Мазмұны Кіріспе Тұран жазығының климатының жалпы ерекшеліктері


Торғай үстертінде бокситтің, (қызылоктябрь) ұзындығы 100 шақырымға созылған шөгінді жол мен түзілген Лисаковскі темір кен орыны Қызылқұмдағы алтынның Талды тау кен орыны бар



жүктеу/скачать 426,92 Kb.
бет2/2
Дата22.06.2017
өлшемі426,92 Kb.
#19791
1   2

Торғай үстертінде бокситтің, (қызылоктябрь) ұзындығы 100 шақырымға созылған шөгінді жол мен түзілген Лисаковскі темір кен орыны Қызылқұмдағы алтынның Талды тау кен орыны бар.

Маңғыстау түбегінде құрылыс материалдары ретінде қолданылатын Ұлутас, цемент шикізаты меңгеріледі, әктастың мол қоры шоғырланған.

2.4.2. Климат және су ресурстары және жер ресурстары.

Тұран ойпатының географиялық орынының ерекшеліктеріне сәйкес. Жылу мен жарық мол, жаз маусымында ашық күндердің үлесі 80-94% құрайды. Жиынтық күн радияциясы 140 – 160 ккал/ см² аралығында ауытқиды. Жылу мен жарықтың мол болуы, күн энергиясын техникалық мақсатта ащы суларды тұщыландыру, бөлме ауасын салқындату мен жылыту үшін кеңінен қолданылады.

Геморесурстар жөнінен Тұран ойпаты ТМД елдерінде бірінші орын алады. Жылу ресурстары пісіп жетілуі ұзаққа созылатын мақта, күріш, көкөніс, жеміс-жидек, бақша дақылдары өсіруге мүмкіндік береді.

Су байлықтары.

Табиғат жағдайлары ерекшеліктері мен жауын-шашынның аз түсуіне орай тұщы су көздеріне тапшы. Жер үсті суының жылдық қоры 127 текше шақырым. Өзен торы сирек болғандықтан тұщы су ресурстары да кентаралған, көп бөлігінде мүлдем жоқ. Жер бетіне таяу жатқан еспе сулары барлық құмды алқаптарда таралған.

Қарақұм мен Қызылқұмның пайдаланылатына 10 г/л дейін жететің әлсіз минералданған еспе сулар да кіреді. Қарақұм мен Қызылқұмды жерасты суының тәуліктік шығыны 450-500 текше метрге жетеді. Оның ішінде бүгінгі таңда 65 текше метрі қолданылады. Еспе сулар үстірттерде 245 –260 метр терендікте орналасқан.

Жер асты сулары жазықтағы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық нысандарына қажетті сумен қамтамасыз етуде маңызы зор.

Тұран ойпатындағы жер асты суының сапасына сай жайылымды немесе егіс алқаптарын суғаруға қолданылады. Қамтамасыз етілуімен халықтың қоныстануы тікелей байланысты. Жер ресурстары тұран ойпатының табиғат жағдайларының ерекшеліктеріне сай құрғақ, ащы, тұзды болып келетін қатты сабақты шөптесін өсімдіктері мен қамтамасыз етілген, олардың мөлшері жылдық әр маусымында әр келкі таралған. Олардың өнімділігі 0,7 – 3,0 ц/га аралығында ауытқиды.

Жайылымдар түр құрамы мен жылдық жеуі жағында айырмашылығы бар. Жусанды, сортаң шөпті – сазды шөлдердің өсімдіктері күзгі – қысқы жайылымға, астық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті құмды шөлдер жазғы, эфелергі шөлдер көктемгі жайылым ретінде пайдалануға қолайлы. Тұран ойпатының шөлдерін шаруашылық мақсатқа пайдаланылу жағынан қысқы – күзгі, көктемгі – жазғы және жыл бойы қолданылатын жайылымдар деп үш топқа бөлуге болады.

