«мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығы мектепке дейінгі кіші жастағЫ
жүктеу/скачать 4,63 Mb.
|
|
Әдістемелік тәсілдер «ҚАТЫНАС» БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫ Қатынас адамның тіршілік әрекетінің маңызды шарты болып табылады. Қатынас адамзаттың тарихи тәжірибесі болып табылады және байланыс жасау механизмі ретінде ерте заманда пайда болып, адам нәсілінің өміршеңдігімен шарттас екендігін дәлелдеді. Адам ақпаратты қарапайым аңдар тілімен жеткізуден анық сөйлеуге дейінгі даму сатысынан өтті. Барлық қоғамдық қызмет түрлерінде тіл, байланыс және сауаттылық барлық индивидумдардың негізі болып саналады. Ерте жастағы балалардың қатынас жасау дағдыларын дамытуда мектепке дейінгі білім беру жүйесі маңызды рөл атқарады. 3 жастан бастап 5 жасқа дейінгі балалардың сенситивті дамуының орасан зор мүмкіндігін ескере отыра, оларды сауатты сөйлеуді дамыту, тіл байлығын кеңейту, көп тілді қарым-қатынас жасау ортасына енгізу қажет. Тілді және сауаттылық дағдыларын меңгеру — күрделі процесс, оның барысында балалар басылым материалдарын қолдануды және түсінуді, сөздерді қалай қолдану керектігін, сөз мағынасы мен құрылымын оқып-үйренеді. Тілді меңгере отыра, бала идеяларды анық тұжырымдау, басқалармен бөлісу, басқа адамдардың идеялары мен әрекеттеріне жауап беру қабілеттілігін меңгереді. Тілді меңгеретін бала аса күрделі және қуатты жүйені меңгереді. Ауызша сөйлеу, жазбаша тіл және альтернативті құралдар арқылы байланыс жасау қабілеттілігі кең ауқымды әрекеттер үшін маңызды. Танымды, логиканы және дағдыларды дамытуда тіл өмірлік маңызды рөл атқарады. Тіл, сондай-ақ, әлеуметтік құзыреттіліктің дәнекері. Балалар тілді өз пікірлерін, сезімдерін және басқа да ойларын білдіретін құрал ретінде ғана емес, сонымен қатар басқа адамдармен қатынас жасап, түсіну және түсіндіру құралы ретінде де қолданулары тиіс. Ата-аналар, тәрбиеші және оқытушылар кішкентай бала тілін қалыптастыруда және сауаттылығын дамытуда басты рөл атқарады. ҰБА мәліметтері (2005 жыл) тіл, байланыс жасау және сауаттылық дағдыларын бөлек компонент ретінде белгілей отыра, әр компоненттің маңызды аспектілерін алдыңғы қатарға қояды. Бұл үш компонент бір-бірімен өзара байланысты. Мысалы, сауат ашуды ерте дамытуда тілдің кейбір дағдыларын дамыту сөздік дағдылардың дамуына әсерін тигізеді. Жалпы әдістемелік тәсілдер Бұл әдіс-тәсілдер баланың қажеттілігін бейнелеп, тәжірибе алуына кепілдік береді: - балаларға тілді тереңдетіп үйретуде қоршаған ортадан алған әсерлерін қолданыңыздар; - балалардың не туралы айтып жатқанына көңіл бөліп, толығырақ тоқталыңыз; - дауыс, қатынас, ишара және бет-әлпет мәнерінен тұратын байланыстың мәдени және лингвистикалық түрлерімен қамтамасыз етіңіз; - егер балаңыз телебағдарлама көргісі келсе, сапалы бағдарлама таңдап алыңыз және баламен бірге қарай отырып, балаға таныс емес сөздердің мағынасын түсіндіріңіз; - балаға қоршаған ортада жаңа сөздерді естіп, тыңдауға мүмкіндік беріңіз; - отбасындағы күнделікті өмір жайлы баламен қарым-қатынас жасаңыз; - баланың отбасында сөйлеген сөзі сауатты болуына жағдай жасаңыз; - қоршаған ортадағы жағдайлар мен объектілерді суреттеуге сөздер мен сөйлемдерді қолдану үлгілерін дайындаңыз; - баланың ана тілімен қоса екінші тілді меңгеруін қолдаңыз; - балалармен күнделікті қарым-қатынасты қолданыңыз; - сөз бен қимылды байланыстырыңыз; - тілдердің арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды салыстыра отырып, әр тілдің құндылықтары туралы түсінік беріңіз; - балаға отбасындағы қарыс-қатынас жасаудың маңыздылығын түсіндіріп, талқылаңыз; - баланың айтқанын тыңдауға мүмкіндік беріп, баланы тыңдай білуді дамытуға жағдай жасаңыз. Тіл дамыту Тілдің дыбыстық мәдениеті Ортаңғы топтан бастап ойындар мен ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде сөздегі дауысты және дауыссыз, қатаң және ұяң дыбыстарды түсінікті, бірнеше рет қайталай отырып, балаларға түсінік беру. Сөйлеу кезінде сөз қосымшаларын анық айту қажет. Дауысты игеру үлгісін көрсету: сөйлеу қарқынын өзгерту: баяу және жылдам сөйлеу, дауыс ырғағының мәнерлілігіне көңіл бөлу (балалармен әңгімелесуде, диалогта, көркем әдеби шығармалар, өлеңдер, тақпақтар, жаңылтпаштар оқуда). Әр балаға дыбыс артикуляциясын және олардың дұрыс айтылуын көрсету. Балаға сөзді түсіндіре және түзете отырып, дұрыс айтуына мүмкіндік беру. Ортаңғы топтан бастап баламен бірге бір дыбыстан басталатын және аяқталатын сөзді табу (сөз бен дыбыс туралы әңгімелесуде, ойында, мысалы, «Дүкенде», «Сөз ойлап тап» және т.б. ойындарында). Күнделікті өмірде қоршаған ортадағы түрлі дыбыстарды анықтауға және балаларға айтуды ұсыну. Баламен бірге сөздік ойындар ойнау (мысалы, қоршаған ортадан бір дыбыстан басталатын затты көрсет). Балаларға дыбыстарды қабылдауға, тыңдай білуді дамытуға бағытталған шығармалар оқиды. Ұйқас өлең жолдары мен тақпақтарды тыңдағаннан кейін ұйқас сөздерді ойлап табуға жадай тудыру. Қарапайым өлең жолдарын ойлап шығаруға көмектесу. Ортаңғы топта жаңа сөздермен таныстыруда балалардың назарын сөздің негізгі бөліктеріне аудару. Балаларға әліпбидегі суреттерді көрсетіп және жұмбақтар шеше отырып, кітаптар оқып беруге болады. Сөздік қор Балалармен сөйлескенде немесе қоршаған орта туралы түсініктерін кеңейткенде тіл үлгісі ретінде (зат есім, етістік, сын есім, үстеу) әртүрлі сөздіктер қолдану қажет. Баланы жаңа материалдармен және объектілермен таныстырғанда, аттарын атап, мағынасын түсіндіру қажет. Қоршаған ортадағы және әдебиет мәтініндегі жаңа сөздерді тыңдауға, оларды бөліп көрсетуге мүмкіндік жасау. Бала үшін маңызды және түсінікті олардың өмірі жайлы әңгімелерге қатыстыру қажет. Ойында, тұрмыста заттардың (киімдер, ойыншықтар) бөліктерін, сапасы мен қасиеттерін дұрыс атауға және ажыратуға үйрету. Балаға заттардың сапасы мен қасиетін суреттеуге қажетті сөздер таңдайтын, заттың тобын қолданатын, синоним және антонимдерді білдіретін сөздерді таңдай алатын жағдайларды құру. «Бұл туралы не айтуға болады?», «Қандай сөз таңдап алуға болады?» сұрақтарына ойланып жауап беруге мүмкіндік беру. Шығармалар оқу, әңгімелесу барысында жаңа сөздерді түсіндіріп, қызығушылықтарын тудыру. Бала адамдардың көңіл күйі мен жағдайына байланысты сөздерді қолдануына жағдай құру (көңілді, жабырқау, мейірімді адам). Жаңа сөздермен эксперимент жасау үшін жағдайлар жасайды. Бала тілін әзіл-оспақ, ұйқас сөздер, өлең-тақпақтар арқылы байыта отырып, сауатты болуына қол жеткізеді. Тілдің грамматикалық құрылымы Сөздердің көпше, жекеше түрде, септіктерде байланысу үлгілерін көрсету. Бала өз тілінде жануарлардың және олардың төлдерінің атауларын (қой - қойлар, қошақан — қошақандар) білдіретін зат есімдерді жекеше және көпше түрде, сонымен бірге таныс заттар мен ойыншықтарды барыс септігінде көпше түрде (боталарға, текшелерге) қолдануы үшін ойын жағдайларын құру. Сөз қосымшаларын дұрыс түсіну және қолдану үшін ойындар өткізу. Мысалы: «Не қайда жатыр (тұр, ілініп тұр)?». Сөйлемнің бірыңғай мүшелерін дұрыс пайдалана білуде сөздік ойын ұйымдастыру (Мен жейдені, шалбарды, шұлықты киемін). Балаларды дұрыс грамматиканы қолдана отырып, жауабы