Перовск уезіндегі қоныс аударушылардың тұрмыс деңгейі

 
108
Уездер 
Шаруашы 
лық саны 
                Отанында 
 
Егін екпейтіндер 
отанында айналысқан 
Егін
 екпе
йтін
дер
 
 
1 
дес
.ше
йін
 ег
ет
ін
дер
 
 
1-
ден
 2 
дес
. шейін
 
 
2-
ден
  5 
дес
. шейін
 
 
5-
тен
 10
 дес
. 
шейін
 
10 
де
с-
дан
 жо
ға
ры
 
 
мəліме
т 
жо
қ 
мал
 ша
руа
ш
ы
лығым
ен
 
қызметпен
 
кəсіп
пен
 
Немен
 белг
іс
із
 
Шымкент 
Əулие-
Ата 
Перов 
1439 
 
1585 
     30 
289 
 
125 
    3 
61 
 
43 
  2 
201 
 
183 
    3 
532 
 
648 
    2 
272 
 
337 
    4 
 
 
118 
 
207 
    6 
26 
 
42 
10 
2 
 
- 
- 
13 
 
  2 
- 
161 
 
  94 
    3 
113 
         
29 
- 
Барлығы 
% 
3114 
100 
417 
13,5 
106 
3,4 
387 
12,4 
1182 
37,9 
613 
19,7 
331 
10,6 
78 
2,5 
2 
0,
5 
15 
3,5 
258 
61,9 
142 
34,1 
 
Верный уезі. Қоныс аударушылардың мүлкі 
Жылқының 
саны 
жағынан 
шаруашыл
ық топтары 
Шар
уаш
ылы
қ  
саны
 
Барлық
 
 % 
1 
ша
руашы
 
лыққа
 
келетін
 мал
 са
ны
 
1 
ша
руашы
 
лыққа
 то
рай
 
Үйлер
 (
барл
ығы
) 
 
                  Арба 
Облыс-
қа 
келген 
орташа  
жылдың 
саны 
барлығы 1 
шаруа 
Шылық-
қа 
I.Малы жоқ 
II.Жылқыс
ы жоқ 
III. 1 
жылқы 
IV.2-3 
жылқы 
V.4 жəне 
одан 
жоғары 
50 
 
  9 
36 
 
49 
 
10 
32,5 
 
  5,8 
23,4 
 
31,8 
 
  6,5 
       - 
 
    1,4 
    1,7 
 
    2,5 
 
    5,4 
- 
 
- 
0,5 
 
0,6 
 
0,2 
    2 
 
    2 
  10 
 
    5 
 
    2 
    11 
 
      4 
    42 
 
    85 
 
    26 
   0,2 
 
   0,4 
   1,1 
 
   1,7 
 
   2,6 
    6,0 
 
    8,1 
    7,9 
 
    7,5 
 
    9,9 
Барлығы 
154 
 100 
    1,6 
0,3 
  21 
  168 
   1,1 
    7,2 
      
Кестеден    қоныс  аудармастан  бұрынғы  шаруалардың  отанындағы  мүлкі  мен    Жетісуға 
көшкеннен  кейін  жер  алмастан  бұрын  мүлкінің  біразын  жоғалтқанын  көреміз.  Кесте  Қазақстанға 
қандай  шаруалар  көшкенін  көрсетеді.  Қоныс  аударушылардың  тек 10 шаруашылығының  ғана  малы 
болған. Бірақ оларды ауқатты шаруалар қатарына жатқызуға болмайды. Шаруашылықтың 36 пайызы 
малы мен жылқысы жоқ кедейлер болған /9/. 
 Сонымен,  Ресейден  Қазақстанға  қоныс  аударғандардың  басым  көпшілігі  кедей    шаруалар 
екенін жоғарыда келтірілген мəліметтерден көреміз. 
 
