Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
| Құн > қан. М. Ќашќари: ќан – ќан, кун – тартып алу – деген [230, б.159-162]; Л. З. Будагов: ќырѓ. قون ќ±н (кунъ) (пар. خون ќун – ќан), قونون ќ±нын 1) ‘ќанѓа-ќан’, ‘µлім ‰шін’, ‘м‰гедек ќылѓаны ‰шін’; ’кек алу’, ‘µшін алу’ кісі µлімі ‰шін 1000 ќой, (адамныњ дене-м‰шесініњ заќымдануына ќарай). 2) тµлеп алса 2000 ќой (Левшинъ, стр. 315) [8, б.94]. Г. Потанин: Ќ±н п. [хун: кровь] – 1. ист. кун – откуп за убийство или увечье, введенный взамен смертной казни, кровной мести, существовавшей в древности. 2. цена, стоимость; достоинство. 3. экон. стоимость, воплощенная в товаре и овеществленный в ней общественный труд товаропроизводителей. Кун – плата за кровь (Потанин, 304). Ќ±н – хун (ќаны – ќан) (Жеменей, 123); Ќ±н – (п) ескі. Хун. ¤лтірілген кісі ‰шін ќарсы жаќќа тµленетін айыптау тµлемі (Бекм±хаметов, 103). Ќ±ншы, ќ±н с±раушы (п) ескі х±нж±ау (хунхуаћ). ¤лтірілген кісі ‰шін µлтірушіден ќ±н талап етуші, кек алушы (Бекм±хаметов, 103). Ќ±н зат. 2. ¤лтірілген кісі ‰шін ќарсы жаќќа тµленетін айыптау тµлемі, алым (ЌТТС, 89). Б.С. Ќараѓ±лова: ќыса (кек алу) сµзін ќ±н сµзімен салыстыра ќарастырып, тарихи жырларда «ќ±н», «кек», «µш» маѓынасында ќолданылѓанын жазады (Тарихи жырлар лексикасы: филолог. ғылым. кан. дис. автореф. – Алматы, 2000. – Б. 14). Ќ±н дегеніміз адамдардыњ µндірістік ќатыныстары, товар µндірушілердіњ арасындаѓы товар арќылы жасалатын ќатынас. Ќ±н кез келген товар µндірісіне тєн экономикалыќ категория. Капитализм т±сында товар ќ±ны т±раќты капиталдыњ, µзгермелі капиталдыњ ќ±нынан жєне ќосымша ќ±ннан т±рады («Ќ.С.Э.»). (Р‰стемов, 169);
Ќ±рбанѓали Халид: «Хан» – негізінде монѓолша, кейін парсы мен т‰ркі тектес халыќтар бєрі бірдей пайдаланып кеткен дербес патшаѓа ќолданѓан атау. Ќазаќта «ќан» дейді, µйткені Шыњѓыс туѓанда ќан уыстап т‰скен де оѓан «ќан» лаќабы ќойылѓан, кейін балалары м±ны маќтанышќа пайдаланды. Енді б±л нєсілден болмаѓандарѓа да «хан» деу єдетке айналды. Шынында хан болѓандар ќан тµкпей т±рмайды деген т‰сінік бар, кісіні µлтіруге ємірі ж‰рмейтін єкімді «хан» демейді. Алайда «ќан» есімі Шыњѓыстан басталѓанына нануѓа болмайды, б±л атау монѓолда б±рын да болѓандыѓы жайында тарихта жазылѓан (Ќ±рбанѓали Халид. Тауарих хамса. – Алматы: Ќазаќстан, 1992. – Б. 178-179). О.П. Суник: В. Котвичтіњ алтай тілдеріндегі -кан (-хан) -кÿн (-хун) ж±рнаќтарына тоќтала келіп, б±лардыњ барлыѓы т‰ркі-монѓол тілдеріне ортаќ екендігін, ал кµне т‰ркілік тäнри-käн (титул турецкого хана), äрти - käн ‘именно, теперь’ , жања±йѓ. äрти-гäн ‘утром’, эвен. -кÿн (салс. -кã-кÿн) сол сияќты В. Котвич -хун ~ -хон (сахун ‘беловатый’, сохон ‘желтоватый’, монѓ. терекен ‘только этот’, ‘именно этот’, алихан ‘который именно?’ т.б. (О.