Microsoft Word История.№1,2010

 
24
қойлы - 180, қу сирақ - 215 жəне шуылдақ - 625 шаңырақ болса, ысты руына - есім -180, малай - 170, 
қатты құлақ - 10, алмамбет - 60, құланшы - 100, барлығы - 610 шаңырақ кірген. Шапыраштылардың екі 
руында 1001 жəне 1014 шаңырақ  тіркелсе,  жаныс  руының  екі  бөлімінде 1516 шаңырақ  болған. 
Қашқарау    руы:  баба  (бөлімшелері - байсұлу -725 шаңырық,  күнсұлу - 225), бас  қалмақ,  сарымбет 
(көптеген  бөлімшелерімен, оның ішінде  сұлтангелді  жəне  бөкен - 766 шаңырақ)  бөлімдерінен  тұрып, 
барлығы 1680 шаңырақ  есепке  кірген.  Албан  руында:  қызылбөрік (9 бөлімінде 1016 шаңырақ  болса, 
оның ішінде керейқұл,  сақау,  шоқаман, найманбай),  сегіз  сары (бөлімдерінде -1030), айт  (бөлімінде  -
1070), бұзым (бөлімінде-1240) жəне əлжан (сарымбет, шағыр, аламан жəне шаджа бөлімдерімен -1200 
шаңырақ). Суан руында 16 бөлім болып 1025 шаңырақтан тұрса, оның ішінде қошқар - 100, орыс - 180 
жəне  жəдігер - 30 шаңырақ  болған.  Ұлы  жүз  қазақтарына  дулат,  албан,  суан,  шапырашты,  ысты, 
ошақты,  сары  -үйсін,  жалайыр,  қаңлы,  шанышқылы  жəне  сіргелі  рулары  кіріп,  дулат  руы  көпшілікті 
құраған". 1867 жылы  А.И.Макшеевтің  мəліметі  бойынша  дулаттарға  жататын  ботпай  руы 1100 
шаңырақ, шымыр-1500 шаңырақ, жаныс-700 шаңырақ болған. Қаңлылар Түрген өзенінің бойында 350 
шаңырақты құрап көшіп жүрген /5, с.99-103/.  
Ал  Семей  облысының  əскери  губернаторының  Сібір  əкімшілігіне 1865 жылы 29 маусымда 
берген  мəліметінде  Ұлы  жүзге  кірген  қазақтардың  саны    жөнінде  былай  көрсетіледі: «Аға  сұлтан 
подполковник  Тезек  Абылайхановқа  қарайтын  албан  руы.  Рулары: 1) Қызыл  бөрік-қылжыт-50, 
керейқұл-170, сақау-150, құлан аян-50, кизяй-70, найманбай-200, барлығы -990.  
2)  Қоңыр  бөрік:  тама-43,  базар-26,  біте-25,  майлы-25,  сарықұл-39,  қарақұл-56,  қышқия-28, 
тасы-25, жапа-25, құртқа мамай-85, барлығы-377.  
3) Сегіз сары: ақтан-30, қойлыбай-100, есмамбет-40, құлсадық-200, шөйке-110, барлығы-480.  
4) Қажы мəмбет: батырша-200, қосқұлан-150, ағымсары-150, тұрсын-160, барлығы - 660.  
5) Жарты: еспір-100, қанай-110, сұлтангелді-55, таңатар-150, барлығы 415.  
6) Айт: таңатар-125, біденші -150, қалыбек-300, сүйіндік-160, жанбаба-100, оңтағар-25, жайын-
40,  таңат-70,  бəйбіше-40,  тоқал-60,  барлығы -1070. Бұзым-жаныбек-100,  құрман-300,  тоқан-70,  баба-
140,  қаракісі-80,  жұмақ-30,  ұлбыжай-50,  балта-50,  шынтемір мамырбай-160,  сармамбет-100,  жанбике-
80, тоқбике-80, барлығы - 1240. Əлжан- шағыр-250, аламан-300, алтынбек-130, ханкелді-270, тыныбек, 
айтбике-250, барлығы-1200. Суан-мұлақ-75, алдияр-25, құдайберді-70, сатай-65, ексеті-35, сарықыз-50, 
тұрсын-150,  қошқар-100,  үметай-25,  бөлек-50,  қараменді-60,  қарабек-40,  алдасүгір-50,  шігірек-20, 
орыс-180, жəдігер-30, барлығы-1025. Барлық албан руында 9 болыс, 7457 шаңырақ бар.  
Аға сұлтан подполковник Əли Əділов  басқаратын  
дулат  руында - сыйқым-қарақойлы-150,  аққойлы-180,  қусирақ-215,  соқылдақ-25.  Барлығы - 
570.  
Сары  үйсін -  күтімбет-100,  жанай-100,  жауыл  танай-100,  жандосан-200,  күлеке-100,  қырық-
100, барлығы - 700. Ботпай- бағитұрсын-315, əліс жаныс -221, құдайқұл, сиыршы-207, барлығы -743.  
Шағатай-есенбай-775,  жанқойқыл-330,  асантайлақ-537,  ақша-385,  байтас-80,  құралаш-115, 
барлығы-1722.  
Шымыр-жаңабай-40,  сəмбет-160,  шылымбай-30,  бестерек-50,  күнті-150,  шақай-15,  байтана-5, 
шатамғали-16, күкірек-100, барлығы-560.  
Жаныс-жанақ-60,  есембай-35,  кенжетай-35,  əлмəмбет-25,  шыбынтай-40,  қалқан-55,  күшік-55, 
базаркелді-45, танғат-45, өтеген-35, ақмамбет-105, қараман-30, бектемір-65, қасқұлан-62, оразымбет-30, 
масақбай-40, нұрымбет-65, барлығы-827. 
Баба-қашқарау-  құлболды-130,  енем  баласы-130,  ерубай-130,  байсұлу-275,  күнсұлу-225, 
барлығы-890. 
Сырымбет-қащқарау- тілеуімбет-15, бөкен-250, төкету-45, өтеғұл-150, өтеп-150, жияқы айдар-
150, барлығы - 760. 
Шапырашты  руы-  төрттіғұрт-200,  өтеп-60,  күшік-140,  таңатар-55,  бегі  сары-50,  сүйіндік-25, 
қошқар-35, тайтұры-150, барлығы-715. 
Ексей-алтай, қосай, бəйбіше-300, ошақты-100, қаңлы-150, барлығы -550. 
Асыл-əшеке  кеней-105,  теке-230,  тілемес-240,  орымбет-35,  шыбыл-85,  айқым-200,  барлығы-
895. 
Ысты-есім-130, қара баласы-160, сүйіндік-30, жандығұл-70, байтық-30, амантай-19, жəнібек-10, 
сары кемпір-20, баймене рабан-20, аймамбет-25, барлығы - 514. Ал дулат руының барлығы-12 болыс, 
9146 шаңырақ. 
Аға сұлтан подпоручик Сұлтанғазы Жанғазин басқаратын  

 
25
жалайыр  руы-  андас-дүйсенбі,  андыбай,  қанай,  құнай-600,  жомарт,  айтымбет,  қаракүш - 600, 
мергенбай, жүрек, қашқар-350, барлығы-1550. 
Мырза-зайке-500, бəйбіше-150, аман-660, барлығы-1310. 
Қарашапан-тарғынберген, балташы, келмембет-500, барлығы-500. 
Тарақты-жартай, көксеке-300, ақболат-230, қалпе-200, барлығы-730. 
Сыпатай-ақмарқа, қарамарқа-300, сауық-150, шалымбет-180, күшік-200, барлығы-830. 
Арын тыным-өтес-200, сүтескен-150, өміржан-210, барлығы-660. 
Байшекер-тыным-300, жайымбет-400, барлығы-700. 
Сиыршы-сарыбет-420, бəйімбет-380, барлығы-800. 
Балғалы-қылыш-240, шағыр-80, өгіз-55, ниязбарақ-55, қайшылы-200, барлығы-630. 
Күшік-таз-150, жабысқан-200, қарасақал-150, марша-200, барлығы-700. 
Барлық жалайыр руында 10 болыс, 8410 шаңырақ бар. Ал бүкіл албан, дулат, жалайыр рулары 
31 болыс, 25313 шаңырақтан тұрады» /6, 56-62 п/.  
Келесі  жылы  Алатау  дуан  бастығының 1866 жылы 11 мамырдағы  №2514  берген 
мəлімдемесінде дуандықта Ұлы жүз қазақтарының біршеме артқанын көрсетеді. Онда орыс əкімшілігі 
жергілікті қазақтардың 32293 шаңырағынан салық жинағанын жазады /4, 346 п/.  
Тұтас  алғанда  Ұлы  жүздің  қыстық  қоныстары  бүкіл  Іле  өзенінің  бойын,  солтүстік  Балқаш 
көлінен  бастап  Жоңғар  Алатауына  дейін,  оңтүстік  шығысында  Қаратал  өзенінің  бойы  мен  Қаратау 
қыратын  жəне  оңтүстік  батысында  Шу  өзенінің  сол  жағалауынан  бастап  Сырдарияның  жоғарғы 
ағысына  дейінгі  жерлерді  алып  жатты.  Ал  жазғы  қоныстары  Талас,  Іле,  Шу,  Келес,  Арыс,  Боралдай, 
Бадам, Ақсу, Сырдария өзендерінің жəне осыларға құятын дала  өзендерінің бойларында болған /7, с.4-
5/. Олардың жаздық жəне қыстық жайылымдарға көшіп-қонуы - тұрақты бағыт-бағдардан тұрды. 
Қазақтардың  жыл  сайынғы  көшіп-қону  сапарының  ұзақтығы  Жетісуда 200-300 шақырымға 
дейін созылатын. Əрбір отбасының шаруашылығына тиісті мал саны болды. Олар өздерінің меншікті 
малдарын  қауымға  (руға)  ортақ  жайылымдарда  бақты,  ол  жерді  рудың  əрбір  мүшесінің  пайдалану 
құқығы тең жағдайда жүрді. Жерді ешкім жеке-дара меншіктене алмады. Мəселен, Венюков: «Ұлы жүз 
қазақтарында ертеден келе жатқан ең басты үш ру -жалайыр, албан-суан жəне дулаттар 30 руға бөлініп 
кетсе  де,  əлі  сақталған.  Бұлардың  əр  руы  өздеріне  тиесілі  тарихи  көшіп-қонатын  жайылымдары  бар. 
Атап айтқанда, жалайырлар Қараталды, албандар-Алтын-Емел жотасының екі бөлігін жəне Шарынның 
бір  бөлігін,  дулаттар  Шарынның  батысынан  Балқашқа  дейін  жəне  Іленің  оңтүстігінен  Алатау  тауына 
дейінгі аралықты мекендеген»-деп көрсетеді /8, с.255/.  
Басқаларға қарағанда Жетісу қазақтары малға бай болған. Оның себебі Ұлы жүз қазақтары 1863 
жылы орыстарға салық төлемесе, екінші жағынан өлкеде боран мен мұздақ өте сирек құбылыс болып, 
малдарында өлім-жітім аз кездескен. 
Сонымен қатар, Жетісу өлкесінде Ұлы жүз қазақтарынан басқа қырғыз рулары да мекендеген. 
Олардың үлес салмағы  қазақтардан аз болса да, өлке халқының негізін құраған. Н.Е.Бекмаханованың 
еңбегінде  1866 жылы  қырғыздардың  саны 50 мыңға    жетіп,  сарыбағыш-6300,  солты-7400,  саруу-
2300,кушчу-650, бағыш-110, саяқ-3000, барлығы-19760 шаңырақтан тұрған делінген /2, с.173/.  