        1. Ленин В.И.  Шығармалар. -Т.12. - 229 б. 
        2.  Хворстанский  А.  Очерк  экономического  положения  поселков    Кустанайского  уезда. - Омск, 
1911.  
        3. Турсунбаев А.Б. Из истории крестьянского переселения в Казахстан.-   Алма-Ата,1950. –С.19-
20. 
        4. ҚР ОММ 369 ҚР ОММ. 25-қ., 1-т., 6945-іс 

 
109
        5. ҚР ОММ. 573-қ., 1-т., 62-іс 
        6. ҚР ОММ. 369-қ., 1-т., 8505-іс 
        7. ҚР ОММ. 324қ., 1-т., 29-іс 
        8. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХIХ –  начала ХХ в. (1867-1907 
гг.). –Алма-Ата,1963. – С. 133. 
        9. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг.-   Алма-Ата, 1965. – С.233-
235.   
                                                
 
Резюме 
 В этой статье автор, ссылаясь на материалы для изучения переселенческого вопроса, которые 
содержатся в архивных материалах - годовых отчетах местной администрации-губернаторов и генерал-
губернаторов,  отчетах  податных  инспекторов  и  ревизий  особых  чиновников  переселенческого 
управления,  раскрывает  причины  переселения  крестьян  из  европейской  России  в  Казахстан  и  их 
уровень жизни пореформенный период.  
 
Summary 
  In this article author citing on material for study the transmigration questions, which contains at 
annual reports of the local administration – the gouernors and general – governors, reports of the submit 
surveyors and auditing official persons of transmigration management reueais the reasons of the peasant 
transmigration from europeon Russia in Kazakhstan and their level of living after uniform period. 
 
КЕҢЕСТІК БИЛІКТІҢ ОРНАУЫ ЖƏНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАУІПСІЗДІК КҮШТЕРІ 
 МЕН ОЛАРДЫҢ ƏРЕКЕТ ЕТУ ƏДІСТЕРІ 
 
Г.М.Зарликова – 
 Актюбинский государственный университет им. К. Жубанова 
 
Бəрімізге  белгілісі  қандай  болмасын  билік  тəртібі,  тіпті  демократиялықтың  өзі  де  соғыс 
уақытында  «ақпаратқа  үстемдік  етеді»,  шектеу  қояды.  Ал  кеңес  өкіметінің  басындағылар  бейбіт 
уақыттағы  саяси  жағдайды  алға  тарта  отырып,  осы  қадамдарға  барды.  Радионы  тұншықтырды, 
цензураның күшейгені соншалық, тіпті оның əрекеттері ақылға сыйымсыз көріністермен айшықталды, 
шетелге  шығу  жолы  жабылды.  Барлық  «буржуазиялық»  газеттерге  Ленин  тиым  салып,  тек 
коммунистік  идеяны  уағыздағандары  ғана  шығатын  болды.  Қандай  кітаптарды  оқуды,  қандай 
өлеңдерді тыңдауы, кіммен қалай сөйлесуді жəне не үшін сөйлесуді партия шешетін.  
Адамдардың  санасына  коммунизм  идеясының  сіңірілгені  соншалық  жалған  шындық – нағыз 
шындықтың өзі болып көрінді. Ал, осыншама адасушылыққа алып келген Лениндік тираниядан кейінгі 
Ресейдің жағдайына тоқталып өтер болсақ, одан қысқаша мынадай түйіндер шығаруға болады: 
-  Ресей  мен  оның  халқы  толығымен  тонауға  ұшырады.  Олардың  алтынын,  жақұтын, 
валютасын партияның ең жоғарғы кастасы «əлемдік революция» қажетіне деп, ең алдымен өз қалтасы 
үшін тəркілеп, талан-таражға салды; 
-  Дворяндар  «ақсүйектер»  жойқын  қырғынға  ұшыратылды.  Көпестер,  кəсіпкерлер,  зиялы 
қауым, əскердің тірегі – офицерлер жойылды. Миллиондаған шаруалар талқандалды. Революция солар 
үшін делінген жұмысшы табы жойқын диірмен тасының астында күлдей үгітілді. 
- Экономика тұралап қалды. Ресей көпестерінің мақтанышы саналатын – əлемдегі ең үздік өзен 
флоты талқан болды. Əлемдегі мықты деген теміржол тоқырап, жолдар арам шөпке оранды. Əлемдік 
деңгейдегі  банкі  ісі  мүлдем  құртылды.  Америкамен  жəне  Батыс  Европамен  салыстырғанда  еңбек 
өнімділігі  мен  өнім  шығымдылығы  жоғары  болып  саналатын  елдің  ауылшаруашылық  қожалықтары 
тып-типыл болды. Дүние жүзіндегі ең үздік Александр ІІ-ші құрған кейін Столыпин жетілдірген халық 
ағарту ісі тұралап қалды.  
- Ұлт саясатында кемсітушілік, нəсілшілдіктің барып тұрған тұрпайы түрі орын алды. Көптеген 
ұлттарға сенімсіздік көрсетіліп, Отанынан айырылып, шеткі аймақтарға көшірілді, жер аударылды; 
-  Одақтас  Республикалардың  тағдыры  тек  орталық  арқылы  шешіліп,  олар  орталықтың 
қажетіне жұмыс істеген құлдық – кіріптарлық жағдайда болды.  
Сонымен  біз  өз  зерттеуімізде  қандай  қылмыстар  жөнінде  айтқанымыз  дұрыс?  Коммунистік 
режимнің  жасаған  қылмысы  шексіз:  ең  алдымен  рухқа  қарсы  қылмысты  айтамыз,  сонымен  қатар 

 
110
жалпы  мəдениет  пен  ұлттық  мəдениетке  тигізетін  кеселі  неге  тұрады?  Сталиннің  бұйрығымен  талай 
тарихи  ескерткіштер  шіркеулер  мен  мешіттер  талқандалды,  жын-ойнақ  орындарына  айналдырылды. 
Бірақта бұның барлығы адамдарды жаппай қырудың жанында түк те емес.  
Жеке  адамдарды  жоюдың  көптеген  тəсілі  қолданылды:  ату,  дарға  асу,  суға  батыру,  өлгенше 
сабау,  жасанды  түрде  жасалған  аштық  арқылы,  тағдыр  тəлкегіне  тастап,  көмек  көрсетуге  тиым  салу 
арқылы,  депортация  (күшпен  көшіру)  кезінде  (жаяу  болсын,  вагондарда  болсын)  жер  аударылған 
жерлерде,  күштеп  жұмыс  істету  кезінде  (аяусыз  еңбек,  жұқпалы  аурулар,  аштық,  суық,  т.б.)  өлімге 
душар болатын. Міне осындай қылмыстық əрекеттер нəтижесінде дүние жүзіндегі қаза тапқандардың 
барлық  санын  қорытындылайтын  болсақ,  ол  авторлар  ұжымы  шығарған  «Черная  книга  коммунизма» 
/1/ мəліметі бойынша төмендегідей: 
КСРО – 20 миллион  өлтірілгендер;  Қытай – 65 миллион  өлтірілгендер;  Вьетнам - 1 миллион 
өлтірілгендер;  Солтүстік  Корея - 1 миллион;  Камбоджа – 2 миллион;  Шығыс  Европа – 1миллион; 
Латын Америкасы – 150 мың; Африка – 1,7 миллион; Ауғаныстан – 1,5 миллион. Ал, бұл мəліметтерге 
салыстырмалы  түрде  Пер  Альмарк  өзінің  «Открытая  рана»  деген  кітабында  жер  бетіндегі  жаппай 
қырып-жою мəселесіне байланысты мəліметтер жинауға бүкіл ғұмырын арнаған Гавай университетінің 
профессоры Рудольф Руммелдің демографиялық мəліметтеріне жүгіне отырып, төмендегідей деректер 
келтіреді /2/: КСРО – 1917-1987 жылдар  аралығында – 62 миллион  адам  қырғынға  ұшыратылған; 
Коммунистік  Қытайда (1949-1987 жж.) – 35 миллион;  Германияда (1933-1945 жж.) – 21 миллион; 
«Ұлтшылдық»  Қытайда (1928-1949 жж.) – 10 миллион;  Жапонияда (1936-1945 жж.) – 6 миллион; 
Түркияда (1909-1923 жж.) – 2,8 миллион. 
Барлық «социалистік» деп аталатын 23 елде 110 286 миллион адам жойылды. Камбоджа – 2,2 
миллион; Солтүстік Въетнам – 1,6 миллион; Солтүстік Корея – 1,6 миллион; Югославия – 1 миллион; 
Эфиопия – 725 мың; Румыния – 435 мың; Мозамбик – 196 мың.  
Жалпы  тізім  осылайша  кете  береді.  сонымен  қатар  кітапта  осындай  жаппай  қырып  жоюға 
жауаптылардың  да  тізімі  берілген.  Мысалы,  Сталиннің  билігі  кезіндегі  құрбан  болғандар – 42,6 
миллион;  ал  одан  кейінгі  жаугершілікке  Мао  Цзэдун – 37,8 миллион  адам  өліміне  қатысына  қарай 
тартылған.  Гитлер – 20,9 миллион;  Чан-Кайши – 10,2 миллион;  Ленин – 4 миллион;  Хидэки  Тодзио 
(1941-1945 жж.) – 3,9 миллион; Пол Пот – 2,4 миллион /3/. 
КСРО-да  жыл  сайын  елдегі  тұрғындардың 0,42 пайызы  жойылып  отырған  жəне  ол  ұзақ 
мерзімді қамтыған. Пер Альмарк КСРО-ны «ГУЛАГ мемлекеті» дей келе былай деп жазады: «Көптеген 
азаматтарды – басқа  топқа  жатқаны  үшін  ғана  өлтірді.  Олар – буржуазия,  ақсүйектер,  көпестер.  Ал 
басқалары  болса  нашар  ұлтқа  немесе  нəсілге  жатқандар  украиндар,  Қара  теңіз  гректері,  Поволжья 
немістері;  ал  үшіншілері  нашар  саяси  «фракциядағылар» - троцкийшілдер,  меньшевиктер  жəне  т.б. 
жəне тағы басқалары большевиктер, əйтеуір бір айып тағылғандардың туысы – ұлы, қызы, əйелі немесе 
күйеуі болғандар еді» /4/. 
Əрине  бұл  деректерде  қазақ  халқының  қайғылы  тағдырына  байланысты  мəліметтер  атап 
көрсетілмеген, ол мүмкін де емес еді. Бірақ та Бүкілодақтың деңгейіндігі қасіретті деректердің біздің 
еліміздің тағдырына қатысы бар екендігі айқын нəрсе. 
Біз  өз  зерттеуімізде  саяси  қуғын-сүргіннің  қаншалықты  жойқын  апат  əкелгенін  айқындау 
барысында  оның  бұрын  соңды  əлемде  орын  алған  қылмысты  оқиғалардың  тарихи  үрдісіндегі 
салыстырмалы бейнесін жасауға ұмтылыс жасадық. 
Ең  алдымен  осы  қылмыстық  əрекеттердің  жүзеге  асырылуының  негізгі  деректеріне 
тоқталайық. Олар төмендегідей: 
- 1918-1922 жылдар  аралығындағы  көтеріліске  шыққан  жүз  мыңдаған  шаруалар  мен 
жұмысшыларды  қырып-жою  жəне  қамау  орындарындағы,  абақтыдағы  он  мыңдаған  адамдардың 
сотсыз, тергеусіз ату; 
- 5 миллион адамның өліміне əкелген 1921-1922 жылдардағы ашаршылық; 
-  1920 жылдарда Дондағы казактарды күштеп көшіру мен жою; 
-  1918-1930 жылдар  аралығындағы  концентрациялық  лагерлердегі  ондаған  мың  адамдардың 
қырғынға ұшырауы; 
-  1930-1932 жылдардағы екі миллион бай кулактарды тап ретінде жою мен жер аудару; 
-  1932-1933 жылдары үкімет ұйымдастырған аштық кезінде əдейі көмек бермеу нəтижесінде 6 
миллион украиндықтар мен 3 миллионға таяу қазақтардың қырылуы; 
- 690 мың адамның жойылуына алып келген 1937-1938 жылдардағы «Үлкен террор»; 
- 1939-1941, содан  кейін 1944-1946 жылдары  Молдовия,  Бессарабия,  Прибалтика 
мемлекеттерінің тұрғындарын, жүздеген мың поляктар мен украиндарды депортациялау; 

 
111
-    1941 жылы Повольжиядағы немістерді күшпен көшіру; 
-    1944 жылы Қырым татарларын күштеп көшіру; 
- 1944 жылы шешендер, ингуштар мен Кавказдың басқа халықтарын күштеп көшіру /5/. 
Бұл  оқиғалардың  барлығының  қазақ  халқының  тағдырында  елеулі  орын  алғандығы  тарихи 
зерттеулерде  жан-жақты  баяндалған.  Сонымен  жоғарыдағы  деректерге  арқа  сүйер  болсақ,  бұл  Ленин 
мен  Сталиндік  билік  кезіндегі  қылмыстық  əрекеттердің  əлі  де  болса  толық  емес  тізімі.  Біздің 
зерттеуіміздің  мақсаты  да  жоғарыда  аталған  тақырыпқа  сай  Қазақстандағы  қуғын-сүргіннің  мұрағат 
қорланыдағы деректер арқылы кейбір қырларын тереңірек ашуға ұмтылыс жасау. Əрине, кандидаттық 
диссертация көлемінде оның барлығын толық ашу мүмкін еместігін де толық ұғынамыз.  
Сонымен  жоғарыдағы  деректерге  сүйене  отырып,  кеңес  өкіметі  басындағылардың  өз  билігін 
қандай  қан  төгіспен  болсын  сақтауға  ұмтылысының  негізінде  не  жатқандығын  тұжырымдасақ,  ол 
төмендегідей үш тұғырдан тұрады: 
Біріншіден, 1917 жылы  Қазан  революциясына  жеңіске  жетуде  шаруаларды  (халықтың  басым 
бөлігі)  өз  жағына  қарату  үшін  оларға  ауқатты  помещиктердің  жерін  өз  беттерімен  басып  алуға  жол 
берген  еді.  Ал,  кейіннен  орын  алған  күштеп  ұжымдастыру  большевиктер  мен  шаруалар  арасындағы 
текетірестің шырқау шегі болды жəне ол шаруалар үшін қайғылы жағдайға соқтырды; 
Екіншіден, бастапқы кезде жұмысшы, солдаттарға үлестірілген билігін тез арада большевиктер 
элитасы өз қолдарына жинап алды. Сөйтіп үкімет пен жұмысшылар арасында жаңа жанжал туындап, 
бүкіл ел көлемінде жұмысшы стачкалары басталды; 
Үшіншіден,  жаңа  өкімет  пен  бұрынға  Ресей  империясындағы  ұлттық  қозғалыс  арасындағы 
келіспеушіліктер. Бастапқы кезде өзін-өзі басқару принципін қолдаған жаңа өкімет ұлттық аймақтарда 
өз  парламентін  құрып,  ұлттық  еркін  өзін-өзі  билеуге  ұмтылған  қозғалыстың  өршігенін  көріп,  өзінің 
қаталескенін  ұғынды.  Украинаның  астығынан,  Кавказдың  мұнайынан,  Орта  Азия  мен  Қазақстанның 
қазба байлығынан жұрдай болатынын түсініп, жаңа өкімет оларға да қанды шеңгелін салған еді. 
Сонымен  жоғары  билікті  ешкіммен  бөліскісі  келмейтін  большевиктердің  өзіндік  бір  саяси 
тəжірибесі  мен  əлеуметтік  жəне  ұлттық  саладағы  көптеген  өзгерістер  арасында  зор  қарама-
қайшылықтар  туындады,  жағдайдың  бұлай  шиеленісуі  əйтеуір  бір  қақтығыстың  болмай 
қоймайтындығының  белгісі  еді.  Соның  нəтижесінде  қоғамда  зорлық-зомбылық,  қуғын-сүргін  мен 
үлкен террордың орын алуы заңды құбылыс болды. 
Міне  осылай  біз  өз  зерттеуіміздің  барысында  қуғын-сүргіннің  теориялық  негізінің  тамырын 
ашуға  тырыстық,  ал  ендігі  мəселе,  Кеңестік  саяси  элитаның ұсынған  бағыттары  айқындалып,  заңдық 
негізделуі  жасалғаннан  кейін,  оны  жүзеге  асыратын,  орындалуын  мүлтіксіз  қадағалайтын  жəне  оны 
мойынұсынбағандарды  жазалайтын  ұйымдардың  жұмыс  тəсілін  қарастыру  келесі  бір  үлкен  міндет 
болып табылады.  
Жаңа  өкімет  құрылымы  жағынан  өте  күрделі  болды:  маңдайшасында    -  «Кеңес  үкіметі» 
делінген, арнайы түрдегі билік – Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті (БОАК); жария өкіметі – ішкі 
жəне халықаралық тануға тезірек ие болуды көздеген – Халық Комиссарлары Кеңесі (ХКК); шапшаң 
қимылдайтын жəне билікті басып алудың негізгі орталық тетігі революциялық ұйым – Петроградтық 
Əскери – революциялық  комитеті  (ПƏРК).  Біздің  тақырыбымызға  сай  қажеттісі  соңғы  ұйым.  Бұл 
жайында  Ф.Э.  Дзержинский  былай  деді: «Шапшаң,  тез  бейімделетін,  ұсақ-түйек  заңдық  қағидаларға 
қарамастан,  шалт  қимылдайтын  құрылым.  Пролетариат  диктатурасының  қарулы  қолымен  жауларға, 
ешбір аяусыз, шешімді түрде сылтаусыз соққы беруші» /6/. 
Ф.Э.  Дзержинский  осы  сипаттамасы  кейіннен  большевиктердің  саяси  полициясы – ЧК-нің 
анықтамасына айналды. 
ПƏРК-і  болашақ  қуғын-сүргіннің  (репрессия)  алғы  шарты  болып  табылатын  қарарлар 
қабылдады. 1917 жылдың 26 қарашасында: «мемлекеттік  мекемелер,  банкілер,  теміржолдар,  почта 
жəне  телеграф  шенеуніктері  үкімет  жұмысына  саботаж  жасауда.  Олар  халық  жауы  деп  жарияланды. 
Олардың есімдері барлық кеңестік баспасөз беттерінде жарияланады. Халық жауларының тізімі барлық 
көпшілік орындарында ілінеді» /7/. 
Осыдан  бірнеше  күн  өткеннен  соң  жаңа  шешім  қабылданды: «Барлық  адамдар,  саботаж 
жасаушы,  алып  сатарлық  немесе  қамбасында  сатып  алуға  тиістіні  жасырды  делінген  күдіктер  халық 
жауы ретінде дереу тұтқындалып жəне əскери – революциялық сотқа берілгенше абақтыға жабылады» 
/8/. 
Міне осылайша бірнеше күн ішінде ПƏРК-і аса қорқынышты «халық жауы» жəне «күдіктілер» 
деген түсініктерді айналымға енгізді.  

 
112
Қаладағы  азық-түлік  тапшылығы  ПƏРК-нің  азық-түлік  жинау  (реквизиция)  саясатын  іске 
қосуына,  сөйтіп  шаруалар  қолындағы  азық-түлікті  тартып  алу  шаралары,  жаңа  өкімет  пен  шаруалар 
арасындағы шиеленіске алып келді. Нəтижесінде елде террор мен қуғын сүргін басталды.  
Кеңес өкіметінің аса бір үлкен қорқынышы қаладағы зиялы қауым мен шенеуніктердің күннен-
күнге  өсіп  келе  жатқан  бас  көтерулері  еді.  Соның  алдын  алу  үшін 20-шы  желтоқсанда (1917 ж.) 
контрреволюциямен,  алыпсатарлықпен,  жəне  саботажбен  күресетін  Бүкілресейлік  Төтенше  Комиссия 
(ВЧК- БТК- қазақ тілінде) құрылды. Өз міндеттерін толық атқарып болған ПƏРК-і таратылды. Ол жаңа 
өкімет өзінің аппаратын құрып алғанша билікті басып алып жаңа режимді қорғап тұрған еді. Енді оның 
орнына (СНК) Халық Комиссарлар Кеңесі келді.  
Төтенше комиссия (ЧК) – өз қызметін ешбір заңдылық негізге сүйенбестен ұлғайта берді. Ф.Э. 
Дзержинский  тура  Ленин  сияқты  емін-еркін  қимылдауды  қажетсінгендіктен  мынадай  бір  тамаша 
пікірді  айтқан  еді: «ЧК-ның  жүру  бағытын,  өмірдің  өзі-ақ  айқындап  береді» - яғни, «Бұқараның 
революциялық  терроры,  көшедегі  зорлық-зомбылық», «бұл  жерде  большевиктер  өздерінің  халықтың 
революциялық  еркінсуіне»  көрсеткен  сенімсіздігін  ұмытып,  олардың  жүгенсіздігін  қолдағандығы 
айқын  көрінеді /9/. Бұл  жайында  В.И.  Ленин  былай  деді: «Петроградтың  жұмысшылары  мен 
солдаттары мынаны түсінуге тиісті, оларға өздерінен басқа ешкім көмектесе алмайды ... Бұқараны өз 
еркімен қимылдауға көтермей, еш нəрсе болмайды ... Бұл террорды қолданбайынша (алыпсатарларды 
дəл сол жерде атуды) еш нəрсе шықпайды» /10/. Қатыгездікке ұшыраған бұл үндеу нəтижесінде 1917 
ж. күз айларында мыңдаған помещиктер қожалығы тонауға ұшырап оның иелерінің өліміне алып келді. 
БТК  (ВЧК)-ның  өмір  сүруінің  алғашқы  алты  айына  сипаттама  жасай  келе 1918 жылдың  шілдесінде 
Ф.Э. Дзержинский мынаны айтты: «Бұл кезең əртүрлі тəсілдерді пайдаланып көру кезеңі болды жəне 
біздің ұйымымыз əрқашанда биіктіктен көріне алған емес» /11/. 
Міне осындай мойындауға қарамастан БТК-ның адамдар құқына қол сұғуы мен қуғын-сүргінге 
қосқан  үлесі  қомақты  болатын.  Басында  жүзге  таяу  қызметкері  бар  ұйымнан  жарты  жыл  ішінде 
бірнеше ондаған мың қызметкерлік ұйымға дейін көтерілді. 
 Ф.Э.  Дзержинский  өзінің  өсіп  отырған  штатына  негізінен  астыртын  жұмыста  бірге  болған 
поляктар  мен  прибалтикалықтарды  топтастырды.  Соның  ішінде 20-шы  жылдардағы  ГПУ  мен 30-шы 
жылдардағы  НКВД  кадрлары:  Лацис,  Менжинский,  Мессинг,  Мороз,  Петерс,  Трилиссер,  Уншлихт, 
Ягода бар еді. 
Осы  жерде,  біздің  мақсатымыз  саяси  полицияның  құрамын  талдау  емес,  оның  қуғын-сүргін 
жүргізу тəсілдерін зерттеу екендігіне қарамастан, олардың қысқаша құрылу мерзіміне тоқтала кетейік.  
Бүкілресейлік  төтенше  комиссияның  (ВЧК)  контреволюция  мен  саботаж  бен  күресу  үшін 
РСФСР  ХКК-ның 1917 жылғы  жиырмасыншы  желтоқсандағы  қаулысымен  құрылғанын  тағы  да 
қайталап  айта  кетейік,  бұдан  кейін  Мемлекеттік  саяси  басқарма  (ГПУ)  РСФСР-дің  Ішкі  істер  Халық 
Комиссарлары жанынан РСФСР БОАК-ң 1922 жылдың алтыншы ақпанындағы қаулымен құрылды, ол 
кейіннен  КСРО  ХКК  жанындағы  Біріккен  мемлекеттік  саяси  басқарма  (ОГПУ)  болып  КСРО  ОАК 
Төралқасының 1923 ж. 2 қарашасындағы  қаулысына  сай  өзгертілді,  ал 1934 жылдың  оныншы 
шілдесінде  КСРО  ОАК  қаулысымен  Ішкі  істер  Халық  комиссариатының  Мемлекеттік  қауіпсіздігінің 
Бас  басқармасы  (ГУГБ) – болып  өзгерді. 1941 жылдың 3-ші  ақпанынан  КСРО  Жоғарғы  Кеңесі 
төралқасының бұйрығымен Мемлекеттік қауіпсіздігінің Халық комиссариаты (НКГБ) деп аталды; 1941 
жылдың 20 шілдесінен – КСРО  НКВД-сы; 1943 жылдың 14 сəуірінен – КСРО  НКГБ; 1946 жылы – 
Мемлекеттік  қауіпсіздік  министрлігі  (МГБ);  ал, 1954 ж. 13 наурызынан  бері  КСРО  Жоғарғы  Кеңесі 
Төралқасының  жарлығымен  КСРО  Министрлер  Кеңесі  жанындағы  Мемлекеттік  қауіпсіздік  комитеті 
(КГБ) – деп аталды.  
Жалпы бұл мекемелердің маңдайшасындағы аты өзгергенімен оларға жүктелген міндеттер қай 
кезде  болмасын  елеулі  өзгерістерге  ұшырай  қойған  жоқ.  Жаппай  қырып  жоюға  əкелген  шаралардың 
түп-төркініне қайта оралар болсақ, ол төмендегі жағдайлардан туындады. 
Брест-Литовскідегі  келісімдердің  тоқталуынан  кейін 1918 ж. 21 ақпанындағы  неміс 
əскерлерінің  шабуылға  шығуына  байланысты  Кеңес  өкіметі: «Социалистік  Отанға  қауіп  төнді»  деп 
жариялады. «Герман  империалистеріне»  қарсыласуға  шақыру  бұқаралық  террорға  шақырумен  қатар 
жүрді. «Жау  тыңшылары,  алыпсатарлар,  қиратушылар,  бұзақылар,  контрреволюциялық  үгітшілер, 
Германия  шпиондары  қылмыс  орнында  атылады» /12/. Сонымен  соғыс  жағдайындағыдай  ешбір 
сотысыз, тергеусіз ату басталды. Ату жазасы 1918 жылдың 16 шілдесінде заңды түрде қабылданғанына 
қарамастан ЧК оны ақпан айында ақ бастап кеткен еді. 

 
113
1918  ж. 10 наурызында  өкімет  Петроградтан  жаңа  астана  Москваға  көшірілді.  БТК  (ВЧК) 
Кремлге  таяу  маңдағы  бұрынғы  қамсыздандыру  компаниясы  орналасқан  Үлкен  Лубянкаға  келіп 
орналасты. Осы жерде ол – ГПУ, ОГПУ, НКВД, МГБ, КГБ – деген аттармен орын тепкен еді. 
1918  жылдың  наурызында  алты  жүздей  чекистерден  тұратын  БТК-тің  штаты  шілде  айына 
таман  екі  мың  адамға  (ерекше  отрядты  есепке  алмағанда  өсті).  Салыстырмалы  түрде  айтар  болсақ, 
бүкіл елдегі жергілікті кеңестер ісімен айналысатын Ішкі істер халкомы бар-жоғы дəл осы кезде төрт 
жүз адамнан тұратынын ескерсек, жоғарыдағы сан аса зор болып табылады.  
Бұдан шығатын қорытынды неде десек, билікті өз қолына жинап алған большевиктік элиталық 
топ  өзіне  қарсы  тұрған  көпшілік  қауымды  «айтқанына  көндіріп,  айдағанына  жүргізу»  үшін – 
зорлықшыл, күштеуші аппараттың штатын ұлғайта беруге тиіс болды. 
 
1. 
Стефан Куртуа, Николя Верт, Жан-Луи Панне, Анджей Пачковский, Карел Бартошек, 
Жан-Луй  Марголен.  Черная  книга  коммунизма.  Преступления,  террор,  репрессии / Пер.  с  фран.- 
М.:Три века истории, 1999. – 768 с. 
2. 
Пер Альмарк. Открытая рана // Известия. 1997. 30 октября. № 207.  
3. 
Бұл да сонда, 36 бет. 
4. 
Бұл да сонда, 79 бет.  
5. 
Стефан Куртуа, Николя Верт жəне т. б. ...,42 
6. 
Бұл да сонда, 42 бет.  
7. 
Боданов Ж.К. Приговор истории: не виновны.- Алматы: Ғылым, 1998. – 110 с. 
8. 
Бұл да сонда, 64 бет.  
9. 
Мельгунов С.П. Красный террор в России.- М., 276 с. (С. 64). 
10. 
Ленин и ВЧК сборник документов (1917-1922). - М., 1975. 360 с. (С. 27). 
11. 
Мельгунов С.П. 227 бет. 
12. 
Ленин В.И. ШТЖ. 35 т. 311 б. 
               
Резюме 
        В  данной  статье  рассматриваются  негативные  последствия  репрессивной  политики  советской 
власти в Казахстане. В 20-30 гг.  прошлого столетия тоталитарный режим власти игнорировал права и 
свободы  своих  граждан,  грубо  нарушал  законы,  кто  высказывал  свое    мнение,  к  тем  применялись 
карательные меры.  
                                                      
Summary 
In given article it is considered negative consequences of a repressive policy of soviet authorities of 
Kazakhstan. In 20-30 the totalitarian mode of the power ignored the rights and freedom of citizens, roughtly 
broke laws, were published decrees to those who stated the separate opinion, retaliatory measures were 
applied. 
 
  
 
 1926-1959 жж. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ƏЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ 

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: