МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
Ќ±лаштың: сала ќ±лаш, кере ќ±лаш т.б. т‰рлері ±шырасады. (Ә. Диваев). Ќ±лаш
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
Ќ±лаштың: сала ќ±лаш, кере ќ±лаш т.б. т‰рлері ±шырасады. (Ә. Диваев). Ќ±лаш сµзі екі сµзден ќ±ралѓан: ќол + аш (ашу етістігі) (ЌТЌЭС);. Кулач сµзі ќол + а + ч – ќолды аш, ќ±лаш жаз, - дейді (М. Ќашќари, 340); Кейін келе ашу етістігі кµмескіленіп барып, ќ±лаш сµзіне (аш) сияќты ‰стеме жаз, жай синонимдері ќосылып ќ±лаш аш, ќ±лаш жай, ќ±лаш жаз, ќ±лаш ±р сияќты варианттар пайда болды. Осы маѓыналар былай ќараѓанда ќ±лаштыњ µз басында да бар ќасиет екенін байќаймыз. Құлаш сияқты ұзындық өлшемі арқан бойы да болған. Қырық арқан бойы зынданда Жеті жыл жаттым болып аш (Алпамыс); Ею свиты все веревки Из бараньей мягкой шерести, С конским волосом сплетенной. Ею сотканы из шия* (ҚКБС, 1935. 103 б.) Қисайған құс секілді жалғыз қара, Ауылдан арқан бойы тұрды дара (С. Торайғыров); Аркан* – веревка из овечьей шерести, заплетенная конским волосом – дейді Тверитин. В.В. Радлов аркан 1) толстая веревка, канать; 2) веревка изъ конскихъ волось – дейді (Том I. Часть 1. 1893: 288.). Сере, сере ќарыс. Это сочетание означает «меру ладони, если довольно растопырить пальцы» (Ильминский, 1861. 159); Бір ќызыѓы єр компоненттіњ жеке дара ќолданылатындыѓы. Мысалы, М. Єуезовтіњ шыѓармасында Енді єділет таразысы ќ±рылып, ел арызы тыњдалатын болса, дєл осы сере т‰скен мырза – жуанныњ µздерініњ кµбі жауапкер, айыпкер болар еді. Сере сµзі б±л ќолданыста ќалыњ деген маѓынаны береді. Мєстектердіњ с‰бесі Сере болѓан заман – ай (Н. Наушабаев); Сере, сере, сере ќар, Асты кілењ, ‰сті м±з (Доспамбет); Жалпы, сере сµзі нені білдіреді? Б±л сµзге ќатысты дереккµздерді жанама немесе тура болса да келтіретін боламыз. В.В. Радлов т‰рік жєне ќазаќ тілінде бір маѓынаны білдіреді дейді. Ал, осм., сäрä `жарты`, ќырѓы. серä = сäрä (осм): сер серä карыс `расстояние между большим пальцем и мизинцем (как мера)` (РСл, IV, с. 458). К.К. Юдахин дєл осы маѓынасында ќырѓыз: сере `ширина слегка раздвинутых четырех пальцев (мера длины)`; бээнин казысы сере чыгыптыр `(Юсл, с.645). Т‰ркі тілінде сäрä пäрдä тіркесініњ ќ±рамында кездеседі жєне бірнеше маѓына білдіреді: 1) вуаль, 2) палатка, 3) занавес против мух и комаров. Тел. сäрä `острого, гарпун` маѓынасын береді (РСл, IV, с. 458, 459). Л. З. Будагов сере сµзініњ бірнеше маѓынасын береді: сэрэ (п) арабша сре 1) бастан жоѓары терењ су. 2) єр т‰рлі жаќсы заттар, жеткіліксіз зат, сирек зат, жоѓарѓы зат; сере адам, сері кісі; 3) жоѓарѓы сапалы алтын тиын, 4) таудаѓы с‰рлеу жол, ќия, селдіњ аѓатын жолы (627 б.) (1869, С. 627). Сре араб. жаз. сэрэ пядень (мъра маленькая въ 8 дюймовъ, употребляемая въ Италіи; мъра нъсколько больше называется ќарыс (араб. ќарыс) (1869: 627). С. Е. Малов: сере род ячменя (кти.: чінко); сере мітан `кушанье из ячменя`. Серке 1) `уксус`; ќара серке `черный (кит.) уксус`; 2) метаф. `детородный член` [8, 102]. Этимологиялыќ жоба бойынша сäрä ~ серä ~ сере т±лѓасы монѓ. сэрээ `вилка, острога, трезубец, копье с зубцами`салыстыруѓа болады (МРС, с. 377). Осы маѓынада шыѓыс ќазаќстандыќтарда жєне монѓолияда (Болатов Ж, 71 б). ќолданылады (ЌТДС, с. 292). Ќарастырып отырѓан нуменатив түркі жєне монѓол тілдеріне ортаќ сияќты. Біраќ, Г. И. Рамстедт б±л сµздіњ корей елінде де ќолданылатынына назар аударады. Кор. se, set `‰ш`, (serhin `отыз`, sahil `‰ш к‰н` < se – hai – la) маньч. тілінде: sertei `‰шауыз`, монѓ. serege, serige, serije `‰шауыз, шанышќы` > тел. särä `гарпун` (Рамстедт, 1957. 