Н.А.Аристов еңбегінде орыс билігін мойындамаған Үмбетəліге қарайтын сарыбағыштардың 5 
мың  шаңырағын,  Алатау  дуандығының  шекарасына    жақын  құртқа  мен  шығысында  көшіп    жүрген 
саяқтардың  жəне салық төлесе  де азайтылып көрсетілген солтылардың санын табуға болады. Ол 1862 
жылы бұғылар мен  сарыбағыштардан салық жинау үшін орыс шенеунігінің жасаған тізіміне сүйеніп 
мынадай анықтама береді: «Манап Борамбайдың қарамағындағы бұғы руына  кіретін ру бөлімшелері: 
Арық (манап Тоқсаба)- кучук (Төлеген би)-200, ондон (Тетей би)-200, сарик (Аулташ би)-200, 
сары қалпақ (Мырза би)-100, барлығы -2500 шаңырақ. 
Бапа (Бекбай би)- чоро (Бекбай би)-100, чилпақ (Сұлтанай би)-200, барлығы -300 шаңырақ. 
Бор  (Табылда  манап)-сары  бор  (Бердіқожа  би)-200,  қара  бор  (Байқожа)-200,  барлығы-400 
шаңырақ. 
Кыдык  (Борсын  би)-жаксылык    (шыңғыс  би)-250,  жаманбай  (төкен  би)-400,  торғай 
(Қойсоймас)-800, құдайбақты (Батахан)-300, барлығы-1750.  
Елден (Иман би)-курачбек (Жаныбек би)-400, сары қатын (Иман би)-500, балык (Малбак би)-
150, барлығы-1050 шаңырақ. 

 
26
Белек (Боранбай манап, Мұратəлі)-алдияр (Жағыш би)-500, алдаш (Боранбай манап, Мұратəлі)-
4000, токай (Малбай би)-200, токташ (Ұябасар би)-100, саты -30, такабай (Кокчо би)-170. Бұғы руында 
барлығы -11000 шаңырақ болған. 
Манап Үмбетəлі басқаратын сарыбағыш руы 5 бөлімнен құралған. 
Есенкүл (Үмбетəлі манап)- ассын (Чиль би)-600,  иссик (Кысалак би)-150,  чертики (Чоды би)-
230,  чагалдақ  (күшік  би)-150,  абла  (Абла  би)-300,  сабар  (Сара  би)-100,  чичей  (Шора  би)-80,  тастар 
(Бердібек би)-150, калмак (Байсерке би)-350, жантай (Сүйіндік би)-250, едигер (Байбұта би)-540, аюке 
(Баспан би)-150, монгулдур (Сары Токтор би)-350, Ярбан (Ирдесе би)-125, етиген (Жанболат би)-400, 
баскүрел (Ауылша би)-600, барлығы-4952 шаңырақ. 
Ассык - кусугун-50, бучман-60, бура-100, байкүшік-300, барлығы - 510. 
Тынай (Жантай манап) 
Чирикшы (Төрегелді манап) 
Надырбек (Калыгүл манап). Барлық сарыбағыштар - 10000 шаңырақ болуы керек» /127, с.502-
503/.  
Сондай-ақ  Н.А.Аристов  келесі  бір  еңбегінде  солтылар-8638,  саяқтар-5335  шаңырақ  екенін 
көрсетіп, Жетісу өлкесінде қырғыздардың жалпы саны-110000 адам болған деп есептейді /9, с.58/.  
Қырғыз рулары мына жерлерде көшіп жүрген: 
а) солтылар-жазда Сусамыр өзенінің бойын, қыста Шу алқабында; 
б) саяқ-бір бөлігі Сусамырда, қалғандары-Жұмғалы жəне Қашқар өзендерін; 
в) сарыбағыш-Ыстықкөлдің солтүстік жағалауын; 
г)  құтлұсаит  жəне  тағы  басқалары  -Талас,  Сусамыр,  Қарабөре,  Шатқал  жəне  тағы  басқа 
өзендердің бойында /10, с.24/.  
Мал шаруашылығымен айналысқан қырғыздар жылқы, түйе, қой жəне ірі қара өсірген. Алайда 
қырғыздардың  негізгі  кəсібі  мал  шаруашылығы  болса  да,  оларда  мал  саны  Ұлы  жүз  қазақтарымен 
салыстырғанда  көп  болмаған.  Қырғыздардың  ең  бай  манабының  жылқысы 3000-нан  аспаған,  ал 
қазақтардың    байлары  болса 15000 бас  жылқыдан  кем  ұстамаған.  Қырғыздардың  байлығы  мол 
руларына бұғылар, содан кейін сарыбағыштар жатады. Мысалы бұғыларда 100000 жылқы, 10000 түйе, 
50000 сиыр, 500000 қой болған /11, с.31/. 
Ұлы  жүз  қазақтары  егіншілікпен  айналысқан.  Егіншілік  Жетісудың  Шу,  Талас,  Іле,  Қаратал, 
Көксу,  Бадам,  Ақсу,  Бұрылтай,  Шаян,  Бөген  өзендерінің  аңғарлары  мен  табиғи  су  қоймалары  бар 
жерлерде  кеңінен  тарады.  Яғни  Жетісу  өлкесі  Қазақстандағы  ең  ірі  отырықшы  егіншілік  ошағына 
айналған.  
1830  жылы  Броневский  «Жетісуды  мекендеген  Ұлы  жүз  қазақтары  егін  шаруашылығымен 
айналысып,  негізінен  тары,  бидай  жəне  арпа  егеді,  бұл  кəсіп  оларға  көрші  жатқан  Ташкенттен  келсе 
керек» деп жазды /12, с.193-194/.  
Жетісуда  қазақтар  егінді  жасанды  жолмен  суландыру  дəстүрімен  жүргізді.  Қазақтар  мен 
қырғыздардың егіншілік техникасы төмен деңгейде болды. Негізгі егіншілік құралы қайырымсыз соқа 
еді. Жер жырту тереңдігі сынық сүйемнен аспайтын. Егін қар суын  жібітіп, айдалмаған жерге немесе 
егіс алдында  арнайы  суарып,  жұмсартылған  жерге егілетін.  Жерді  көбінесе  қолмен өңдейтін,  өйткені 
тамыры  мықты  арамшөпті  тек  кетпенмен  ғана  құртуға  болатын.  Олар  жерді  ерте,  əдетте  наурызда 
айдайтын. «Қазақтардың  егіншілік  құралдарының  жетілмегеніне  қарамастан, -  деп  жазды 
Ш.Уəлиханов,-Ұлы жүздің құнарлы жерлері еңбеккердің еңбегін толық ақтап қана қоймай, өнімдерді 
төгіп  тастайтын.  Күнгей  Алатау,  Кіші  Алатау,  Алтын  Емел  жəне  тағы  басқа  аққан  көптеген  өзендер 
жерлерді арықтар арқылы суғаруға мүмкіншілік туғызды.  
Жерлерді  арықтар  арқылы  су  жүйесімен  суғару  Ресейге  мүлдем  белгісіз  нəрсе  еді.  Жердің 
жұмсақтығы  Сібірде  қолданатын  соқаларды  керек  етпейтін.  Бұл  жақтың  жерін  жырту  үшін  кішкене 
көлемді темір жеткілікті болатын. Соқаның темірі ең үлкен шегеге ұқсайды. Ұлы жүзде негізінен тары 
егеді.  Оны  олар  қыста  сүт  болмаған  кезде  пайдаланады.  Қытай  бидайын  өздеріне  керегінше  себеді. 
