемкости продукции.

В преддверии Дня работников науки хотелось бы отметить роль вузовской науки в развитии экономики Приаралья. В рамках реализации государственных программ роль вузов как субъектов научно-исследовательской системы значительно повышается. Поскольку инновационная экономика базируется на производстве знаний, ее развитие тесно связано с системой высшего образования.

Кызылординский государственный университет им. Коркыта-ата – основа научного потенциала Приаралья. В университете сосредоточено более 90% ученых и научных работников области. КГУ им. Коркыта-ата аккредитован как субъект научной и научно-технической деятельности, что позволяет любому ученому и сотруднику вуза участвовать в различных конкурсах на выполнение научно-исследовательской работы (НИР), научных проектов, научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ (НИОКР). Научно-исследовательскую деятельность университета выполняют кафедры и семь научных структурных подразделений.

Одна из движущих сил развития научного потенциала КГУ им. Коркыта-ата – тесное сотрудничество с Национальной инженерной академией РК, которая проводит научно-исследовательскую работу по реализации Программы форсированного индустриально-инновационного развития экономики страны. В структуре академии действуют 13 отделений по различным отраслям экономики и 13 филиалов. Кызылординский филиал академии базируется в КГУ им. Коркыта-ата. В университете работают 2 академика, 1 член-корреспондент и 10 академических советников НИА РК.

Финансирование научной деятельности в КГУ им. Коркыта-ата проводится на базовой, грантовой, программно-целевой и договорной основе. Благодаря базовому финансированию в университете работает лаборатория инженерного профиля «Физико-химические методы анализа», аккредитованная в системе Национальной аккредитации Республики Казахстан и имеющая право предоставления услуг нефтегазовым компаниям. На грантовой основе реализуются 11 проектов. Основные темы выполняемых научно-исследовательских работ посвящены «зеленой» экономике. В частности, применению капельного орошения, развитию тепличных хозяйств, созданию новых композитных строительных материалов, исследованию свойств растений Кызылординской области для создания новых лекарств, изучению химического состава нефти и эффективному использованию водных ресурсов. Ученые большое значение придают развитию интеллектуального потенциала региона: отдельные грантовые проекты направлены на исследование культурного и исторического наследия нашей области.

В настоящее время ученые университета готовят свои научные проекты для участия в предстоящих конкурсах по финансированию НИР на грантовой основе на 2015–2017 годы. Расширена тематика научных исследований в соответствии с основными направлениями Стратегии «Казахстан-2050» и Стратегии социально-экономического развития Кызылординской области до 2020 года. Программно-целевое финансирование, как правило, предоставляется крупным республиканским научно-исследовательским институтам. В рамках реализации научно-технического проекта

26
совместно с Институтом микробиологии и вирусологии КГУ им. Коркыта-ата третий год подряд выполняет две подпрограммы по вопросам мониторинга восстановления техногенных нефтезагрязненных экосистем и эколого-географического мониторинга орошаемых засоленных почв Приаралья.

Финансирование вузовской науки на договорной основе – это интеграция науки и бизнеса. В текущем году КГУ им. Коркыта-ата проводит научные исследования по заказам таких компаний, как АО «Петро Казахстан Кумколь Ресорсиз», АО «Аралтуз», ТОО «Абзал и К», ведущих предприятий в реализации Стратегии социально-экономического развития Кызылординской области до 2020 года. В рамках дополнений к Закону РК «О недрах и недропользовании» с АО «Петро Казахстан Кумколь Ресорсиз» в 2014 году впервые в истории КГУ им. Коркыта-ата ученые выполняют НИОКР по двум темам. Первая выполняется на тему «Вязкость добываемой воды против общего количества растворенных в воде твердых веществ». Результатом эксперимента будет установка связи между вязкостью воды и общим количеством растворенных в ней твердых веществ или концентрации растворенных в воде веществ для добываемой попутной воды с месторождения Кумколь. Исполнителями проекта разработана лабораторная установка по определению вязкости жидкостей с использованием компьютерной технологии. Можно отметить, что подготовленная установка имеет стопроцентное казахстанское содержание. Первые результаты научного исследования по итогам работы за три месяца текущего года высоко оценены заказчиком, а конечный будет внедрен в производственный процесс.