65). Осындай т±лѓаныњ барлыѓын басќада деректер: ноѓ. сенек 1) `шанышќылар`: эик пут сенек `екі тісті шанышќылар`; 2) кн. `асхана шанышќысы (НРС, с. 294); Сенек сµзі `шанышќы` маѓынасында ќазаќ тілінде де кездеседі (ЌТДС, с. 291). Cонымен, сенек сµзініњ ќ±рамындаѓы корейлік se т‰бірлес деп ќарастыруѓа да болады. Біраќ, И.Г. Егоров б±л дериватты этимология жаѓынан шаншу етістігімен байланысты ќарастырады (ЭСЧЯ. С. 186). Келтірілген деректер монѓ. сэрээ, маньчж. сертей `‰ш` деген маѓынаны, ал, т‰рік. сäрä ~ cэрэ ~ сере - - `тµрт` дегенді білдіреді. Бір тілмен екінші тілдіњ арасында алшаќтыќ кездесе береді. Мысалы, салыс.: ќырѓ. серкä ` екі жасар ешкі`, тел. сäркä `‰ш жасар ешкі, семіз ешкі` (РСл, IV, с. 465) [9, 120-123]. Осы орайда, айта кеткенді жөн көрдік: С. М±ќанов ешкініњ тµлі - лаќ, бір жасќа толѓан, кестірілген еркегініњ аты – серке, ±рѓашысы туша, кестірілген еркегі – серке, кестірілмегені – теке, ±рѓашысы – ешкі дейді [10, 80]. Ешкініњ серкештен басќа еркеш деген т‰рі бар. М. Қашқари еркеш бір жасар теке. Еркеш еті ем болар, ешкі еті жел болар - дейді [11, 125]. С.Е. Малов еркеш - `краденый козел` (РСл, I, 780: чаг. еркеч) (27); Ол заманда халифа Аббасияныњ (Ѓатбасия) сарќыншаѓы серке (сірке) жияр сыќылды с±лтан Ѓ±аалдин халифа заманы еді (ААБ¤АШЕ, 79). Сенек сµзі кейбір жерде ауыз ‰й, кіреберіс (колидор) деген маѓына береді А.Ќ. Сенек – айыр аѓаш (вилы двухпалые), сенек- ќара т‰нек боран (пурга, метель) (С. Аманжолов. 1959: 404). Серлету – жањбырдыњ жауынныњ шамасын кµрсететін сµз (Б. Қыдырбекұлы. 1993: 85). Сере – зат. Бір нєрсеніњ халыќ арасында ќалыптысќан µлшемі (сере ќазы, сере ќарыс) (ҚТТС, 1961: 261). Є. Болѓанбаев қазаќ ±ѓымында ќазыныњ арыќ – семіздігін: б±лт, пышаќ сырты, ќыл елі, жырты елі, шынашаќ, бір елі, бармаќ, екі елі, ‰ш елі, тµрт елі, сыныќ с‰йем, табан, сере – деп талдайды. Матадан киім пішкенде: ќ±лаш, ќарыс (кере ќарыс, жарты ќарыс) т. б. атап кµрсетеді (Ә. Болғанбаев. Өлшемдік ұғымды білдіру // Қазақстан мектебі. №3. 1984: 76). Қарыс нуменативі көбіне алты сан есімімен тіркесе қолданылатыны байқалады. Мысалы: Азуы алты ќарыс айдаћармен Кезекті сµз жібермей салысќаныњ (М. Дулат, 36); Азуы алты ќарыс айдаћармен (М. Дулат, 36); Орнымнан ‰ш ±мтылып т±ра алмадым, Мылтыѓым тиді маѓан алты ќарыс (ЌКБС, 160); -Кез келген б±йрыќты ањды жібермейді, Мылтыѓым алты ќарыс, кµрсет маѓан! (ЌКБС, 15); *Ќ±лаш – орташа алѓанда, екі жарым аршынѓа тењ (Диваев, 245). Сере мен кере екеуі бір ±ѓым тек ќана сере ќалыњдыќ µлшемі (бес саусаќты тарата уыс секілді сыѓымдап салалап ±стау мыс. ќарды, майды, с‰збені, етті т.б.) кере (б±л мен матаны кере µлшеу). Є. Н±рмаѓамбетов: кере сµзі тунгус – маньчур, монѓол тобындаѓы тілдер дерегінде хир, кірі, кирэ т±лѓалас сµздер «µлшем», «µлшеу» маѓыналарын береді (ССТМЯ, I, 399). Ал, ауыспалы маѓыналары «кµлем», «аумаќ» сияќты т‰сінікке ие. Дегенмен, алѓашќы, т±њѓыш маѓынасын «µлшем» деп ќараймыз. Аныѓыраќ айтќанда, «кере» сµзініњ ќазаќшасы – «µлшеу» (БЖБС, 137). Сере > ќалыњдыќ µлшемі (Сере т‰су, сере шыѓу: тµрт елі ќалыңдыќ µлшемі). Тура айтќанда ќатарлап ±саѓанда, тµрт саусаќтыњ ќалыњдыѓындай. Ќарыс сөзі бір сан есімімен тіркеседі: Мысалы: -¤з заманындаѓы адамныњ асыќ – жілігінен Шоњ бидіњ асыќ – жілігі бір ќарыс ±зын екен. Єдейі ќарыстап кµрдім. – дейді, - бір сонам жєне бар (М-Ж. Ќазаќ би.-190); Жолшыбай т‰зге отырѓан кім деп ќараса, біреуініњ зєрі тоњды бір ќарыс айырып жіберген екен (ЌШ-16); Бойы бір ќарыс, кемпірдіњ кебежесіндей еді (ЌШ, 36); Бір сан есімі түсіп қалып та қолданылады: Атын б±рып, тоќтатып алып єдейі келіп отырѓан жерін ќараса, єлгі жерді ќарыс айырып жіберген екен (ЌШ-27). Ќањтарда ќарыс жауѓан ќардай болды, Алты аттан сымбыл арќан нардай болды (ЌКБС, 76); Тµрт ќарыс боз ±рлаѓанды тарттырып µлтіртті (Мәшһүр – Жүсіп, 122); Қарыс және сынық сөздері сүйем нуменативімен қатар қолданылады: Тасќа шаншып найзасын, Ќарыс с‰йем бойлатып (Алпамыс, 127); Алдыңғыдан артқы аяқ, Сынық сүйем кем басты (Қобыланды, 58); В.Д. Колесникова жєне басќа да зерттеушілер ќарыс сµзін екінші айналымдаѓы пайда болѓан сµз дейді. Имя карыш `мера длины между растянутыми большим и средним пальцами` образовано от существительного кары `часть руки от локтя до плеч` при помощи непродуктивного аффикса –ш ~ -с (Колесникова, 194) [12, 130-131]. Ќарыс зат. Бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44). Ќарыс – т‰йе немесе ќой ж‰нінен тоќылѓан киім (М.Ќ.); Л.З. Будагов: Карсъ – 1) хрупкій, ломкій. 2) звукъ отъ біенія въ лодоши ќырѓ карысъ = тат. ќарыш. Ќарышъ – 1) расходъ. 2) тур. = ќарышы пядень. 3) тур. смшеніе (оть ќармќ ќара.: ќаршмќ) (стр 9). Карышъ – четверть длины, пядень, мра ладони, если довольно растопырить пальцы, мрить четвертью, башк. десять четвертныхъ (т.е. шириною въ четверть) лубковъ (стр 13). Ќарыс - `четверть` (изменяется пальцами: большими и указательным или средним) РСл, II, 177 (Малов С.Е, 54); Ќарыстыѓ `длиной в четверть`; ќарыстыѓ марджан `кораллы в четверть длиной` (Малов С.Е, 54); Э.В. Севортян -ш ~ -с аффикстері туралы «образуя от более древних имен новые существительные, может придавать им наряду с другими значениями также значение уподобительно – уменьшительное. Исходя из этого есть основание рассматривать карыш `пядь, четверть` как выражение уменьшенной меры длины по отношению к большой мере – локтю, обозначенной словом кары». В.Д. Колесникова от этой же основы выводит кирг. карылуу `сильный, плечистый`, давая также ее фонетические варианты: кар ~ гары ~ хара ~ хары ~ хур ~ кару (Колесникова, 194). Ќазаќ тілініњ ќарулы сµзініњ шыѓуына кару ±зындыќ µлшемі болып табылатын т‰бір негіз болѓан сияќты. Дыйканов ќырѓ. карыш сµзін екі морфемадан: кар `ќол` жєне – иш (ич)`ішкі ќ±рылыс` ќолдыњ ішкі ќарыныњ созылуымен т‰сіндіреді (Дыйканов К.Д. 105) [13, 130]. Осы орайда қарыс - бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44) – деген т‰сінік жањылыс берілген, ортан ќол деген ќол болмайтыны белгілі, оныњ орнына: шынтаќ, ќолдыњ ќары, иыќ т.б. аталады (З. Жµкебайќызы, С. Сейсенбекќызы. Тєнтану. 1996: 55-57). Емес екен қос тағы тым онша алыс, -Шырағым, жүре ғой!-деп, барды қарыс (М-Ж. 2003: 117); Ќарыс сµзініњ тууына ќар т‰бірі єсер еткені сµзсіз. Бізше ќарыс (ќар + ыс) т‰бір мен -ыс (‰стеу) ( Ибатов А. Ќазаќ тілініњ туынды сµздер сµздігі. 1988: 134; Оралбаева Н, Мадина Ѓ, Єбілќаев А. Ќазаќ тілі. 1993: 197) ж±рнаѓынан жасалѓан сияќты. Енді ќар түбіріне барлау жасап кµрелік. М. Томанов қары сын есім, қартай етістік дегенді айтады (278 - бет). Ш. Уєлиханов «Хариту»* бұзылып берілген – пікір дєлелді емес, «Кєрі жілік» - «ќар» деген, ќанат, иыќ деген сөзден шыққан: «кєрі жілік» иыќтыњ с‰йегі. Ќазаќша «ќар» - монѓолдыњ «гар»: монѓолша бурунгар – оњ ќанат, джунгар – сол ќанат – дейді (1985. 549). Л.З. Будагов кары – старый, древній, опытный женщина вообще, жена, жениться, старый человкъ көбіне кәрі, қартаю деген мағынада келеді; ќары 1) = ќар± жєне ќарысы локать. 2) аршинь архитекторовъ: въ одномъ агаджnь считалось такихъ аршиновъ 12, 000, по этому агаджъ или іыгаджъ (инаѓаш – иыќ аѓаш – А.Ќ) = нашимъ 8 верстамъ; ќарылдымќ у Баб. мрить аршиномъ: слон большое и проворное животное; цна его сообразна величин, продають его по аршинамъ (смривъ велечину), чмъ онъ больше, тмъ дороже; разсказывають, что на нкоторыхъ островахъ бываютъ слоны въ 10 аршинъ (стр. 356). Въ Хивъ ќары мра длины, веревка = 2 нашимъ арш. Въ туркест. Области ханскій кары = 3 арш. Или 2 ханскимъ гязамъ, а базарный = 2  арш (стр 12-13). Будаговтыњ айтуынша ќары аршын ±ѓымымен сай болѓан. Ќары «иінаѓаш» сияќты µлшем бірлігі болѓан. Жалпы, ќары сµзі т‰рлі µлшем бірлігін кµрсеткен. Мысалы, Хиуа хандыѓында ќары `±зын жіп` µлшемін білдірген. Карагъ – 1) рука, локоть (Будагов, 46); Ќар самыќ `кость в нижней части руки`; см. йусын. ср. монг.: ќар, ѓар `рука`; ќар `ногать`. Подгорбунский. (Малов С.Е, 53); Қары - `старый, старуха` аджықа (алжыған – А.Қ.) (Малов, 54). Є. Ќайдаров: Ќазаќ тілінде ќолдыњ шынашаќ пен иыќ арасындаѓы с‰йегін ќар (ќолдыњ ќары) деп атайды. Б±л сµз басќа т‰ркі тілдерінде де, кµне т‰ркі тілінде де кездеседі: ќар «верхняя часть руки», «плечо» (ДТС, с. 422). Моѓол тілінде гар «ќол» маѓынасында ќолданылады. Осыѓан ќарап кей ѓалымдар ќар сµзі т‰ркі тіліне кµне монѓол тілінен енген деген жорамал айтады. Єрине, б±л дєлелді емес. Ќар сµзі т‰ркі тілдерінде кењінен тарап, кµптеген туынды т±лѓалар жасаѓан: ќарма, ќарыс; ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын т.б. Ал монѓол тілдерінде б±л сµздер жоќ дейді [14, 76]. Ќар монѓолша ќол деген сµз (Ќ. Ж±банов, 75);
Талдауға қатысы бар мына - Б. Базылханның сөзін толық келтіреміз: мәселен, менің есебімше «ќар» түбір сөзінен қазақ тілінде 260 - тай, моњѓол тілінде 240 – тай сµз туындайды. Б±л туынды сµздерден 200 – дей сµздіњ т±лѓасы да, маѓынасы да дєл сєйкеседі. Екі тілдегі «ќар» т‰бірлі туынды сµздердіњ 80 проценті сєйкесуі М. Свадештіњ, П. Хайдудыњ жоѓарыда айтќан есебінше мыњ (1000) жылдыњ алдындаѓы ортаќтыќ болып шыѓады. Сонда екі с±раќ туады: 1) «ќар» т‰бірі ќай ѓасырда ќалыптасќан деуге болады? Яѓни біздіњ эрадан б±рын ќалыптасќан ба? Єлде, біздіњ эрадан соњ ќалыптасќан ба? - «ќар» т‰бір сµзі біздіњ эрадан бірнеше он мыњдаѓан жыл б±рын ќалыптасќаны дау тудырмайды. 2) Дж. Клоусонныњ, Г. Дефердіњ, В. Котвичтіњ ортаќ сµздерді кірме сµз деп дєлелдеуінше, меніњ дєлелдеген «ќар» т‰бір сµзім ќазаќ тілінен монѓол тіліне ауысќан кірме сµз бе, єлде моњѓол тілінен ќазаќ тіліне ауысќан кірме сµз бе? - Жоќ. Кірме т‰бір емес. ¤йткені, «ќар» т‰бір сµзініњ «ќа» т‰бір морфемасы да «р» ќосымша морфемасы да, алтайлыќ тек тіл дєуіріндегі ортаќ элемент жєне ќазірге дейін т‰ркі, монѓол, тунгус – маньчжур, жапон, корей тілдерінде осы т±лѓасында саќталып келді де, осы т‰бір сµзден кµптеген туынды сµздер пайда болды. Мысалы, «ќар» т‰бір сµзі де, онан туындаѓан кµптеген сµздер де т‰ркі, монѓол, тунгус – маньчжур, жапон, корей тілдерініњ ќазіргі сµздік ќорында кездеседі (Напил Б. О) (Базылхан Б. Алтай тµркіндес тілдердіњ ортаќтыѓы туралы мєселе // ЌР. Ѓылым министрлігі, ЃА Хабарлары Тіл, єдебиет сериясы, 1996. № 2. 6 – 7 б). Ш.Сарыбаев (ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын ) Б±л сµз батыс говорлар тобында µз алдына жеке т±рып та ќолданылатын – айтады [15, 497]. Адамныњ ќары (ќолы) µзіне ењ жаќын м‰шесі соѓан байланысты туыстыќ маѓынаны да берген: Амандаспай аттандым, Ата, ана, ќарыма, жолыѓыспай жµнелдім, Алланыњ ќосќан жарына (Махамбет); Ќар т‰бірінен µрбіген сµздер т‰рлі маѓына береді. Мысалы, єйелдіњ ќары, еркектіњ ќоры к‰лкішіл; ќары* (кєрі – жасы ±лѓайѓан деген маѓынада – А.Ќ.). Қараңыз: Ш. Сарыбаев. Ќазаќ тіл білімі мєселелері. –Алматы: Арыс, 2000. 497 б; Берікбай Саѓындыќ±лы. Т‰ркі тілдер лексикасы дамуыныњ фонологиялыќ зањдылыќтары // Фил. ѓыл. док., автореф. -Алматы, 1994. 36 – 37 б; Ќ. Ж±банов Ќазаќ тілі жµніндегі зерттеулер. –Алматы: Ѓылым, 1999. 542 – 543 б; Тілімізде синонимдес кєрі // ќары (диалектизм) // ќарт деген бар (ЌТЌЭС, 122 ); Б±л орайда, мына түсінік артық қайталанса ештеңе етпес, Будагов Кары – ќары старый, древній, опытный; осм. женщина вообще, жена, ќары алќ жениться, ќары кісі старый человкъ, старикъ, ќаз. ќартаймаќ, ќарі; т.б. Ќар – бесчестная женщина ќары, (ќар біше, кєрі бие), ругательное выраженія относимо къ двочкамъ (стр 8). Ќары - `стареть`, сен ќармін – дыр, на `ты не стар`; мен ќарып – тро `а я состарился`; карыш - `собака` (?), `старуха` (?). ќарі `старый` (Малов, 54 -55 ); Мысалы, жаман ќар деп ќарѓап – сілеп жатады; ¦ры - ќары дегендегі ќар (с‰йекпен байланысты*) айтылады. *Ќары жілікте (кєрі жілік) осы ќолмен байланысты – А.Ќ. Ќары жілікті ќазаќ ‰йге тура монѓолдар сияќты жасап, орналастырады. Гомбоевтыњ* айтуынша, монѓолдар ж±ќа екі с‰йектіњ арасына шµп тыѓады. С‰йек осы к‰йде ќ±рыќ ±стаѓан баќташыѓа ±ќсайды. Ќазаќтардыњ наным – сенімдерінде, ќары жілік адамѓа ±ќсаѓан бейнесімен ±ры - ќарыдан саќтайды. Ќазаќтар б±л с‰йекті – ќары жілік дейді. Ќары µзгертілген хариту* сµзініњ баламасы емес пе екен? Осы ќары жілікті ќазаќтар ер – т±рманныњ єбзелі есебінде, жєне ат пен ер – тоќымды саќтаушы деген нанымда, ердіњ алдыњѓы ќасына іліп ќойды. Жалпы ќары жілік – турасында ќазаќтарда мынандай да ањыз бар. Иллюстративті дерек ретінде ұсынамыз. ¦рылар бірнеше к‰н, бір ќазаќ байыныњ малын торыпты. Т‰ні бойы малдыњ мањында ќ±рыќ ±стаѓан кісілер ж‰ріп, ±рылар ештење ала алмайды. ¦рылар µз ара аќылдасып: байдыњ ќызы мен єйелінен басќа ќорѓан болатын не ±лы, не ќ±лдары, не туыстары жоќ, осынша адам ќайдан пайда бола кеткен деп тањданысады. Сонан соњ ±рылар ќ±дайы ќонаќпыз деп, байдыњ адал ниетіне риза болысќан ±рылар т±рып: - бірнеше к‰ннен бері малыњды торып, ештење ала алмадыќ, ќандай ќасиетіњіз бар ? – деп с±райды. Бай сонда: - Ешќандай да ќасиетім жоќ, кµріпкелім жєне жоќ, меніњ б±зылмайтын бір – аќ зањым бар. Єкем µлерінде, бір µсиет айтып еді. – «Балам, мен саѓан бір µсиет айтам, егер соны орындасањ дєулет басыңнан ±шпайды. Ќанша ќой сойсањ, ќары жілігін тастама, оларды кептіріп босаѓаѓа, шањыраќќа іле бер», - деген. Мен сол єкем айтќан µсиеттен єлі к‰нге дейін айныѓаным жоќ. Ќ±дайѓа ш‰кір, меніњ малымнан тышќаќ лаќты ќасќыр жеп, немесе жоѓалѓанын кµргенім жоќ, - дейді. ¦рылар жан- жаѓына ќараса, соншама кµп ќары жілікті – ќар с‰йекті кµреді. Оларѓа байдыњ малын ќорып ж‰рген кµп баќташылар болып кµрінген осы ќары жіліктер екен (Уєлиханов ескертпесі, 187). Ќартайшаќжілік – кєріжілік жасы ±заќ, басы аман болуѓа ырымдап, жеті дєм – ќой еті, сиыр еті, жылќы еті, ешкі еті, т‰йе еті, су, т±з жетеуі ќосылып асылады (¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы. Шипагер Баян. –Алматы: Жазушы, 1996. 410 б). М-Ж. Кµпеев: «¦ры ќартайса, сопы болады: ќары ќартайса бибі болады; б‰ркіт ќартайса тышќаншыл болады». Сондай сµздер бекер бола ма? Міне, біз де ќартайѓан соњ, ертегішіл болдыќ – дейді. Хєкидер* харамидан* болѓаннан соњ, ¦ры – ќары кетпей ќайтсін атќа мініп? (М. Дулат, 29); *Хєкиндер – єкім, білгіш; *Харамидан – арам; Сонымен, ќорыта келгенде ќарыс ќазаќ халќыныњ тµл метрологиясы (ќар + ыс) т‰бір мен ќосымшадан т±рады. -Ыс ж±рнаѓыныњ нєтижесінде жања нуменатив – ќарыс пайда болѓан деуге негіз бар. Є. Ќайдаров, Б. Базылхан ќар кµне т‰ркілік т‰бір сµз екендігін айтады. Ќар сµзінен µрбіген туынды сµздердіњ ќазаќ тілінде кµп екендігін жєне єр т‰рлі маѓына беретіндігін ескере келіп, расында да ќар т‰бір сµзі т‰ркініњ µз сµзі екендігіне сенуге болады. Ќарыс нуменативініњ шыѓуы тікелей ќар (ќол) адамныњ дене ќ±рылысына, м‰шесіне байланысты шыќќан деп ойлаймыз. Кейбір т‰ркі тілдеріндегі нуменативті ќарастыра келіп олардыњ арасында айырмашылыќ барын байќауѓа болады. Салыс.: µзб. ќари тарих. `±зындыќ µлшемі, 140 – 145 см тењ` (УзРС, с. 605); ќары 1) `иыќ (часть руки от локтя до кити)`; 2) ауыз. `±зындыќ µлшемі, метрге жуыќ – кеуденіњ орта т±сынан ќолды созѓандаѓы саусаќтыњ ±шына дейін` (КкРС, с. 382); Ќазаќ тілінде сол сияќты кереѓар (< кере + ќар ) ќ±рамдаѓы сµз де кездеседі. Б±л келтірілген дерек айтылуы жєне ќ±рылымы жаѓынан ±зындыќ µлшемі ретінде кере ќарыс нуменативімен салыстыруѓа болмайды. Мысалы, М.Єуезов шыѓармасында: Біраќ кµпті айтсам ќорќытам деп сіз єуре, ±ќтырам деп ел єуре. Келісе алмас к‰н екен. Кере ќармен кеткеніміз де баяѓы. Сере ќарыс, кере ќарыс, кереѓар ( < кере + ќар ) мен бірге ќазаќ тілінде жырта ќарыс метрологиясы ќолданылады. Жырта ќарыс, ќап – ќара езулі ауыздан лажсыздыќ сілекейі ш±бырады (Т.Жаќыпбай±лы) [16, 130-131]. Ќадам нуменативі етістікпен тіркесе жұмсалады: Енді, міне, қартайдым, елу астым, Енді табан, қырыққа қадам бастым; Жүз жетпіс қадам басып келіп едің, Әр қадамыңызға бір құл азат қылдым! – депті; Шай ішіп, намаз оқып, жайланып ап, Өріне Найзақызыл бастық қадам (М-Ж. 2003: 32, 77, 133 беттер); Арпалысып бастықпен жағаласып, Сол себепті бұл жерге қадам бастық (М-Ж. 2003: 355); «Жау ќайда жар астында» деген сµз бар, Аяќты баспа ќадам байќамастан (М-Ж. 1т - 29); «Мен кетемін, бєріњ де Аман бол» - деп, Дайындаулы арбаѓа ќадам басты (Шєкєрім); Сол иттіњ не ќылса да, ќайраты мол, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Келеді ќалай ж±тсам, саѓан шамам, Бастырман аяѓыњды жалѓыз ќадам! (М-Ж. 1т-165); Алпыс ќадам жаќындап, Бір ќурайды паналап (ЌЖ, 39); Аќылмен алдадым деп мєз болады, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Бұл сөздің түбірі қад / қада. Кейбір түркі тілдерінде қад / қаду сөзі шеге мағынасында жұмсалады. Алтайша қаду – шеге; қадула – шегелеу. Тіліміздегі қад + а, қад + ау етістіктерінің түбірі осы қад (шеге) сөзімен байланысты (ҚТҚЭС, 1966). Сөздікте қадам мен қадым (а /ы дыбыстарының алмасуы дейміз – А.Қ.) сөздері қатар жазылған, яғни ол екеуі бір сөз дегенді аңғартады (бірақ, қадым – бағзы деген де өлшем болған - автор ) (ҚТТС, 5 том. 1980). Малда тұяқ, аңда тырнақ бар. Екеуі де – бірі тұяғын, екіншісі тырнағын жерге қадап жүреді. Жүргенде екі аяқтың жерге қадап қалдырған іздерінің арасы бір қадам өлшеміне айналуы әбден мүмкін. Аяқ киімге қағылған таға, нәл іздері де қада деуге тұратын сияқты. Қазіргі кезде қадам, қадым сөздері сирек, ал адым жиі қолданылады. Бұл қадам сөзі адым сөзінен бұрынырақ шыққандығын көрсетеді. Оған мынандай да дәлел келтіруге болады. Ертеде метр, сантиметр сияқты басқа халықтың сөзінен ауысқан өлшем болмаған. Қазақтың өз өмір – тіршілігінің тәжірибесінде пайда болған өлшемдер болған. Л.З. Будагов кадамъ мн. ќадам кудумъ, аќрам нога, стопа, слдъ ноги; шагъ, футъ, мет. Счастливое предзнаменованіе, священная стопа, какъ пологаютъ Мухаммеда, произведшаго это чудо въ первые годы своего апостольства. Султанъ Махмудъ I веллъ положить его въ мовзолей мечети Эюба), ступать, приступить кь чему, воть вы и прибыли, это счасливое предзнаменованіе (формула поздравленія), да благославитъ господъ его шаги, прибытіе, приходъ (стр. 42). Ќадам – ерте уаќытта (футь Буд.) µлшем бірлігі болып саналѓан. Ќадам > бір адым деген маѓына береді. Ол алѓашында М±хаммед пайѓамбардыњ ќасиетті таќќа ѓайыптан отыру к‰нін белгілеген. Ќадам – (а) ќєдєм. Адым, аттам (бір адым алшаќтыѓы). [Шаг] (Бекм±хаметов, 94); Ќадам – 1) табан; 2) ќадам; 3) адым аралыѓы; 4) ауыс бет алыс, баѓыт (Оњдасынов, 85 б). Яѓни, ќадам `келді, аяќ басты, баќытты ќадам` деген ±ѓымды берген сияќты. Түйін. М-Ж. Көпеев қадам сөзінен (тоқтайтын, аялдайтын) орын аялдама сөзінің баламасын қадамжай сөзін жасайды. Қадамжай қарауылшы көпірінен, Түнде өтіп, таңға қарай кеттік жүріп; Қадамжай әулиенің ағашына Отырдық біраз тоқтап, атты байлап (2003: 131 б); Адым > қадым > қадам > қада > қад. Қадау (қазық), сүт қату (мөлшері - тамызу) түбірлес болуы мүмкін. Ағым – адым. Бір адым жер, бір аттам үстіне шығуға болады (МҚ: 3 том, 66); Шаршым – шаптырым; иүгүрім – жүгірім (МҚ: 66); Ќадам мен табан да ќатар ќолданылѓан: Арасы екі ауылдыњ табан екен, Бір келген б±л да болса заман екен (ЌЖ, 1887. 26); Енді міне, ќартайдым елу астым, Енді табан алпысќа ќадам бастым (М-Ж); Ќадам, ќадаќ және шымшым да қолданылады. Бұлар семантикалыќ маѓынасы жаѓынан µте жуыќ сµздер. Ќадаќ – та халыќ µлшемі ретінде белгілі болѓан. Кµкшіл сорпа ширек ќадаќ жасыќ ет, Сорлы т±тќын бєйге атындай жараѓан (М. Дулат); Бір ќадаќ шай, бір шымшым шай халыќ метрологиясы ретінде ќолданылады. Асырайды шыќпастай ќылып шыбын жан, Сµткесіне екі ќадаќ ќара нан (М. Дулат); Кµкшіл сорпа, ширек ќадаќ жасыќ ет, Сорлы т±тќын бєйге атындай жараѓан (М. Дулат); Ќадаќтыњ: екі ќадаќ, ширек ќадаќ сияќты т‰рлері ±шырасады. Ќадаќ – ќаз. ќадаќ, алт. ќад± (каду) монѓ. хадäсунъ шеге. ќаз. фунтъ (батпан)* . (это значеніе произошло оть гвоздиковъ. обозначающихъ фунты на деревенскихъ безменахъ), шегемен ќаѓу, шегелеу, кіргізу, шегеліп шыѓару т.б. (Будагов, 7 б); Фунт (батпан) – деп аудардыќ б±л сµздіњ т‰сінігі Будаговта берілмеген екен. Фунт // бұт // пұт демеп шамалауға да болады. Демек, араб сµзі болѓаны. Фунт т‰рлі µлшемді білдірген. Фунт – [нам. Рfund < лат. роn dus вес, гирия] – 1) единица массы во многих странах, имеющая различный размер – от 317, 62 до 560 г; сокр. Обозначения: фи. Lb; 2) основная единица массы в системе англиских мер, торговый ф. Равен 0, 4536 кг, аптекарский и тройский, или монетный, ф. Равен 0, 3732 кг; 3) единица массы русской системы мер, отмененной 1918 г.. 1 ф. = 1/40 пуда = 32 лотам = 96 золотникам == 9216 долям = 0, 4095 кг; 4) денежная единица ряда стран, напр. Арабской Республики Египет (египетский ф.) фунт стрелингов // Словарь иностранных слов. –Москва: Русский язык, 1989. 556 б. Батпан*- Е. Андреескийдіњ басшылыѓымен шыќќан «Энциклопедиялыќ сµздіктегі» «Батпан» маќаласы: «Батпан – орыс патшаларыныњ Ресейдіњ б±ратаналар мекендейтін бµлігінде пайдалануѓа р±ќсат берген кµне азиялыќ салмаќ µлшемі», - деп басталады маќалада. Батпан туралы орыс єдебиетіндегі алѓашќы дерек А. Никитинніњ «‡ш тењіздіњ ар жаѓына саяхат» атты кітабынан бастап кездеседі. Ќазаќтарда батпан µлшемі µте ерте заманнан бастап – аќ белгілі болѓан. Ол салмаќ µлшемініњ ењ ауыр т‰рі ретінде ќолданылѓан. «Батырлар жырында» алып батырлардыњ к‰рзісі ‰немі батпан µлшемімен кµрсетіледі. Егер Б±храда бір батпан 7 п±т 32 фунтќа тењ болса, Талас µњірінде 12 п±тќа тењ болѓан (Батман, 178). М±хтар Ќ±л – М±хаммед. Орыс энциклопедиясындаѓы ќазаќ шежіресі. –Алматы: Атам±ра, 1994, 80 б; Мысќал (1 гр), ќадаќ (750 гр), келі (1 кг), п±т (16 кг), батпан (100 кг) (Кенжеахметов, 59); ‡нді салмаќ µлшемі: алтын ќадаќ – 500 мысќал – 1 сир – 20, 5 кг шамасы; К‰міс ќадаќ – 250 мысќал – 10, 25 кг шамасы; Мысќал – 4, 1 г. шамасы; ¦зындыќ µлшемі: 1мил – 4000 ќадам, Ќадам – 1, 5 ќари – 90 см шамасы, ќари – 6 т±там – 60 см шамасы, т±там – 4 елі – 10 см шамасы, елі – 6 арпа дєні – 2, 5 см шамасы, АРПА дєні – 4 мм шамасы, танап – 40 кари – 24 м шамасы (Бабырнама, 445). К‰рзі (п) – ескі 1. Темір шоќпар, ауыр сойыл (Бекм±хаметов, 92). Батпан: Менен күші әкемнің Бір батпандай артық –ай, Әкемнің күші мұның да Сегіз батпан артығы - ай (Қобыланды, 131 бет). Ќадаќ - `шелковый (длинный) плат` (весьма употребителен при приношениях в кумирни в качестве подарка, особенно высшему и важному лицу) (Малов, 48). Сонымен, ќадаќ – шегені ќаѓу деген ќимыл етістігінен шыќќан сµз екен. Кейіннен ±зындыќ µлшеміне ретінде маѓынасы ауысќан. «С‰йем» халыќ метрологиясы ретінде т‰ркі тілдестердіњ арасында кењінен тараѓан сµз. Кейбіреулер б±л сµздіњ этимологиясын монѓол сµзінен іздестіреді. С‰йем - `расстояние между большим и указательным пальцами`. С‰йем сµзініњ мынадай фонетикалыќ варианттары бар: sögem ~ sögüm, монѓ. (хал.) сµµм, бур. ћµµм, ойр. sögem, ќалм. söm `бес (бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасын ашќандаѓы ќашыќты,ќ, егер олардыњ арасы ашылѓан болса)`; шаѓ., осм. сöjäm ~ алт., тел., шор. сööm, ќырѓ. сÿäm, тоб., ќаз. сÿjäm ~ ќырѓ. ~ сÿjäm ~ сÿäm, саг., койб. сÿÿm `  , бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ ±шына дейін`. В.Д. Колесникова кейбір т‰ркі тілінде оныњ ішінде ќырѓыз жєне якут (саха) елдерінде «с‰йем» сµзі `бес, ` с±ќ саусаќ пен саусаќ аралыѓы, маѓынасында кездесетінін атап µтеді. Осыѓан байланысты т‰ркімен тіліндегі: суем бармак `с±ќ саусаќ`, башам бармак `‰лкен саусаќ` жєне кулем бармак `шынашаќ`, метрологиялыќ т±рѓыдан келгенде суе жєне –м баш `бас, басќы, басшы` - (а) м, куле `ќ±йрыѓы шабылѓан, шолаќ, жетімсіз` жєне -м, б±л монѓ. sögem > söge `с±ќ саусаќ` деген маѓынада ж±мсалады дейді (Колесникова, 195 - 197) [17, 127]. Є. Ќайдаровтың «¤лшем» маѓынасындаѓы с‰йем сµзі де т‰ркі – монѓол тілдерінде бірдей кездеседі. Монѓол тілінде сµµм, якут тілінде с‰йµм. Э.К.Пекарский т‰ркі тілдерінде б±л сµздіњ сäуäм, сöм, сум, суäм формалары барлыѓын ескертеді. (II том. 2398-б.) тіліне тиек еткен [18, 76]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќырѓыз тілінде осы маѓынаны «сµµм» сµзі ±ѓындырады. Осы тіл дерегіне одан єрі зер салсаќ, «сµµмей» т±лѓасын кездестіріп, маѓынасы – біздегі «сµм‰йэ» сµзі «с±ќ ќол» маѓынасында ±шырасады (Як.-рус. сл., 1972, 336); Тунгус – маньчжур тобындаѓы тілдердіњ кейбіреуінен де осыны байќаймыз (ССТМЯ, II, 1977, 125). Тілдік деректер мєліметін ќорыта келгенде, «с‰йем» сµзініњ алѓашќы маѓынасы – с±ќ ќол – дейді [19, 257]. С‰йем – зат. ¦зындыќ µлшеуі, бармаќ пен с±ќ ќол аралыѓы (ЌТТС, 291). Монѓол тіліндегі söge ќазаќ тіліндегі с±ќ ќол ~ с±ќ саусаќ маѓынасы жаѓынан генетикалыќ байланыс болуы м‰мкін. Ќазаќ тілінде с‰йем сµзіне ќатысты бірнеше нумиратив пайда болѓан сияќты. Мысалы, ќарыс с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасы`, кере с‰йем `‰лкен жєне с±ќ саусаќтыњ созылуыныњ ара ќашыќтыѓы`, сыныќ с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ б‰гілу ара ќашыќтыѓы`. С‰йір ‰ш, ќарыс с‰йем ќанды пышаќ (С. Бегалин); Осы ±яда басы баќырдай, ш‰њгіл кµз, ќан шегір, езуі кере с‰йем, барбањ аяќ, аќ т‰біт, апай тµс, Сары ауыз балапан отырады (Т. Жаќыпбай±лы); Саусаќтыњ сыныќ с‰йем салалары, Бµлектеп б±лшыќ етін екі ќары ... (И. Байзаќов) [21, 128]; С‰йем > с±ќ ќол деген маѓынаны берген > µлшем.
жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|