Жалпы  Ұлы  жүзде  бидай  егу  ХVІІ  ғасырдың  бас  кезінде  жаныстардың  рубасшысы  Байқабылдың 
кезінде пайда болған. Ордалықтардың айтуынша  бидай оларға қырғыздар арқылы Қашқардан келген» 
/13,  с.184-185/.  Жетісуға казактардың қоныс  аударуы  қазақтарға  əсер  етпей қойған  жоқ. Нəтижесінде 
қазақтардың    арасында  егінге  қажеттілік  туып,  жоғарғы  табыстарға  жете  бастайды.  Мысалы, 

 
27
албандардың  аға  сұлтаны  Тезек  Нұралиевтің 1861 жылғы 11 қазанда  Алатау  дуан  бастығына  берген 
мəлімдемесінде  «ертеде  қазақтар  өз  мұқтажын  өтеу  үшін  тары  егіп, 1-2 табақ  тары  сепсе,  одан 6-7 
қапқа дейін тары жинайтын. Қазір қазақтар ауыл болып бидайды да егеді. Əр қаптан он қапқа дейін, 
кей жерлерде одан да көп өнім алады» делінген /14, 11 п/.  
Қазақтардың  егін  шаруашылығынан  тəжірибесі  мол  екенін  жəне  олардың  егіншілік  дəстүрі 
казактардан  əлдеқайда  жоғары  тұрғанын  орыс  əкімшілігі  мойындауға  мəжбүр  болған.  Алатау  дуан 
бастығы  генерал-майор  Колпаковскийдің  Батыс  Сібір  Бас  басқармасына  берген  №2580  мəліметінде 
«Қазақ егіншілері құрал-саймандардың нашарлығына қарамастан өркендеуде, ал казактардың егіні өте 
төмен  деңгейде  қалып  отыр.  Сол  себептен  əскерге  керекті  астықтың  көп  бөлігін  қазақтардан  сатып 
алып  отырмыз.  Əсіресе,  егін  шаруашылығы  Іле  өлкесіндегі  дулаттарда,  шапыраштыларда  жəне 
жалайырларда жақсы дамыған» деген /14, 28 п/.  
Қазақтардың  егін  шаруашылығымен  жоғары  деңгейде  айналысуына  бірден-бір  себеп  болған 
өлкеде астыққа деген сұраныстың күрт өсуінен болды.  Оның үстіне орыстардың құнарлы жерлер мен 
шабындықтарды  тартып  алуы,  көшіп-қонуына  шектеу  қойылуы,  қазақтардың  арасында  барымтаның 
шектен шығуы жəне тағы басқалар көшпелі мал шаруашылығының əлсіреуіне əкеліп соқты. Қазақтар 
барған  сайын  егіншілікпен  шұғылдана  бастады. «Қазақтар,-деп  жазды  орыс  саудагері  В.Кузнецов- 
жағдайға  байланысты  егін  жəне  мал  шаруашылығын  қатар  алып  жүре  отырып,  бір  уақытта  егінін  де 
егеді,  малын  да  бағады.  Орыстардың  өлкеге  келіп  əскеріне  жоғары  бағамен  астықты  сатып  алуы 
қазақтарға өте тиімді болды. Олар алдында өз қажеттілігін өтеу үшін тек тары егетін, қазір бидай, сұлы, 
арпа жəне жүгеріге дейін егеді. Нəтижесінде  қазына бастапқы кезде астықтың ширегін (четверть) 12 
сомнан сатып алса, 1867 жылы 3 сом 25 тиынға төмендеді» /15, 1 п/.  
Жоғарыда  аталғандардан  басқа  Ұлы  жүз  қазақтары  темекі,  күріш,  қауын-қарбыз  жəне  тағы 
басқа  бау-бақша  өнімдерін  еккен.  Əсіресе,  темекіге  ерекше  көңіл  бөлген.  Өйткені,  темекі  өлкеде  ең 
өтімді,  табыс  əкелетін  тауар  болып  табылған.  Оны  Ташкент  саудагерлері  қазақтардан  сатып  алып, 
басқа жерде  қымбатына сатып көп есе пайда тапқан /15, 5 п/.  
Қазақтардың  көшпелі  шаруашылығына  дамып  келе  жатқан  капиталистік  Ресейдің  сыртқы 
экономикалық  факторлары  күшті  əсер  беріп,  өлкедегі  шаруашылық  қатынас  əскери-отаршылдықтың 
қатаң тəртібі жағдайында жүргізілді.               

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: