Монография \ 3 «санат» а л м п и 1

шыгу, керкем творчествоньщ келеш мэселелерш эстети- 
калык талдау орнына сел нэрсеге эстеток тамсану шец- 
бершде гана кдлу оп-оцай.
Айталык, Белинский лирикалы елендердщ окырманды 
тез1мнен айырып, жалыктырып ж1берер узак болуын 
унатпаган. Лириканьщ узак, болу себебш данышпан сыншы 
акынныц 6ip еленщщ п тн де 6ip сез1нуден екшпй сезшуге 
ауысуынан, сондыктан амал жок, ею удай сез1мнщ жггш 
жымдастыру ушш ыстык, сез1мнен салкын акылга кепип, 
типн безейд1 деп бшген. Мунда шындык, бар ма? Бар. 
Сыршыл сез1м орнына сырдац акыл куалау — лирикага 
шэлкес эрекет. Б ip сез1мнен е и н ш сез!мге ауысу елещй 
шыгарманьщ келемш узартып ж1берет!ш де рас. Б1рак 
осыган багып, лириканы парасат биггше кетерер саликдлы 
ойга кдрсы болу дурыс па? Дурыс емес. Акын 6ip еленде 
тек 6ip гана сез1м аясында к,алсын, екшпй сез1мге 
ауыспасын деген зац шыгаруга бола ма? Болмайды. 
Мысалга Касым Аманжоловтьщ “Сырдария ацызы” деген 
лирикалы елендн алып кдрайык,
Саргая акгыц сан гасыр,
Сагьша бида кугкекдей.
Аралга барьл айттьщ сыр,
Дурмрсп таудан урижендей,
деп басталатын осы еленде 
6ip 
емес, б1рнеше саз (мотив), 
6ip 
емес, 
6ip-6ipiHe 
карама-кдрсы б1рнеше 
ce3iM 
бар.
Жаутандап е й жаганда 
Тамыры тандыр жер жатты:
Талатып кешш заманга,
Кдбагы кэту ел жатты —
деген шумак, б1здщ кез алдымызга Сыр елшщ кдшангы 
мешеу, мушкш халгн, шел даланъщ ерш кезерген аянышты 
кейпш экелсе, ещц б1рде акын:
Кегшен куге нур сепкен,
Жершен 
тут
жайкдлып:
Бойында Сырдьщ ер жеткен 
Берекел1 ел1м, бай халык; —
Деп, дел осы ел мен жердщ баскд 6ip куш мен кдлпын 
элп халше кдрсы кояды. Сондай-ак дарияиьщ тагы 6ip 
кершклн:
314

Агып 6ip жаттыц суылдап,
Айта алмай, cipe, 6ip сырды.
Кдйыса кдрап, суынды ап,
Жаганда мущы кыз турды, —
деп, мунды сазбен кескшдеген акын 1зшше булттан пгыккдн 
кундей жарк етш, Сырдарияны жырдарияга айналдыра 
жадырай эндетш, шалки женелед1:
Кетерш куйдщ дауылын,
Сапыра Сырды жырлайды:
Дал ага тессп бауырын,
Дария толкын тындайды...
Осылардьщ 
6api — 6ip 
гана лирикалы елецнщ ен 
бойындагы 
ce3iM 
мен саз. 
Bip 
емес, б1рнеше сез1м; 
6ip 
емес, 
б1рнеше саз... Ендеше, акын 
6ip 
сез1мнен дереу еюнпп 
сез1мге ауыса алмайды деген 
nudpfli 
тым жалац, кара дурсш 
тусшбеу керек. Белинскийдщ айтьш отырганы 
6ip 
лирикада 
б1рнеше сез1м болмайтьшы емес, 
6ip 
адамньщ — “субъек- 
тшщ (акынньщ) 
6ip 
мерз1мде кеп сез1мге айнала алмай- 
тыны” . Бул — ете дурыс: сушп турьш, дэл сол мезетте жек 
керу, кулай жакры керш турып, дэл сол мезетте жирену 
мумкш бе? Жок, 
6ip-6ipiHeH 
муншалык алшак сез1мдер ме- 
зетке (мгновение) сыймайды. Сыншы соны айтьш отыр.
Демек, лирикадагы елгезек сез1м мен сыр жайын, булар- 
дьщ жинакылыгы мен мелддрлт туралы айткзнда, елецнщ 
езш кимылсыз, статикалык элденеге айналдырып алмау 
жагын кдраган жен. Рас, лирикадагы эрб1р сез (мотив) — 
акынньщ 
6ip 
сэтте жалт еткен нурлы ойы, сол бойда жарк 
emin тутас квртген iuiici сырлы дуниеа. 
BipaK 
бул осы 
кдлпында езгермей, кубылмай кдтып турып кдлады деу кдте, 
бул саз баскд 
6ip 
жаца сазга уласады, сейтш, кимыл- 
Козгалыскд кешеда, лирикадагы адамньщ жан диалектикасы 
дегеннщ езш осыпай туйсшу керек.
Лириканыц бас каЪарманы — акынныц ез/. Муньщ 
эстетикалык кдсиеп де, тэрбиелгк купи де айрыкдга улкен. 
Ce6e6i 
бул арада елещц жазган адам окыган адамга айналып, 
акын мен окырманньщ кендл 
Kyitriepif6ip-6ipiHe 
уиггасып, 
6ipirin, 6iTe 
кдйнасып кетед1. Акьш окщау образ жасап, 
окырманга “содан уйрен, не жирен” дегендей тенденциямен 
гана тынбайды, оган тура ез басьшдагы сез1м мен сырды 
туп-тутас 
Keinipe 
салады. Сонда акын квк/регшдег! сезш — 
окырман сезШ, акын квщлтдег1 сыр окырман сыры болады 
да шыга келедь
315

Армысыц-ау, армысын 
Айналайын, 
жецешем!
Сулулыктын 03i жок,. 
Журты FaHa кдлыпты.
Бармысын-ау, бармысьщ, 
Аймалайын, жецешем!
Умытады кез кдлай 
С е т , сонау келшшек? 
Сен бар жерге — бозбала — 
От бассак, та келухш ек.
Жарк еттщ-ау, б1ршдей 
К,ос ыргайдыц, жецешем! 
К,ушак жая жупрмей,
Тосыркайсьщ неге сен?
Ерте кепп егделж,
Крй, ецсендо 6ip кетер! 
Ерке, 
enTi 
жецгелк 
Кдлац 6epin 6ip кетер.
Эзш кулю ен мен жыр — 
О да сен ец ес
1
мде.
Жас кзуымнын ceHi еЧ 6ip, 
Сауык,-сайран кехшнде,
вгп-кетп демесен,
Сазды, назды сезщ жок, 
Жанын неге шалыкхы?
Берш бастан кеипрдак. 
Эттец-вттец жецешем, 
Жасыткан-ау жеарлж..
(Ж.Молдагалиев).
Мше, бул елещц окыганда эрим-ак вз кецш куйш 
тербегендей, езшщ жан сырын ак,таргандай болады; 
эргамнщ-ак, жас шагы, жастыгымен 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: