модуль. Ландшафттанудың теориялық негіздері дәріс. Тақырыбы: Ландшафттанудың негізгі ережелері Мақсаты

Қазіргі жаратылыстану жүйелі тәсілді кеңінен қолданумен сипатталады, оны география аясында жүзеге асыру "геожүйе"терминін өмірге әкелді. Геожүйе деп өзара байланысты компоненттердің кешені (жиынтығы) түсініледі.

Жүйе ретінде қарастырылатын жердегі кез-келген объектіні геожүйе деп санауға болады (Круть, 1978). Бастапқыда "геожүйе" (географиялық жүйе) терминін В.Б. Сочава (1963) енгізді, ол оны географиялық қабықпен және табиғи шығу тегімен шектеді, яғни географиялық қабықтағы кез–келген күрделі табиғи объект-геожүйе. Геожүйе (өлшемділігіне қарамастан) – бұл табиғаттың өзара байланысты компоненттерінен тұратын, географиялық қабықта немесе ландшафт саласында әрекет ететін заңдылықтарға бағынады (Сочава, 1978).

Ландшафт кез-келген жағдайда геожүйе болады. Геожүйелердің негізгі қасиеті – олардың ішкі жүйелерге бөлінуі және өз кезегінде жоғары деңгейлі жүйелерге-иерархияға кіруі.

Геожүйе терминін қолданудың үш тобы, нұсқалары бар:

1) табиғи аумақтық кешеннің, табиғи ландшафттың синонимі ретінде таза табиғи түзілімдерді белгілеу үшін;

2) бір мезгілде табиғат, шаруашылық және халық элементтерін қамтитын күрделі түзілімдерді ғана белгілеу үшін;

3) кез келген күрделі географиялық объектілерді белгілеу үшін: табиғи, әлеуметтік-экономикалық және интеграцияланған.

Табиғи геожүйе-бұл жер бетінің бөлігі, онда табиғаттың жеке компоненттері мен кіші дәрежелер кешені бір-бірімен тығыз байланысты. Ол көрші учаскелермен, ғарыш сферасымен және адамзат қоғамымен өзара әрекеттеседі. Қазіргі уақытта Жер бетінде адамның әсерінен зардап шеккен табиғи геожүйелер жоқ. Жер кеңістігінің көп бөлігінде табиғи геожүйені неғұрлым күрделі интегралды геожүйелердің, соның ішінде табиғи-техникалық жүйенің табиғи құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.

Табиғи-техникалық геожүйе-табиғат пен техниканың өзара әрекеттесуі алдыңғы орынға шығатын интегралды геожүйенің бір түрі.

Көбінесе геожүйелер экожүйелермен теңестіріледі. Бірақ, көрсетілгендей "экожүйе" және "геожүйе" ұғымдарын салыстырмалы талдау кезінде элементтер мен байланыстар жиынтығының үлкен ұқсастығына ие бола отырып, бұл жүйелер жүйелік байланыстардың бағыттылығымен айтарлықтай ерекшеленетіні белгілі болды. Экожүйе моделіне "орта" (объект) тарапынан байланыстардың бірінші кезекте "иеленушінің" (субъект) басты элементіне бағыттылығы тән. Геожүйе моделі үшін жүйеде барлық элементтердің теңдігін тану, барлық байланыстардың эквиваленттілігі тән.

Экожүйе-биокомпоненттер маңызды рөл атқаратын геожүйе. Бұл биоцентрлік жүйе, абиотикалық компоненттер организмдердің тіршілік етуінің экологиялық жағдайларын құрайтындығымен байланысты. Геожүйеде барлық компоненттер тең және олардың арасындағы барлық қатынастар зерттелуге жатады. Осылайша, геожүйе экожүйеге қарағанда едәуір көп байланыстар мен қатынастарды қамтиды. Экожүйені геожүйеге қатысты жеке жүйе ретінде қарастыруға болады

Жердің барлық ландшафттары ландшафт сферасында шоғырланған. А.Г. Исаченконың (1991) айтуынша, ландшафт сферасы – атмосфераның, гидросфераның және литосфераның түйісулеріндегі эпигеосфераның тар және ең белсенді пленкасы, онда олардың ең белсенді өзара әрекеттесуі және өзара әрекеттесуі жүреді, онда тіршілік концентрациясы байқалады, туынды компонент-топырақ қалыптасады. Д.Л.Арманд (1975) ландшафт саласы келесі қасиеттерге ие, Жердің ішкі жүйесі деп санайды: ондағы зат үш агрегаттық күйде болады; заттың барлық түрлері өзара еніп, бір-бірімен өзара әрекеттеседі; физикалық-географиялық процестер күн мен планетааралық энергия көздерінің әсерінен жүреді; оған кіретін энергияның барлық түрлері трансформациядан өтіп, ішінара сақталады; зат пен энергия оның шегінде тангенциалды бағытта қатты ажыратылады. Ландшафт саласы ландшафттың жоғарғы шегі болып табылады, оның мөлшері артады.