бір немесе бірнеше сөзден тұратын, аяқталған ойды білдіретін сөйлемдер құрастыруға тарту. Әңгімелесуде, ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде балаға сұрақ қоя отырып, жауап беру үшін жеткілікті уақыт берген дұрыс, өйткені кейбір балаларға сұрақты түсіну үшін көбірек уақыт қажет. Өз жауаптарында дұрыс грамматикалық құрылымдар жасап, жаттыға отырып, күн бойында баланы әңгімеге тарту. Байланыстырып сөйлеу Балалардың сөйлеген сөзді тыңдап, түсінуіне және әңгімені қолдап, сұрақтарға жауап беруі мен сұрақ қоюы үшін сөздік материалдар мен ашық, эмоционалды көрнекі ойын жағдайлары мен жаттығуларды қолдану қажет. Ертегі және таныс әдеби шығармалардан үзінділерді сахналауға, ойыншықтар мен суреттің мазмұны бойынша әңгімелер құрастыруға балаларды қатысуға ынталандыру. Сөздік ойын түрлері (әзілдер, жұмбақтар) мен күрделі сөйлемдерді түсініп, қолдануға мүмкіндік туғызу. Білім беру процесіне ойын мен баланы қуантатын элементтер енгізіп, ойнақы, бұрмалап сөйлеуге, жұмбақтар жасыруға, бас қатырғыштар шешуге мүмкіндіктер жасау. Балаларды пікір-сайыстарға қатысуға, әңгімелесуге, оқиғалар тыңдауға қызықтыру үшін уақыт табу қажет. Баламен ата-тегі, қоғам және мәдениет туралы жиірек әңгімелесу. Әңгімелеп отырған оқиға барысына әндер мен өлеңдерді біріктіруді көрсете отыра, баланы да сол оқиғаны әңгімелеп айтуға қатыстыру мүмкіндігін жасау. Балаларды оқиғалар мен жағдайларды сипаттап айту үшін ашық, толық, арнайы сұрақтар қоюға ынталандыру. Балаларды түрлі ойларды білдіретін әңгімелерге тарту (түсіндірмелі әңгіме, ғылым туралы әңгіме, күнделікті оқиғалар туралы әңгімелер және т.б.). Баланы құрдастары айтқан оқиғаларды тыңдауға ынталандыру. Ерсектер мен балалардың әңгімелесу үлгісін құру. Баланың қызығушылығына сәйкес әрекеттерге арнайы уақыт бөлу. Суретті кітаптар мен ертегілерді қолдану, ол суреттерге сүйене отырып, өзінің бастан кешкендерін әңгімелеп беруін сұрау. Балаға сөйлем құрастыра білу, сөйлемді аяқтау, қысқа әңгімелер мен ертегілерді мазмұндау біліктерін қолдана отырып, жаңа сөздермен эксперимент жасауға жағдай құру. Қатынас мәдениеті Балалардың дұрыс және дұрыс берілмеген жауаптарын қоспағанда, өз бетінше жауап бере алатын ашық, аяқталған сұрақтар қоя білуге ынталандыру. Ересектердің қойған сұрақтарына баланың берген кез-келген жауаптарын қабылдау. Күні бойы баламен қарым-қатынас жасай отыра, қызықты да көңілді әңгімеге уақыт бөлу, мәдени және әлеуметтік тілдік орамды қолдана отырып, жаттығу мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету, көрсету және түсіндіру. Шығармашылық тілдік қызмет Балаларға кітап оқу немесе оқиғаларды әңгімелеу барысында ойыншықтар қолдану немесе көрнекі материалдарды пайдалану қажет. Бала сөздік және ұйқастырып сөйлеу ойындарынан рақаттануы, таныс ертегілерді сахналауға қатысу ниетін білдіруі, ойыншықтар жайлы шағын оқиғаларды ойлап табуы, таныс адамдар мен балалардың аттарын қолдана отырып, ұйқас өлең жолдарын құрастыруы үшін талпыныс жасау. Үнтаспаларға жазылған оқиғалар мен ертегілерді тыңдау мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету немесе телефонмен «әңгімелесуге» және сөйлесушіні «тыңдауға» ынталандыру үшін ойын жағдайларының үлгілерін құру. Оқиға немесе ертегі мазмұнын түсінгенін көрсету үшін баладан бір рөлді ойнап беруін сұрау, содан кейін кейіпкерді қалай қабылдағаны жайлы сұхбаттасу. Баланың топқа хабарлап айтатын «Хабарды жеткіз» түріндегі шығармашылық ойындарын ойластыру. Бала оқиғаны әңгімелеуде немесе ойын білдіруде денесін қолданатын мимикалық ойындарды ойнауына жағдай жасау. Көркем әдебиет Балаларға оқылатын кітаптың мазмұны мен әңгімеленетін оқиғалардың мазмұнын және тыңдай білу ұзақтығын біртіндеп ұзарта отырып, күнделікті кітап оқыған жөн. Кітап оқу баланы рахат сезіміне бөлеп, кітаптарды қолдана отырып, баламен әрекет жасау, әзілдерін түсіну қажеттігін есте сақтаған жөн. Шығарманы оқып болған соң, балалармен бірге оқылған шығарманың мазмұнын кітаптар мен журналдардағы сурет бойынша әңгімелеу. Шығарманы оқу барысында суреттер көрсете отырып, балаларға да осылайша жасау керектігін түсіндіру. Балалармен бірге басқалар оны тыңдай алатындай ойындарды ойнау. Топта балаларға аудиотаспаға жазылған оқиғаларды тыңдатып, оларды ауызша көмек көрсетуге талпындыру. Балаға кітап оқи отырып, кітапты күтіп ұстау керектігін түсіндіру. Балаға кітапты дұрыс ұстау, парақтарын ашу жолдарын көрсету. Балалар емін-еркін қолданатын және қызығатын әсем безендірілген кітаптармен қамтамасыз ету. Балаларды баспа материалдарымен: журнал, фотосурет альбомы, ән жинақтарымен таныстыруды жалғастыру. Басылымдарды дұрыс қолданған балаларды мадақтау. Балаларды өзіне таныс ертегілер мен әңгімелер мазмұны бойынша сурет-кітаптар құрастыруға қызықтыру. Балаға таныс шығарманы оқу барысында баламен рөлдеріңізді ауыстырыңыздар, бала Сізге «оқып берсін». Баламен бірге жақын арада оқылған немесе әңгімелеп берген шығарманы қайталаңыздар. Бала әңгімені тыңдағаннан кейін, оған әңгімеден өзіне ұнаған бөлігінің суретін салуды өтіну. Балаларға арналған әндердің ішінен қалағанын суреттеуге көмектесу. Әңгімеден үзінді оқып, әңгіменің соңын балалардың өздеріне ойлап құрастыруларын тапсыру. Балаларды өзге ұлт өкілдерінің мәдениетін, балалардың ермектерін суреттейтін кітаптармен таныстыру. Балаларды кітапханаға, кітап дүкеніне немесе кітап көрмесіне апарыңыз. Бала өміріне байланысты кітаптар жинап, балаларға осы байланыстарды топтастыруға көмектесіңіздер (мысалы, балаларға әжеге арналған сыйлық туралы кітап оқитын болсаңыз, олардың әжелеріне не сыйлағысы келетінін сұраңыз). Кітаптарда ақпараттар болатыны туралы түсіндіру. Мысалы, досыңа қоңырау шалмас бұрын телефон анықтамалығын қарау. Балалардың басқа да іс-әрекеттерін дамытатын кітаптар қолданыңыздар (мысалы, егер бала қамал жасайтын болса, қамал туралы кітап табыңыздар). Балаларға түсінікті көңіл көтеретін кітаптар құрастырып жасаңыз. Мұндай кітаптар баланың мәдени деңгейін жоғарылатады және өмірлік тәжірибесін кеңейтеді. Қоршаған ортамен таныстыру Балаға ойнау, әрекет ету үшін материал түсінікті болу керек. Баланы қызықтырған сұрақтарына жауап табуға көмектесу. Бірнеше балама тапсырмаларды орындау жолдарын көрсету. Қатынастық мәселелерді баланың деңгейінде шешетін жағдайларды қолдану. Мысалы, «Әсет те, сен де— екеуің бірінші болып айтқыларың келеді. Ренжіспей, тату болу үшін не істеу керек?». Шешілетін мәселелерді балаға айту және баланың өзі шешім табуға мүмкіндік беру. Түрлі шешімдерді шешуде өз ойларын толық айта білуге үйрету. Балаға дұрыс шешім табуға көмектесіп, оны мақұлдау. Баланың фото суреттерімен және суреттерінен альбом жасау. Бала басқалармен бірге мәселелердің шешімдерін табу үшін ересектермен және құрдастарымен қатынаста болуға, өзара қарым-қатынас жасауға мүмкіндік беру. Күнделікті топта кездесетін әртүрлі жағдайларға негіздей отырып, дұрыс шешім қабылдау нұсқасын әзірлеу. ІІ сәбилер тобы үшін ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің перспективалық жоспар үлгісі «Қатынас» білім беру саласы Тіл дамыту
жүктеу/скачать 4,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||