Другая научно-исследовательская и опытно-конструкторская работа реализуется по теме «Описать физические свойства и гранулометрический состав песка и механических частиц, добываемых из нефтяных скважин АО «Петро Казахстан Кумколь Ресорсиз» и извлекаемых в процессе услуг по КПРС». Цель проекта – определение размера песка и распределения добываемого песка со всех месторождений, эксплуатируемых нефтяной компанией-заказчиком. Правильная характеристика добываемых песков обеспечит правильное измерение сит для исключения механических примесей из ствола скважины, а также будет прямо указывать на присутствие высокой проницаемости неуплотненных песков. Университет надеется, что выполнение этих НИОКР станет хорошим началом интеграции вузовской науки и ведущей нефтяной компании региона.

Комитетом науки МОН РК в текущем году планируется организация конкурса научных проектов на 2015–2017 годы, в котором 20% финансирования будет со стороны предприятий, бизнес-структур. Хотелось бы, чтобы компании Кызылординской области в целях развития инновационной экономики региона более широко сотрудничали с ведущим государственным университетом области. В КГУ им. Коркыта-ата при поддержке АО «Национальное агентство по технологическому развитию» функционирует центр коммерциализации технологий. В 2014 году центром поданы семь научных проектов для участия в конкурсе, организованном офисом коммерциализации МОН РК. Кроме того, в 2013 году в рамках реализации Стратегии «Казахстан-2050» при университете открыт региональный центр развития предпринимательства, который оказал помощь более 30 начинающим предпринимателям по составлению бизнес-планов, из которых более 90% уже получили поддержку АО «Фонд развития предпринимательства «Даму» по программе «Дорожная карта бизнеса-2020». Действующим субъектам малого и среднего бизнеса предоставляются консалтинговые услуги по составлению финансовой и налоговой отчетности, проводятся семинары и курсы.

Кызылординская область в отличие от крупных регионов Казахстана не располагает рядом научно-исследовательских институтов. Хотя основное направление деятельности вуза – образовательное, в последние три года в КГУ им. Коркыта-ата растет численность преподавателей, занимающихся НИР. Об этом свидетельствуют расширение тематики и увеличение количества участников конкурсов по финансированию научных проектов, рост количества публикаций результатов научных исследований в изданиях с ненулевым импакт-фактором. Публикации научных

докладов в сборниках трудов международных конференций в дальнем зарубежье в последний год увеличились более чем в 5 раз. Представленные данные показывают, что вузовские преподаватели имеют собственные научные разработки, готовы к сотрудничеству с предпринимательской средой региона.

Одна из основных составляющих развития научного потенциала КГУ им. Коркыта-ата – подготовка научно-педагогических кадров, повышение их квалификации и научные стажировки за рубежом. В университете реализуются программы по 27 специальностям магистратуры и пяти – докторантуры PhD, а более 30 преподавателей и сотрудников университета направлены на обучение в докторантуру, аспирантуру и магистратуру ведущих вузов Москвы и Казани. Стипендиатами президентской программы «Болашак» в минувшем году стали 13 преподавателей нашего вуза, 12 из них прошли научную стажировку в Швейцарии, еще один стажируется в Великобритании. По линии национального центра повышения квалификации «Орлеу» в 2013 году 12 преподавателей обучились в вузах Великобритании, Испании и Германии. Ежегодно реализуются образовательные проекты по программе «Темпус» в Западной Европе.

Публикации результатов научных исследований, научные стажировки в дальнем зарубежье, приглашение зарубежных ученых в университет, реализация научных проектов совместно с зарубежными учеными, проведение международных конференций – основные показатели интеграции вузовской науки в мировое научное пространство. В Стратегии социально-экономического развития Кызылординской области до 2020 года отводится важная роль развитию КГУ им. Коркыта-ата, который стал движущей силой инновационного развития экономики региона.

//Казахстанская правда.-2014.-10 апреля.- С.3

28

Қорқыт Ата атындағы ҚМУ қызметкерлері баспасөз беттерінде

Жұмағали ЕРҒАЛИҰЫ,халық ағарту ісінің үздігі Жұмабек АҚҚҰЛОВ, ҚР мәдениет қайраткері білім беру ісінің құрметті қызметкері.

КҮЙ КЕРУЕНІНЕ ТАҒЫЛҒАН ҚОҢЫРАУ

Өнерге деген құштарлықтың буы билеп, бойымызды түзеп, жоғары оқуға түскен кезіміз. Жаңа ортаға үйренісе бастаған уақытта аққұба өңді, орта бойлы, сұлуша жігіт біздерге куратор болып келді. Бұл жас ұстаз Мүлкаман Қалауов болатын. Жас ұстаздың бізге қамқорлық жасап, ортамызда жиі болуы, достық пен жолдастық сезімдеріміздің қалыптасуына, өнерді сүйе білуге баулуы, өмірге жаңаша көзқараспен қарап қалыптасуымызға ерекше ықпал жасады. Көп жағдайда ұстаздың оркестрге арнайы жасалған партитураларын және жаңа ән-күйлерінің алғашқы тыңдаушысы да болдық.

Бірде сабақ үзілісінде әнші Махмұт Әуезовке: «Өзіме өмір сыйлаған аяулы анашыма арнаған әнім бар еді, соны сахнаға шығару үшін уақытың болса, бірлесе жұмыс істейік» деп ұсыныс айтты да күйсандықты бұрқыта, ойқастата тартып, бірте-бірте ішкі толғанысын сыртқа шығарғандай кең тынысты, сазды әуенді баяулата, қайырмасын бірнеше қайталай келтіріп, "ойларыңды айта отырарсыңдар” дегендей бізге қарағанда, жаңа әуеннің өзіне баурап жүрегімізге өзгеше із салғаны барлығымыздың көзқарасымыздан-ақ белгілі еді. Ақын С.Сейтмағанбетовтің сөзіне жазылған сол бір «Ана туралы ән» толғауы облыстық, республикалық эфирлерде тез таралып, әнші қауымның көзайымына айналды. Ұстазымыз үнемі композиторлар С.Мұхамеджанов, М.Қойшыбаев, К.Күмісбеков, М.Әубәкіровтерді айта келіп, «мен үшін музыка саласындағы көп тағылым алған ұстаздарым» деп олардың әндерін, күйлерін домбырамен фортепьяноға арналған фантазияларын шебер орындап сүйсіндіретін. Күй жанрын соны белеске асқақтата көтеріп жүрген күйшілер Ш.Әбілтаев, Қ.Ахмедияров, Т.Тоқтағановтарды өнердегі достарым деп отыратын. "Халқымыз ардақтаған Құрманғазы, Дәулеткерей, Есбай сынды ұлы күйшілерден үйренген шәкірттерге «Арқаға барсаң әншімін деме, батысқа барсаң күйшімін деме” деген нақыл сөз арнаған. Өзіндік дәстүр қалыптастырған Маңғыстау, Ақтау, Орал өңірінде әнші мен күйшілерге зор құрмет пен арнайы сый жасау үрдісі көптен қалыптасқан. Міне, бұл ұлтымыздың мерейін көтеретін дәстүріміздің оғызы». Есбай күйші өзіндік бір мектеп қалыптастырған ұлы домбырашы. «Бөгелек» күйіндегі табиғаттың ғажап тылсым суретін игеруге қос қол шалымдылығымен әсем өрнектер жасай алатын тамаша шеберлік керек. Ол үшін 11-12 қағыс түрлерін меңгеру ләзім. Сахнада күйдің шыңына жеткізе тарту әрбір таланттың арманы болса, дарынды өнерпаздарымыздың мыңнан біреуі ғана шеберлікпен орындайтын бұл күй, әзірге биік асу болып қала бермек» деп отыратын. Оқуды бітірген жылдары домбыра аспабына арналған оқу құралдары аз болғандықтан ұстаздың жинақтаған қор байлығынан күй ноталарын көшіруге жиі баратынбыз. Бірде «кафедра меңгерушісі» деген класты ашып қарасам, шәкірті Көпжасар Дәулетияров екеуі қос домбырамен сыршыл әуенді жаңа күйді көңіл таразыларына салып көркемдеп отыр екен.

– Жақсы келдің, оңқай мен солақай болып ағаңның жаңа шығармасын сахнада орындауға даярлап жатырмыз. Негізгі ой арқауы Қаратау етегіндегі Шәулімшенің ғажап көрінісінен алған рухани ләззатым мен қуанышым, күйімнің атын әзірге «Желіс» деп атадым, мұқият тыңдап ойыңды айта жатарсың, – деп орындық ұсынды. – Ол кезде Бәйгеқұмның жатағандау келген төбе-төбе құмдарының етегінде тұратынбыз, – деп әңгімесін әрі жалғады, – Сарысу жайлауы қашық болғандықтан ол жаққа атпен, түйемен қатынайтын едік. Кейде күрең төбелмен желдіртіп, ауылға қарай шыққанымда аяқ алысы жылдам жануардың еркіме жібер дегендей, ноқтаны кере тартқан жайлы желісі қиялыммен үндесіп ат үстінде ыңылдап әуенге қосылып келе жатқанымды өзім де сезбей қалатынмын. "Желістің” желісі осылай туды. Жақында болатын облыстық жастар слетінде «Желісті» орындауға досыңа қолқа салып отырғанда келіп қалдың, бар сырымыз осы, – деді сосын. Көп ұзамай мәдениет үйіндегі форумда, Көпжасардың

орындауындағы «Желіс» күйі тыңдарман жүрегіне жол тартты. Дүркірей соғылған

29
қолдың басылуына қарамай, ұстаз тездете сахнаға көтеріліп шәкіртіне «Рахмет інім, «солақайға күй бітсе, қу ағашқа тіл бітеді» деуші еді, күйшілігіңе зор табыс тілеймін» деп бауырына басты.

Өткенге көз жібере шолу жасағанда Мәкеңнің шығармашылық ізденіске толы кезеңі 1966-1968 жылдарға сай келеді. Бұдан 47 жыл бұрын республикамыздың мәдени жылнамасына жазылған жаңалық «Сыр сұлуы» ән-би ансамблін ұйымдастыруда ол А.Манасбаева, Д.Әбиров сынды ұлағатты ұстаздармен бірлесе жемісті еңбек етті. Жастарымыздың ұлттық өнерге деген махаббатын, рухани сезімдерін оятқан ансамбльге мүше болу бақыты жүзден жүйрік атанған өнерпаздардың еншісіне тиетін. Қазақ өнерінің тарихында ансамбльдің Мәскеу қаласында композитор М.Төлебаевтың «Біржан – Сара» операсының соңғы актісіндегі той көрінісін, ұлттық тұрмыс, салт-дәстүріміздің салтанаты – хор, би, айтыс көріністерін бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесінде дүние жүзі елдерінен келген сыншыл қауымға көрсетіп, көрменің алтын белгісі мен дипломын алуы ұстазымыз М.Қалауовтың кәсіби шеберлігіне берілген зор баға болатын. Сондай-ақ, ансамбльдің 1968 жылы Болгарияда дүниежүзі жастары мен студенттерінің фестивалінде, 1970 жылы Молдавияда, 1971 жылы Германияда қазақ елінің ұлттық музыка өнерін таныстыруы Қалауовтың қажымас қайратының бір көрінісі. Осы тұста еліміздің оқу орындары арасында тұңғыш рет педагогикалық институттың музыка бөлімі студенттерінен, композитор Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсын елімізге еңбегі сіңген әртіс Ш.Әбдібаевпен бірлесіп толық сахналауы Сыр сахнасындағы ерекше қойылым болса, Б.Байкенжеев, Ш.Отызбаева, Ә.Сыздықов сынды өнерпаздардың өнерлері ұлттық өнеріміздің ғасырларға жалғасып келе жатқандығын көрсетті. Ұстаз Қызылорда педогогикалық институтында аға оқытушы, кафедра меңгерушісі ретінде көптеген шәкірттер тәрбиеледі. Білім мен ғылым саласында біліктілігімен елге танылған фольклортану жанрында көптеген ғылыми-зерттеу еңбектерінің авторы. Өнертану ғылымының докторы, профессор Ш.Құлманова, ҚР Құрметті мәдениет қайраткері, жырау, профессор А.Алматов, ҚР Мәдениет қайраткері төсбелгісінің иегері, әнші, жырау М.Сұлтанова, Ш.Оразалиева, аға оқытушы К.Дәулетияров, «Сыр сұлуы» өнерпаздары туралы танымдық кітап құрастырушы, доцент З.Сексенбаеваның жемісті еңбектері баршамызға аян. 1968-1969 оқу жылында облыс тарихында арнаулы балалар музыка мектептері ашылғанда, шәкірттері шиелілік М.Аманбаев, жалағаштық Ж.Аққұлов, қармақшылық Ж.Қаймақбаев, Қ.Сәденов, сырдариялық М.Асанов, С.Әкімов, тереңөзектік С.Садуақасов өнер мектептерінің қалыптасуына белсене араласып, облыс мәдениетінің өркендеуіне зор үлес қосқан алғашқы қарлығаштары болды. 2005 жылы Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ғылыми кеңесі профессор Қалауов Мүлкаман Сүлейменұлының есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында университеттің №7 ғимаратындағы 508-ші дәрісханасын М.Қалауовтың есімімен атауға арнаулы қаулы қабылдап, өнерсүйер баршаны қуанышқа кенелтті. Дәрісхананың ұстаздар мен шәкірттердің жиі бас қосып музыка өнеріндегі жаңалықтарды үйреніп, өз пікірлерін білдіретін орынға айналуы білім нәрінен сусындаған әрбір шәкірттің сапалы білім алуына жасалып жатқан қамқорлық дер едік.

2008 жылы Қызылорда қаласында Ә.Бектібайұлының 160 жылдығына орай кәсіби домбырашылардың республикалық фестивалі өткенде жарыс ережесі бойынша еркін тақырыпта Сыр бойы күйшілері Мырза, Досжан, Жалдыбай, Ысламбек, М.Қалауов күйлерінің орындалу талабы енгізілген-ді. Күйшілер додасында алматылық өнерпаз Ш.Исаев, Мәкеңнің «Қоспан ата», астаналық домбырашы О.Мырзабеков «Жайлауда» күйінің ішкі сыры мен табиғатын дөп басып, үлкен шеберлік деңгейінде орындап, бас бәйгені иемденгенде тыңдарман қауым Мәкең күйлерінің қазақ өнерінің алтын қорына қосылып, екінші мәңгілік ғұмыры басталғанына қуанды.

Қазақ өнерінің дамуына өлшеусіз еңбек сіңірген, ұстаз, композитор, дирижер Мүлкаман Сүлейменұлы өмірінің соңғы 12 жылында Алматы қаласында, Құрманғазы мемлекеттік консерваториясы дирижерлық факультетінің кафедра меңгерушісі, деканы, доценті, профессоры қызыметтерін атқарған болатын. Бұл күнде өнер әлеміне танымал болған көптеген шәкірттері елімізде және шет елдерде абыройымызды асқақтата көтеріп, дүниежүзі мәдениетіне үлес қосуда. Уақыт пен өмір өлшеулі екенін ойға алғанда «Елім дейтін ұл болса, ерім дейтін халқы бар» деген аталы сөз еске түседі. Үстіміздегі жылы 75 жасқа толып отырған ҚР еңбегі сіңген мәдениет қайраткері, композитор-дирижер, ұстаз, профессор М.Қалауовты есте қалдыру мақсатында Шиелі ауданындағы өнер мектебіне оның есімі берілсе, өнерді мұрат тұтқан Сыр өнерінің абыройын асқақтатқан ұстазға және барша Сыр халқының өнерпаздарына көрсетілген құрмет болар еді. Ұлы даламызды күй дүбіріне бөлеген рухшыл жүректі композиторды танумен бірге, құрмет жасау халқымыздың көрегендігінің жалғасы деп айтар едік.
//Сыр бойы.-2014.- 5Сәуір.- 8б.

Уәлихан ИБРАЕВ, Қорқыт Ата атындағы ҚМУ-дың аға оқытушысы, тарих ғылымдарының кандидаты.
ОЗЫҚ ОТЫЗ ЕЛДЕН ҮЙРЕНЕТІН ҮЛГІ КӨП
Елбасының биылғы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында барша қазақстандықтардың мүддесі тұрғысынан жауап беретін, нұрлы болашаққа бастайтын іс-қимылдар жоспары мен әлемдегі дамыған 30 мемлекеттің қатарына кірігу ісіндегі нақты тапсырмалар жүйесі белгіленген.

Бұл Жолдаудан әрбір қазақстандық өз мақсат-мұраты мен қызметі аясына қатысты негізгі мәселерді басшылыққа ала алады. Мәселен, ғылым және білім саласында жүрген азамат есебінде Елбасының үкімет мүшелеріне венчурлық қаржыландыру, зияткерлік меншікті сақтау, ізденістер мен инновацияларға және де ғылыми ізденістер нәтижесін коммерцияландыру бағытындағы заңнамаларды дайындап, 1-қыркүйекке дейін Парламент қарауына ұсыну туралы тапсырмасы еліміздегі ғылыми ойдың даму тарихындағы үлкен белес деп білемін. Сонымен қатар, экономиканың жоғары технологиялық салаларын дамыту үшін ғылым саласына ІЖӨ-нің 3 пайызынан кем емес қаражаттар жұмсалуы керек деген нақты тапсырмалардың берілуі ғылыми қауымды серпілтіп, жаңа ізденістерге жетелеп, жастардың ғылыми ізденістерге ден қойып, шынайы ғылымға келуі артатынына сенім мол.

ХХІ ғасыр білектінің емес, білімдінің заманы екенін ескере отырып, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанда әркім қалауынша өмір сүріп, өз жанұясын бағып қана емес, балаларына білім беріп, болашағын жоспарлайтындай кезең келді» деген болатын. Бәсекелестік белең алған қоғамда білімнің мазмұны мен кадрлық әлеуетке артылатын жүк аз емес. Ал оқу-тәрбие үдерісінің негізгі тұлғасы – ұстаз екенін ескерсек, оларға қойылатын талаптың да жоғары болатыны сөзсіз. Елбасы өз Жолдауында әрбір мектеп ұясын кәсіби білікті кадрлармен қамтамасыз етіліп, жаңа заманауи методикалар негізінде жұмыс жүргізілуі керектігін баса айтып, ұстаздар қауымының жалақысын 2015 жылдың 1-шілдесінен 29 пайызға дейін көбейтуді тапсырды. Елбасының бұл тапсырмасы білім саласы қызметкерлерінің көңіліне медеу ұялататынына күмән жоқ.

Қазақстан Республикасы – Тәуелсіз мемлекет – Мәңгілік ел. Бұл сөз тіркестерінде қазақ халқының сан ғасырлық арманы, мұраты жатыр. Елбасы «Мәңгілік Ел – ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман – әлем елдерімен терезесі тең қатынас құратын, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман – тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді. Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық», - деді. Ал іргетасының беріктігі арқылы тұрақты даму мен әлемнің дамыған 30 мемлекеттерінің қатарына кірігу идеясы барша қазақстандықтарды ұйытатын, біріктіретін, сол арқылы жарқын болашаққа бастайтын жол болуы керек деп білеміз. Қазіргі таңда бірлігі берекелі, ынтымағы жарасқан елдің ғана ырысы мен табысы мол болатынын жаһандану дәуірі көрсетіп отыр.

//Сыр бойы.-2014.- 8сәуір.- 1б.

31
Әскербек РАХЫМБЕКҰЛЫ, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.

Жерлесіміз Рақыш Әміреұлы С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің құрметті кафедра меңгерушісі, химия және химиялық технологиялар кафедрасының профессоры, химия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Рес¬публикасы жаратылыстану ғылымдары Ұлттық академиясының және Халықаралық ақпараттану академиясының академигі.

Ол 1939 жылы 12 наурызда Қызылорда облысы Жалағаш ауданының «Мақпалкөл» ауылында (бұрынғы «Еңбекші» колхозы) дүниеге келген. Әкесі Қараев Әміре 1942 жылдың қыркүйегінде кеңес армиясының қатарына шақырылып, 1943 жылы жараланып, Новосибирск қаласындағы әскери ауруханаға түскен, хабарсыз кетіп, елге оралмаған. Соңғы іздестіру деректері бойынша 1944 жылы Украина жерінде жерленгені анықталуда. Қараев Әміренің аты Қызылорда облысының Құрмет кітабына енген. Ол аңшылық қызметті жемісті атқарып, мемлекетке мол көлемде әртүрлі аң терілерін өткізгені үшін 1939 жылы Мәскеу қаласындағы Халық шаруашылығының Бүкілодақтық көрмесіне қатысушы мәртебесіне ие болған. Анасы Қараева Балагүл ауылдағы әртүрлі жұмыстарды абыройлы атқарып, төрт баланы тәрбиелеп, оқытып, оларды адал еңбек етуге бар күш-жігерін салған, сөйтіп елде құрметке бөлінген ана болды. Рақыштың анасы Тұрмағамбет Ізтілеуовтің жақын қарындасы. Анасының айтуынша, Рақыштың шілдеханасына Т.Ізтілеуов қатысып, ізгі лебізін білдіріп, ақ тілегін айтыпты. Анасының еңбегінің арқасында ұлдары Рақыш белгілі ғалым дәрежесіне жетіп, ал Махмұтбай талантты ақын ретінде танылды. Ол бірнеше қітаптардың авторы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.

