Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| ауыр, ару, улуғ, улу
т.б.). Тіпті кей сөздер бір кезеңнің өзінде іргелес бірнеше мөлшерлік ұғымдарды қатар білдіреді (узун). Сондай-ақ барлық түркілік кезеңде болғанымен, қазақ әдеби тілінің даму кезеңдерінде кездеспейтін сөздер де бар ( үкүш, телім т.б.). Мөлшер семантикасын білдіретін лексикалық бірліктердің ендігі бір тобы – есімдік, үстеу сөздері мен шылаулардың мағыналық топтары: жалпылау есімдік ( түгел, барша, һамма, жүмла, жісім т.б. ), мөлшер үстеу ( анча, бунча т.б.), мезгіл үстеу ( түнлә, түнлі, хулд т.б.), күшейтпелі үстеулер ( тес, аррығ, шым, қоп, шам т.б.), демеулік шылаулар ( кейин, нича, соң, та, соңра т.б.) жатады. Бұлардың бір ерекшелігі көбіне екінші бір сөзбен семантикалық байланыста болады. Яғни мөлшер семантикасы екінші бір сөзбен тіркесу арқылы нақты айқындалады. Түркілік кезеңде демеулік шылаудың тег, тегі, тегін //дейін тұлғасы сын есім, үстеу тудырушы тег, тегі, -дай, -дей формаларымен бірдей айтылған. Біздің ойымызша, қазіргі қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей функционалды жұрнағының арғы тегі осы шылау тұлғасы болса керек. 2. «Мөлшер» ұғымы бес тарихи кезеңде де морфологиялық деңгейде көрініс табады. Оларды грамматикалық мағынасына қарай әр тарихи кезең бойынша былайша сипаттауға болады: - қазіргі қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей функционалды жұрнағы заттар мен құбылыстардың түрлі мөлшерлік белгілері мен қимыл-әрекет шамаларын салыстыру, ұқсату, уақыт, сан, сапа жағындағы болжалды деңгейлестік семантикасын білдіреді. Бұл форма XV–XVIII ғасырлар мұраларында ғана -дай, -дей, -тай, -тей формасында кездессе, одан бұрынғы барлық тарихи кезеңде бір ғана «-тег» формасында кездеседі. Барлық кезеңдерде бұл салыстыру формасының семантикалық ерекшеліктері негізінен ұқсас. Тек көне түркі ескерткіштерінде ғана «-че» салыстыру формасы -тег формасының орнына есептік сан есімдерге жалғанып, болжалдық сандық семантиканы ( елігче ер// елудей ер) білдірген. - қазіргі қазақ тіліндегі -ша, -ше функционалды жұрнағы үстеу тудырушы жұрнақ ретінде уақыттың белгісіз созылыңқылық мөлшерін, шегін және күшейтпелі мөлшерлік семантиканы білдіреді. Бұл жұрнақ XV–XVIII ғасыр мұраларында мөлшерлік семантикада кездеспейді. XIII-XIV ғасырларда - чә, - ча формасында, X–XII және V–IX ғасырларда -ча, -че формасында кездеседі. Бұл форманың түркілік кездегі тілдік қызметі мен мағынасында төлтілдік кезеңнен айтарлықтай өзгешеліктердің барлығы байқалады. Яғни -ча, -че аффиксінің түркілік кезеңде көбіне заттардың сандық, шамалық мәнін салыстыру, уақыт шегін көрсету мәнінде жұмсалып, мөлшер семантикасын білдіру қызметі басымдау болған. Ал қазіргі қазақ тілінде бұл семантикалық қызмет -дай, -дей, тай, -тей формасына ауысқан. - қазіргі қазақ тілінде -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті // -сыз, -сіз жұрнақтары белгілі заттың сандық әрі шамалық көптігі мен жоқтығын, аздығын білдіреді. Мұнда -сыз, -сіз барлық тарихи кезеңдерде бірдей формада кездеседі. Ал барлық, молдық семантикасын білдіретін -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті формасы XIII–XIV ғасырларда -лүг, -луғ, -ліг, -лі, X–XII ғасырларда -лығ, -ліг, -лұғ, -лүг, V–IX ғасырларда -лығ, -ліг формасында кездесіп, жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|