П. Суник. Существительное в тунгусо-маньжурских языках. В сравнении с другими алтайскими языками. – Ленинград: Наука, 1982. – С. 114-115). Л.З. Будагов: ќан – тур., тат., ќан канъ, кровъ, ќаны, ќан±, дж. ќаны, ќанайќ, ќаныќ а) съ кровью, кровный, кровавый, тур. даы ќаны (ұдайы қанау – А.Қ.) съ бшеной кровью, т.е. горячій молодой человкъ, весельчакъ, взбалмочный, гуляка, даы ќана±лы (ұдайы қанаулық – А.Қ.) горяшность, взбалмочность, тур. ќаны ќою кровавый колодецъ – родъ подземной темницы, куда бросають тла казненныхъ; b) дж. ќанѓа ќан убійца (по комъ есть месть за кровь), тоть кто убгаеть оть мести за кровъ, месть за кровь: ... ќан баѓасы плата за кровь, за убійство – деп көптеген мағынасын береді-арабшадан аударған және транслитерация жасаған – А.Қ. (Буд., 1871: – С . 26). Қан `кров` құздан қан аққай `пусть из глаз потечет кровь` (выражение из клятвы); қызыл хан ( < қан) `красная кровь`. РСЛ., II, 101. қан `правитель`, `хан`; `божество` (шаманск.) «кан»; қан йамын управление божества` (Малов, ЯЖУ: – Б. 52). Д. Ж‰нісов: Алтай, сібір µлкесіндегі тунгус-манчжур (корей) тілдерінде ќан, кен, ган – «µзен», «су» деген ±ѓым берсе, тєжік, µзбек тілдерінде кан «канал деген маѓынаѓа ие (Д. Ж‰нісов. ¤зен-кµл атаулары. – Алматы: Ќазаќстан, 1991). Ќаѓан > qa‰an титул главы государства древних тюрков (государства Ту-кюэ на Орхоне, хазар, булгар и проч.). В.Л. Виноградов формы этого слова – кагану, каган, каган, каганом, хаган < коганъ. Этимология слова коган > qa‰an не вызывает каких-либо затруднений или сомнений, о чем свидетельствует данные П.М. Мелиоранского (1902, с. 289-290); Ф.Е. Корша (1903, с. 138) и С.Е. Малова (1946, с. 138); которые соответствующим образом обосновали также и соответствие о < а в русском заимствованном слове коган < qa‰an. К. Менгес (1979) приводит несколько вариантов этого слова, встречающегося в форме qa‰an (q‰n) – в древнетюркском языке орхонских памятников, в форме хаqаn - у османских турок, ‰ahan – в армянских источниках и ћаћаm – у современных караимов, у последних в значении главы релгии караимов. Предположение некоторых тюркологов об общем происхождении и единстве основ qa‰an > qaan > qan ~ хan в значении ‘хан’. Г. Рамстед утверждает, что qan и qa‰an первая из них представляет простую основу, займствованную тюркскими языками из кит. kиаn ‘правитель’, а вторая – сложную, состоящую из двух слов – кит. ke ‘великий’, и kиаn’правитель’ > ke-kиаn’велики хан’ > тюрк. qa‰an (Ramstedt, 1955; ср.: Doerfer, 1967, I – IV) (Н.А. Баскаков. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве» – Москва: Наука, 1985. – С.154-155) ke-kиаn тіркесі В. Котвичтіњ кã-кÿн ±ќсайды. М. Оразов: Н.А. Баскаков, А.Т. Кайдаровтыњ пікірлеріне орай: казахское хан в Орхоне - енесейских памятниках употреблялось в полной форме ќаѓан. На следующем этапе развития тюркских языков ќаѓан приобрело форму ќаан (хаан) > хан (ќан). Здесь на лицо действие закона вторичной долготы тюркских гласных, а в некоторых тюркских языках (казахский, узбекский, татарский и. др.), в которых отсутсвуют долготы, это слова трансформировалось в кан > хан, т.е. ќаѓан > ќаан > ќан - хан `хан` (М. Оразов. Исторический принцип этимологических исследований в казахском языке // Проблемы этимологии тюркских языков. – Алматы: Ѓылым, 1990. – С. 124-125). Б±л сµздердіњ осындай маѓыналары В.Радловта, К.Юдахин сµздіктерінде кездеседі. Бала кезімізде асыќпен «хан» ойнында «хан» болатын асыќты ќызыл т‰ске бояп ойнайтынбыз (Қараңыз: Соќыр теке. Ауыз єдебиетіндегі балалар ойындарыныњ ‰лгілері. – Алматы: ¤нер, 1990. – Б. 95.). Демек, рухани мєдениет тарихи мєдениетпен ±штасып, «хан» (асыќ) аталым + ќан (сын.е.) = ќан // хан бір-біріне сай келуі тегіннен-тегін емес екен. ХV-ХVII ѓ. ќазаќ правосында кек алу зањы бірінші орынды алѓан: «ќанѓа ќанмен кек алу» немесе «заќымданѓанѓа заќымдау» болѓан. Мысалы, ±стап алѓан ±рыны 25 тен 60 - ќа дейін ќамшымен д‰ре соѓып жазалаѓан. ¦рлыќ ‰стінде ±сталса, тоѓыз айыбын тµлеген. Тоѓыз айып мыналар: бас тоѓыз немесе т‰йе бастатќан тоѓыз: т‰йе, ќ±лынымен екі бие*, екі-‰ш жастардаѓы тµрт жылќы (жылќы жалпы атауы ќазаќ олай атамайды дµнен* (тµрт жаста), ќ±нан* (‰ш жаста) – дейді – А.Ќ.); орта тоѓыз, немесе ат бастатќан тоѓыз: ‰ш-тµрт жастаѓы, екі жастаѓы ат, екі жастаѓы екі ат, (екі жастаѓы ат болмайды тай не ќ±лын* дейді – А.Ќ.) екі тайынша, тµрт ќой*; аяќ тоѓыз: тµрт жастаѓы µгіз, екі тайынша, ‰ш ќой жєне ‰ш ќозы. Қараңыз: Ќазаќ ССР тарихы. – Алматы: 1957. – Б. 184-145. Дµнен – тµрт жастаѓы ат, ќ±нан – ‰ш жастаѓы ат, Ќазаќ тілінде ќ±нан, дµнен, ќ±нажын, дµнежін сµздері жылќыѓа жєне сиыр малына байланысты жасын (‰ш, тµрт) жєне жынысын білдіреді // Ә. Ќайдаров, М. Оразов. Т‰ркологияѓа кіріспе. -Алматы: Мектеп, 1985. – Б. 78-79; Б. Базилхан. Краткая сравнительная-историческая грамматика монгольского и казахского языков // Доклад на сойскание к.ф.н., – Алма-ата, 1974. – Б. 13; Ш. Жанєбілев. Ќазаќша мал атаулары. – Алматы: Ќайнар, 1982. – Б. 24-31; Мысалы, Л. Будагов. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том. II. Санктпетербургъ, 1871. – С. 94: куначи-2 жастаѓы б±зау не б±ќашыќ; ќ±нанъ -ќ±лыншаќ 2 жастаѓы, 3 -ші кµктемге аяќ басќан (монѓ. гунунъ) жас ќ±нан; ќырѓ. ќ±нан ешкі 2 жастаѓы, ќ±нан серке 2 жастаѓы; алт. ќ±нан байтал; ќырѓ. ќ±нажын 3 -ші кµктемгі бие; ќ±нан аю; ќ±анан ‰й (ќырѓ. ‰й сиыр, уд - М. Ќашќ. – автор) 3 жасар б±ќашыќ; саулыќ ќой, ќ±наны-3 жасар ќой, бір жыл ‰лкен – дµнен. Таѓы бір жыл – бесті; таѓы бір жыл – алты жасар ќой, тт. Жеті жасар. Б±л аталымдар жылќыѓа да ќатысты. Кек алу зањы (ХV-ХVII ѓ. Ќазаќтың қылмыстық правосында – А.Қ.) бірінші орынды алѓан: «ќанѓа ќанмен кек алу» немесе «заќымданѓанѓа заќымдау» болѓан. Кісі өлтірген немесе ауыр зақымдаған айыпты адамнан сот үкімі бойынша қанды кек алынатын болған, мұны ру орындайтын. Қанды кекті төлем төлеумен – құн төлеумен ауыстыруға болған [277, б.184]. Е. Бекмаханов: Кун взыскивали за убитого человека взамен кровной мести. В период развития феодальных отношений кун был приспособлен к феодальному строю и стал одним из средств эксплуатации казахов. Размеры куна, взыскиваемого с рядовых казахов и султанов, были разными. Например, полный кун за убийство простого казаха (ќара ќазаќ-автор) состоял из джаулука (женский головной убор) и нескольких халатов, шубы, пояса, шаровар, сапог, оружия и лошади убийцы, или же из 1000 баранов, 40 кобыл и кула (невольника) (бас жетім – А.Ќ.). Иногда кун заменялся 10 верблюдами. За убийство ходжи кун состоял из 3000 баранов, за убийство султанов – 7000 баранов, а кун ханский равнялся куну семи простых казахов. Это основанно было на том, что хан является повелителем семи отделений или семи родов. (91) По казахскому обычаю кун считается – олжа (находка). ... Например, из 1000 баранов взыскиваемого куна, семейство убитого казаха получало от 40 до 100 баранов, в зависмости от имущественного положения убитого. Значительную часть куна получали бии, которые, по данным чиновника Лазаревского, получали а иногда часть иска, а затем ханы и султаны (92). За кражу верблюда-первый тогуз – 9 верблюдов второй тогуз – 9 лощадей третий тогуз – 9 коров За кражу лощадей первый тогуз – 9 лошадей второй тогуз – 9 коров третий тогуз – 9 баранов и.т.д. [278, б.93]. Ќ±н – кісі µлтіргені немесе мертіктіргені ‰шін салынатын айып 1803 жылы поручик Гавердовский, Иванов жєне Богданович Ќазаќстан арќылы Б±хараѓа сапары кезінде ќазаќтыњ т±рмыс-салтына ќызыѓушылыќ танытып, ќ±н туралы да жазѓан болатын. Онда олар айбана – кісі өлтіргені немесе жаралағаны үшін салынатын айып туралы да жазды [279, б.200-201]. Айып-жазаны заттай (малдай) тарту (Р. Сыздық. 2004: 164). С. Толыбеков: Хан получал хандык при взимании штрафа за убийство, хун – за увечье и кражу, а айп (айып-А.Қ.) – за другие преступления, в том числе за примерение враждующих родов с взаимной *барымтой – дейді [270, б.358]. Барымта (баранта) – күш қолданып мал айдап әкету. Барымта және осыған ұқсас сөздердің этимологиясын Б. Қарағұлова өзінің кандидаттық диссертациясында жақсы ашқан (2000: 16). А. Янушкевич жазалы адамныњ ќ±нын (жазасын) µтеудіњ таѓы бір т‰рін жазады: «Казактар тµрт винтовканы басына басын т‰йістіріп, арасына жањаѓы к‰нєкарды отырѓызды. Бір казак ќылышын жалањдатып, айнала ж‰ріп к‰зетті. «Ќазаќтар б±ны «ќара найза астына отыру» деп атайды». Олар б±л жазадан ќатты ќорќады єрі ±ялады» [280, б.151]. Ата-анасына тіл тигізген ±лды мойнына ќ±рым киіз байлаѓан к‰йі ќара сиырѓа теріс мінгізіп, ел аралатып ж‰ргізетін болѓан. Қазақтың бұндай дәстүрі І. Жансүгіровтың «Бадырақ» романында да көрініс тапқан. Ќ±н ислам мєдениетініњ жетістігімен біте ќайнасќан. М±сылман діні µз ерекшелігіне байланысты ќ±нды пайдаланѓан, дала зањына µз ережелері мен ќаѓидаларын енгізіп отырѓан. Ќ±н м±сылман дєуіріне дейін пайда болѓанын жоѓарыдаѓы деректер растайды. «Дала уалаяты» газетінде «Ќ±н турасында ќазаќтардыњ» деген маќала жарыќ кµргенін жоғарыда жаздық. Негізінен Е. Бекмахановтыњ жазѓанымен тура келеді. Егер де кімде-кім µлтірген кісініњ с‰йегін жасырса, онда µз алдына бµлекше ќ±н тµлейді – деген өзгешелігі бар. Б±ѓан ќосымша: «Билердіњ бітімдері, бір ‰лкен съездегі билердіњ ережесі» жарияланды (О. Єлжанов. Билердіњ бітімдері. Бір ‰лкен съездегі билер ережесі – // Дала уалаяты. 1896. № 48, 49, 50). Сол сияќты ќ±нныњ мµлшері жоќтыѓы м±сылман ќаѓидасымен т‰сіндіріледі. Шариѓаттыњ б±лжымас µз зањдары болды. Мысалы: Шариѓат ант беруден бас тартуѓа р±ќсат етпейді. Бас тартса, бір ќ±лѓа азаттыќ єперуі керек, не 10 кедей, аш-жалањашты тойғызып, киіндіруге тиісті. Егер ондай халі болмаса, ‰ш к‰н ораза т±туы ќажет. Уєде мен ант беру рєсімі бір-біріне жаќын. ¤з білгенімен жазалау (та’зир) Ќазыларѓа µз білгенінше кейбір жаза ќолдану. Арабша «та’зир» – «‰кім шыѓарушылыќ» – деп аталѓан [281, б.76-77]. Ќ±ранда: «Жєне біреу, бір м‰мінді ќателесіп µлтірсе, сонда бір м‰мін ќ±л азат етуі єрі µлгенніњ иесіне ќ±н тапсыруы керек. Біраќ, олар кешірім етсе ол басќа. Егер µлтірілген сендермен д±шпан елдегі бір м‰мін болса, (ќ±н тµлемей) бір м‰мін ќ±л азат етуі керек», – деп жазды [282, б.93]. Ќ±ќыќ зањдылыѓыныњ ќатањ ережелерініњ бірі – ќ±н, М±хаммет пайѓамбардыњ µмірімен де байланыстырылды. Жалпы, ќ±нныњ шыѓу этнографиясын м±сылман дінімен байланысты ќарау да белењ алды. Оѓан себеп мына оќиѓа болды: «Сондыќтан сєуегей кемпірге жын-перісін шаќырып, µліп-талып зікір салудыњ ќажеті болмады, келесі к‰ні оларды шаќырып алып: ќ±райштардыњ арасында адам ќ±ны ќанша екенін с±рады. Єбді єл-М‰ттєліб (егер де ќастандыќпен µлтірілмеген болса) ќ±райштардаѓы адам ќ±ныныњ баѓасы он т‰йе екенін айтты. Сєуегей: Абдолланыњ µтеуіне осы ќ±нды ±сынып кµріњдер, егер жаратќан оны азсынып ќабыл алмаса, ќабыл алѓанша ќ±рбандыќ т‰йеніњ санын µсіре беріњдер деп аќыл ќосты. Меккеге ќайтып оралысымен, Єбді єл-М‰ттєліб сєуегейдіњ айтќанын б±лжытпай орындады. Ќабылдыњ ќарсы алдына Абдолланы т±рѓызып, шарбаќтыњ ішіне он т‰йені айдап кіргізіп, єдеттегідей жебе суыруѓа кірісті. Он рет тартып еді, он ретте де шек Абдоллаѓа шыќты. Ќ±рбандыќ жолы Абдоллаѓа т‰скен сайын, он т‰йеден айдап єкеліп ќосып отырды, тек т‰йе саны ж‰зге жеткенде, жаратќан адам ќаныныњ µтеуіне осы жарайтынын білдірді. Єбді єл-М‰ттєліб ќателесуден ќорќып, екі рет садаќ суырды, екі ретінде де ќ±рбандыќ жебесі т‰йеге т‰сті. Енді к‰мәнданудыњ негізі жоќ-ты» [283, б.32]. «Жеті жарѓыда» Ќ±н – адам µліміне, не жараќат алса былай белгіленді: Біреудіњ белін сындырѓан толыќ адам ќ±нын тµлейді. Бір кµзін шыѓарса адамныњ жарты ќ±нын тµлейді. ¦рыс – тµбелесте бас бармаќ сынса – 100, шынашаќ сынса 20 ќой тµлейді. Дене заќымынан бала µлі туса: 5 айлыќ бала ‰шін – 5 ат, 5 айдан 9 айѓа дейінгі бала ‰шін єр айѓа 1 т‰йе. Аталѓан зањ негізінде 100 т‰йе 300 атќа немесе 1000 ќойѓа тењестірілген (Аќиќат. 1993. № 6, 43). Жоғарыдағы ањыздан ањѓарѓанымыз «басќа-бас, ќанѓа-ќан, жанѓа-жан» сынды тайпаныњ ішкі зањы µліммен ѓана шектеліп отырмады, аса ‰лкен «ќ±н» тµлеумен де мєселе шешілді. Ж±мыстыњ бас жаѓында айтќанымыздай, М-Ж. Кµпеев шыѓармаларында ќ±н туралы билік, дауды шешу жµнінде кµптеген мєселелер ќозѓалады, соныњ кейбіріне тоќталып, б±л мєселені әрі жалѓастырѓанды жµн кµрдік. Әз Жәнібектен Әз Тәукеге дейінгі қазақ елінің өмірінде талай жайттар өтті. Ұлы Төле би, Қаздауысты Қазбек би [282, б.4-5], Әйтеке би және Әз Тәуке хан бабаларымыздың көрегендігі мен даналығының негізінде «Жеті Жарғы» өмірге келді. «Жеті Жарғы» жазылғанда «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолы» басшылыққа алынды (Ш. Қаймолдаұлы. «Жеті жарғы» туралы не білеміз? // Қазақстан тарихы. 1993, №3. – Б. 23-25). «Есім ханның ескі жолында» сақталынып келген тәртіп бойынша кісі өлтірілген адамның шаңырағы ортасына түсіріліп, тас-талқан етілетін. Оның үстіне қылмыс жасаған адам өлтірілетін. «Жеті жарғы» бұл заңға өзгеріс енгізіп, қылмыскерге жаза ретінде төлеу жолын бекітті. Қазақ елінің әдет - ғұрпын, дәстүрін зерттеуші ғалым Н.И. Гродеков өзінің 1889 жылы Ташкент қаласында басылып шыққан «Сырдария облысының қара қырғыздары» деген кітабында: «...Тәуке хан Күлтөбенің баурайында /Сырдария облысы/ сол кездің атақты биі Төле Әлібекұлы бастаған жеті биді жинап алды. Олар Қасым мен Есім хандар ұстанған ежелгі әдеп-ғұрып заңдарының басын құрап, «Жеті Жарғы» дейтін жаңа әдет-ғұрып заңдарының жинағын шығарды» – деп жазды (Д. Бабаев. Қазақстан тарихы. 8-класс. – Алматы: Рауан, 1994. – Б. 105-106). Қазақ қауымы өкілдерінің өз зердесінен тұрған, ғылымға белгілі ең алғашқы заң нұсқасы осы «Жеті Жарғы» болды. «Тәуке ханның жеті жарғысы» деген атпен белгілі бұл құқылық ережелердің ана тіліміздегі толық нұсқасын жазушы-этнограф Ж. Ахмедиев Түркістан қаласындағы белгілі Ахмет Иассауи мұражайы экспозициясынан 1977 жылы көшіріліп алған. «Жеті Жарғының» мазмұны мынадай: жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|