Рақыш Әміреұлының балалық шағы Ұлы Отан соғысы жылдарында өтті. Ол еңбекке өте ерте араласты. Тіпті оны жеті жасында даладағы егін жұмысынан босатпай (қырман айдау үшін атқа мінгізіп қойды) мектепке сегіз жасында баруға ғана мүмкіншілігі болады.

Рақыш Әміреев орта мектепті «Жаңаталап» ауылында 1957 жылы бітіріп, Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда мемелкеттік педагогикалық институтының жаратылыстану факультетіне түседі. Осы институтты 1962 жылы «Химия, биология және ауыл шаруашылығы негіздері» мамандығы бойынша жемісті бітіріп, еңбек жолын Шымкент облысы (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы) Мақтаарал ауданының С.Сейфуллин атындағы мектепте химия және биология пәндерінің мұғалімі қызметінен бастады. 1962-1964 жылдары Кеңес әскері қатарында қызмет атқарды.

Кеңес әскері қатарынан оралғаннан кейін Рақыш Әміреұлы Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда мемлекеттік педагогикалық институты химия кафедрасының оқытушысы қызметін атқарды (1964-1967 ж.). 1967-1970 жылдары КСРО Ғылым академиясы элементорганикалық қосылыстар институтының (Мәскеу қаласы) аспирантурасында оқыды. Осы институтта 1971 жылы органикалық химия мамандығы бойынша кандидаттық диссертация қорғады. 1971-1982 жылдары Қызылорда мемлекеттік педагогикалық институты химия кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды. 1983-1985 жылдары КСРО Ғылым академиясының элементорганикалық қосылыстар институтының аға ғылыми қызметкері болды. Осы институтта ол 02.00.03 – органикалық химия мамандығы бойынша докторлық диссертациясын орындап, даярлап, 1987 жылы БКСР Ғылым академиясының Биоорганикалық химия институтында (Минск қаласы) химия ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін диссертация қорғады. Р.Әміреевтің докторлық диссертациясының жетекші ұйымына М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті бекітілді. Ресми оппоненттер болып белгілі ғалымдар КСРО ҒА академиктері М.Г.Воронков (Иркутск қаласы), Г.А.Толстиков (Уфа қаласы) және БКСР ҒА академигі Ю.А.Ольдекоп (Минск қаласы) тағайындалды.

Р.Әміреев 1985-1989 жылдары Қызылорда педагогикалық институтының профессоры, кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1989-1991 жылдары жеңіл және тамақ өнеркәсібі Жамбыл технологиялық институтының Алматы филиалында

28

(қазіргі Алматы технологиялық университеті) органикалық және физколлоидтық химия кафедрасының меңгерушісі болды. 1991-1992 жылдары Қызылорда педагогикалық институтының оқу ісі жөніндегі проректоры, 1992-1996 жылдары Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ғылыми жұмыс және халықаралық байланыстар жөніндегі проректоры қызметтерін абыроймен атқарды. Ол осы жылдары бірінші рет Қорқыт ата атындағы университетте аспирантура ашуға және Қызылорда қаласындағы жоғары оқу орындарының ішінен бірінші болып философия мен шет тілдерінен кандидаттық минимум тапсыруға рұқсат алуға бар күш-жігерін жұмсап, ғылыми ізденушілер мен аспиранттардың үлкен ризашылығына ие болды.

Р.Әміреев 2004 жылы тамыз айынан бастап, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінде (ПМУ) еңбек етуде. Ол бұл университетке химия кафедрасын ұйымдастыру үшін шақырылған болатын.

Профессор Р.Әміреев органикалық химияның көкейкесті және келешегі зор бос радикалдар химиясы саласында ғылыми зерттеулер жүргізеді. Негізгі ғылыми бағыты – галогенді алифатты йодты қосылыстардың гомолитті реакцияларын зерделеу. Бірінші рет алифатты йодты қосылыстардың және теломерлену реакцияларын жүйелі және жан-жақты зерттеді және олардың негізінде алу жолы қиын йодалифатты қосылыстарды синтездеудің жаңа тиімді әдістерін ойлап тапты. Йодты органикалық заттардың бос радикалды реакцияларын жүргізу үшін темірдің пентакарбонилі негізінде координациялық инициаторларды алғашқы рет қолданды. Металдар карбонилдерінің әсерімен жүретін реакциялардағы көміртегі – йод байланысы үзілуінің босрадикалық сипатын тәжірибе жүзінде бірінші рет дәлелдеді.

Темір пентакарбонилімен инициирленетін, йодоформ немесе йодтың әсерімен жүретін алифатты моно және полигалогенді қосылыстардағы бром мен хлорды йодпен гомолитті ауыстырудың жаңа әдісін жасады. Қанықпаған қосылыстарды йод трихлоридының әсерімен вициналды йодхлорлау реакциясын бірінші рет жүргізді.

Профессор Р.Әміреевтің зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынған кейбір жаңа органикалық заттар гаметоцидтік бенселділік көрсетті. Ол заттардың гаметоцидтік белсенділігін сынаудан өткізу Н.И.Вавилов атындағы Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының гетерозис Лабораториясында 1980-1984 жылдары егістік жер жағдайларында жүргізілді. Айтылып отырған заттардың гаметоцидтік белсенділігі «Московская 21» сортты жаздық бидайда сынаудан өтті. Р.Әміреевтің синтездеген гаметоцидтерінің қолжетімділігі және олармен егістік жерлерді өңдеудің қарапайым техникасы гибридтік тұқымдарды өнеркәсіптік қарқында алуға мүмкіншілік тудырады. Ол алған заттардың гаметоцидтер ретінде қолданылуы КСРО-ның екі авторлық куәлігімен қорғалған. Профессор Р.Әміреев алған препарат КСРО Ғылым академиясының «Гаметоцидтер» экспозициясы құрамында 1982 жылы Мәскеу қаласында «Химия-82» бесінші Халықаралық көрмеге қойылып, көрсетілген.

Гаметоцидтер – өсімдіктердің еркек гаметасын ұрықсыздандыру үшін қолданылатын химиялық заттар. Олар селекцияда өсімдіктердің гибридтік сорттарын шығару үшін пайдаланылады. Олар әртүрлі климат зоналарында әртүрлі дақылдарға, тіпті бір дақылдың әртүрлі сорттарына өзгеше әсер етеді. Осыған орай гаметоцидтік белсенді жаңа химиялық қосылыстарды іздеу жолымен гаметоцидтердің ассортиментін кеңейтудің іс жүзінде үлкен маңызы бар.

Р.Әміреевтің зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынған кейбір қосылыс¬тардың тоқыма материалдарының өртенбейтін, отқа төзімді қасиеттерге ие болуына көмектесетіндігі анықталды. Мұндай заттар антипирендер деген атпен белгілі. Профессор Р.Әміреев өзінің докторлық диссертация жұмысында жаңа антипирендерді синтездеді. Әскери нысанды киім шығаруға жұмсалатын тоқыма материалдарының

29

жаңа антипирендерді пайдалану арқылы отқа төзімді қасиеттерін зерттеу Кеңес Одағының маршалы И.Х.Баграмян атындағы Горький жоғары әскери училищесінде 1980-ші жылдардың бас кезінде жүргізілді. Р.Әміреев синтездеген кейбір антипирендер сынаудан өтетін тоқыма материалдарының тұтануға беріктігін 205 пайызға арттырған.

Профессор Р.Әміреев зайыбы, күміс алқа иегері, ұлағатты ұстаз Далия Сағадатқызымен алты бала тәрбиелеп өсірді. Балалары Шолпан Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің түлегі, химия ғылымдарының кандидаты, Айман Алматы технологиялық институтын (қазіргі университет) және Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институтының (КИМЭП) магистратурасын, Қаныш Алматы технологиялық университетін және Ішкі істер министрлігінің академиясын, Күнсұлу Алматы технологиялық университетін, Жансұлу Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетін және Нұрлан Л.Н.Гумилев атындағы Ұлттық Еуразия университетін бітірді. Барлық балалары алған мамандықтары бойынша абыройлы қызмет атқаруда.

//Сыр бойы.-2014.- 3 Сәуір.- 2б.

30
Садықбек ХАНГЕЛДИН,ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.