Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Äв//үй~ор~ін бір мағыналы сµз болуы м‰мкін. Егін шаруашылыѓымен айналыса бастаѓанда: т±ќым (дєн) салѓан (сепкен). Ор сµзі егін, дєн себу ±ѓымымен (ќала – мєдениет) тыѓыз байланысты. «Ор» (орѓа дєн салу) тіршіліктіњ негізгі ќ±ралы болѓан. Т±ќым егудіњ мєні зор болѓан (адам µмірге келеді) салыстырылѓан. Б±л мєн орѓа//ордаѓа жуысќан. Адамдар айнала ќоршалѓан хан ордасын ќазылѓан орѓа (ш±ќырѓа) ±ќсатќан. Кењ даладаѓы «орда» расында да «орѓа» ±ќсаѓан. Жер бетіндегі (орда) к‰н кµзіндегі н‰ктеніњ кµшірмесі болѓан. Кµшпенділер арбасы к‰н кµзі ќ±сап дµњгелене т±ра ќалѓан. «Ор» сµзі келе-келе «Орда» (ќайда? > орда) сµзі шын мєніндегі ханныњ мєселе шешетін «ордасына» резиденциясына (ставкасына) айналѓан. Бұл жөнінде ¤. Жєнібеков хан ордасы ішкі-сыртќы ќ±рылысы жµнінде жаќсы мєлімет берген [48, б.34]. Е. Керімбаев, Є. Марѓ±ланныњ археологиялыќ деректеріне с‰йенеді, мұны құнды мәлімет деп есептейміз [101, б.20-21]. Расында да, Є. Марѓ±лан жазбалары б±л айтылѓандардыњ наќты дєлелі болады [102, б.454-455].
Зерттеу нысанына байланысты құнды-құнды деген бірнеше деректерді ортаға салғанды дұрыс көрдік. Л. Будагов: ченгерь – глубокій; яма, ровь, рытвина, тур., низменная земля, впадина глазь, тоб. Овраг, лунка, буерачникь, неровный, шероховатый; т.б. [8, б.496]. Р. У. Арзиев: ќ±рылыспен байланысты: /эв «дом», капуг «дверь», тунэк «тюрма», орда, укак «башня»/; сµздерін келтіреді [204, б.11]. И. Абдувалиев аүїl `загон для скота` деген лексемамен айыл `кольцо катура подпруга` айнал сөзімен төркіндес екендігін, оның алғашқы түбір тұлғасы Севертянның көрсетуінше –ãғ- тіліне тиек етеді. К этому семантическому ряду отнесем также деревнетюркское еv ~ ев ~ еf ~ üj ~ üv `дом, юрта, помещение , которое и ныне имеется во многих тюркских языках, например: аз. ев `дом древней формы... Семантика слов айыл, агыл, авул связана с окружностью. ...считаем, что термин ағыл ~ айыл ~ авул в языке тюркских народов – кочевников первоначально имел значение `загон для скота`, а значение `дом, юрта, стойбище, аул` как места остановки кочевников для зимовки или для проведения лета возникли позднее, а значение `подпруга, кольцо катура` еще позднее. Бұған ай `луна` қатысы барлығын да жазады. Таким образом, в тюркских языках существует производящая основа аг с фонетическими вариантами ай ~ ав ~ ий ~ уй ~ уй, имеющая значение, связанное с окружностью, т.е. которая выступает первым компонентом киргизского термина агыл – дейді (Проб. этим. тюрк. яз. 1990. – С. 267-268). Ш. В. Габескирия -ïн (ïnïd) сµзіне кµњіл аударѓан [57, б.12]. Түйін. Жоғарыдағы келтірілген түйінмен орайлас келгендіктен қысқаша мынандай: Ав//эв > ін > ор > ‰њгір > орта > орда > к‰н (дµњгелек) > ор > жар > дуал (қабырға) мағыналас сөздер сияқты. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|