Бетпақ дала, үстірт қысқы – күзгі, көктемгі және күзгі, Мойынқұм, Шуаңғары, Қызылқұм қысқы – жазғы жайылым ретінде қолданылады. Тұран ойпатының басым бөлігін өнімділігі төмен жайылымдар алып жатыр. Су аралық егіс көлемі небары 7 млн-ға тең, олардың ең өнімділері Сырдария, Амудария өзендерінің аңғарларымен Памир, Тянь-Шань тауларыныі етегінде шоғырланған. Суғармалы егістіктің көлемін артытыратын жер қоры жеткіліксіз Сырдария мен Амудария, Арыс, Шу өзендерінің тұщы суының 95% -ің суғармалы егіншілік, 5% өнеркәсіп кәсіпорындары мен тұрмыстық мақсатта қолданылады. Өсірілетін негізгі дақылдар: мақта, күріш, темекі, жүзім, жеміс-жидек, көкөніс.

Қазіргі кезеңде суғару жүйесі ескіргендіктен 50% жөнсіз шығындалады.

Арал мен Арал маңының шөлдену мәселелері. Сырдария, Амудария, алабында суғармалы егіс алқаптарының ауданың ұлғайтып Қарақұм каналының салынуы Тұран ойпатының тепе – теңдігін бұзып 1970 жылдардан бастап арал деңгейінің күрт төмендеуіне әкеп соқты. Өзен суын егін суғаруға байланысты. 1961 – 1977 жылдар аралығында аралға келіп құятын сулардың жылдық көлемі 27,7 к текше шақырымнан 22,6 текше шақырымға дейін келіп жетті. Аралдың суының деңгейі күрт төмендеп аумағының 2 есе кішірейуі құрғап қалған қайраңындағы тұздардың көтеріліп аймақтын экологиялық тепе-теңдігін бұзып, антропогендік шөлдену үрдісін арттырды. Арал теңізінің ауданының 2 есе кемуі Қарақалпақстан мен Қызылорда облысының температура режиміне нұқсан келтіріп, қысы қатал әрі суық, жазы біршама ыстық құрғақ болуына әкеп соғып тұзды шаңды дауылдарды күшейтіп, топырақтың тұздану үрдісіне әкеп соқты.

Алдын ала жүргізілген есептеулерге сай Арал маңының жылына 15 – тең 75 млн. тоннаға дейін тұзды шаңдар ауаға көтеріледі.

Қазіргі кезенді Аралдан 75 шақырым қашықтықтағы үстіртің шығыс бөлігіне шөккен тұзды шаңдардың қалындығы 2-3 мм асты.

Шөккен тұзды шаңдар жоғары сатылы өсімдіктердің тіршілігіне кері әсер етіп олардың жойлу қаупін тудыруда.



Қорытынды
Тұран жазығының қазіргі ланшафтыларының қалыптасуына физикалық географиялық орынының, геологиялық құрылысымен жер бедерінің,климаты мен ішкі суларының әрекетін анықтап,табиғат байлықтарын пайдалану барысында табиғи қоршаған ортаның тепетендігін сақтау,шөлдену топырақ эрозиясы,мен құм көшкінділерін болдырмау мәселесін жолға қою.

Бүгінгі тақырыптың ең өзекті мәселелерінің бірі екеніне көз жеткіздім.

Тұран жазығының 35-53°с.е. аралығында орналасуына байланысты шөлейттермен,шөлдер кең тараған.Жылу менылғалдың таралуына сай шөлдердің өзі солтүстік және оңтүстік болып екіге бөлінеді.Тұран жазығының 45-48°с.е. аралығындағы солтүстік бөлігінің қоңыржай белдеудегі шөлдері салыстырмалы түрде біршама ылғалды жағдайда қалыптасатындықтан жусанды-әртүрлі шөптесін өсімдіктерге біршама бай жусанды-біртүрлі шөптесін өсімдікті сазды, астық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті құмды және баялысита, көктекті әртүрлі шөптесін өсімдікті тасты шөлдерқалыптасқан. Тұран жазығының оңтүстік бөлігіндегі субтропиктік шөлдері қысы жылы,жазы ыстық өте құрғақ болуы мен ерекшеленетіндіктен көк нәрлі, сарғалдақты, әртүрлі шөптесін өсімдікті эфенерлі шөлдер басым болып келуімен ерекшеленеді: Қатаң әрі шұғыл кантинентті климат жағдайында ылғалдың сақталуында Тұран жазығының шөлдерінің субстраты ерекше орын алады.Тұран жазығының беткі қабатының литологиялық құрамына сай.

Жусанды сортан шөпті сазды,астық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті құмды псаммофитті баялыситы-көкпекті тастти гифсофитті жәнесортан шөпті сорлы-галофитті шөлдер қалыптасқан,солардың ішіндетау жыныстарыныңер екшеліктеріне,ылғалдану жағдайына сай құмды псаммофитті шөлдер тіршілікке өте бай болып келеді: Ылғалдану мүмкіндігішектеулі болуына байланысты типсофитті тастышөлдер өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне өте жұтаң болып келеді.

Қазіргі кезенде ғаламдық жылыну үрдісіне табиғат байлықтарын пайдалануға байланысты Арал маңының шөлденіп құрғап қалған көл табанынан ұшқан шаңды тұздардың бұлтпен араласып орта Азиямен Қазақстанның топырағын,жер асты суларымен ауаны ластап,қоршаған ортаның тепе тепетеңдігін бұзып адам өміріне қауіп төндіруде.

Суармалы егіншіліктің жедел дамуы Сырдария мен Амударияның суында тыңайтқыштармен еріген концентрация сының мөлшері шектен тыс артып кетуі Арал маңы халқын ауыз су мен қамтамасыз ету мәселесін шешіп,көлдің биологиялық байланыстарын орасан зор нұқсан келтіруде.

Осыған орай орталық Азия республикалары Сырдариямен Амударияның суын үнемдеп пайдаланып суды көп қажет ететіндақылдардың егіс көлемін азайтып өзен суының Аралға жеткілікті мөлшерде құйылуын қамтамасыз етіп қазіргі денгейін сақтап қалу мәселесін шешу қажет.

Құм көлдің мұнайын, Бұхараның табиғи газын, басқа да табиғат байлықтарын игеру барысында табиғи тепе-теңдікті сақтау мәселесіне зор мен беру қажет.


Пайдаланылған әдебиеттер тізімі


  1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.

  2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.

  3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.

  4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 100-115.

  5. Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.

  6. Бейсенова Ә.С. Қазақстан аумағының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. –Алматы: Мектеп, 1990.79-100 б.

  7. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы: Рауан, 2004. 16-25 б.

  8. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –

М: Высшая школа, 1986. – С. 250-255.

  1. Абдуллин А.А. Геология Казахстана.-Алма-Ата: Наука, 1981. -С.34-45.

  2. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.-Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.

  3. Абдуллин А.А. Геология и минералогические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.

  4. Физическая география Республики Казахстана /под ред. Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.

  5. В.М.Чупхин от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.

  6. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.

  7. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 132.

  8. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.

  9. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.148 – 161

  10. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 бет.

  11. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.135-140

  12. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука,

    1. 1969. - С. 120-27.

  13. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –

    1. М: Высшая школа, 1986. – С. 256-260.

  14. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. -

  15. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.

  16. .Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1986, 250-311с.

  17. .Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.

  18. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.

  19. Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.

  20. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.

  21. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.

  22. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.

  23. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.

  24. Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.

  25. Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.

  26. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б.

  27. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М: Просвещение, 1990г. 203-207 с.

  28. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г.

  29. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и средней Азии

  30. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г., 68-78 стр.

  31. Климат Казахстана, // под ред. Утешова А.С. Гидрометеойздат 1959г., 89-93стр.

  32. Львович М.И. Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.

  33. Альпатив А. М., Архангельский А.М., Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа, 1976г., 96-117стр.

  34. Атлас СССР. М., 1983 г.

  35. Большой Атлас КазССР. С.18-66

жүктеу/скачать 426,92 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет