М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
жүктеу/скачать 2,01 Mb.
|
| 4. Сұрақтар:
4.1.Тіршілік жағдайлары және жалпы таралуы. Сүтқоретілердің әртүрлі тіршілік ортасында таралуы, неғұрлым таралуының өзі пікірімізді дәлелдей түсетіні белгілі. Тек қана осы класта ғана жербетіне толықтай таралуымен қатар, суда және суастында (кейбірі жер бетін өмір бойы көрмейақ), қорегін ауа кеңістігінен ұстап қоректенуге жан-жақты бейімделген, табиғат климат жағдайына мықты бейімделіп алған жануарлар тобы дамыған. Тіршілік жағдайларының ауытқулары (ылғалдық, температуралық, құрғақтық т.б.) сүтқоректілердің кең таралуына белгілі деңгейде кедергі болды және бола бермек. А.Н.Формозовтың зерттеулері: бұланның таралуына қыста 90 см. қардың қалыңдығы болса, елікке – 50 см, қабанға -30-40 см. болғанын дәлелдеген. Ор қоянның шығысқа қарай, қолдан таралуына да, осы қардың қалыңдығы әсерінен алынған шаралар сәтсіздікке ұшырап отырған.Себебі, қалың қарда қоянның жемін табуға жағдайы ауырлай түскен, жыртқыштардан қашып құтылудың да мүмкіндігі азаюынан жерсіндіру, жерсіну қиындыққа тірелген. Көптеген сүтқоректілер табиғаттың әсіресе топырақтың климаттық жағдайларына үлкен талаппен қарайды: мысалы қабан үшін жұмсақ, ылғалды топырақты өсімдік қалыңдығы жылқылар, түйелер ылғалды, жұмсақ, батпақты жерлерден аулақ жүруге тырысады. Жерастында тіршілікке үйренген: жертесер, соқырлар тығыз да қатқыл топырақты аймақтан қашатыны белгілі. Бірқатар атжалмандарға – сусылдаған құмды жерлер ұнайды: сарышұнақтарға дәнді дақылды топырағы жұмсақтау далалы-шалғындық ұнайды. Осындай қажеттіліктерін айта келіп, сүтқоректілер үшін табиғат ортасына тәуелділік, төменгі сатыдағы жербеті омыртқалыларға қарағанда (рептилия) анағұрлым күрделірек болып келеді. Белгілі дәрежеде сүтқоректілердің бейімделуі, олардың мінез-құлықтарына байланысты болып келеді. Себебі бейімделуге жоғарғы жүйке жүйесі бақылаумен қалыптасып отырады. Осының нәтижесі болса керек, ешбір омыртқалылар класс жануарлары, сүтқоректілердей алуантүрлілікпен пішін көрсете алмай келеді. Бұның себебі, сүтқоректілер класы эволюциясының ұзақ прогрессивті даму жолында болғандығында жатса керек, осы мезгіл ішінде кейбір топтары жер шарларының барлық аймақтарына толық таралып кеткен, бұған олар соншама қойында, ауыр табиғат жағдайларына төзімділік көрсете отырып, жетіп келді. Бастапқы сүтқоректілер тек жербетіне бейімделсе керек, мүмкін жербеті-орманды, немесе жербеті ағашты болып келуі ықтимал. Себебі, кесіртке жамбасты рептилия тобынан аңтістілер тобы оқшауланып шыққаны белгілі. Осы топтағылардың өзі жербеті жорғалаудан да ағаш бұтағына жорғалауды ұнатқан. Осы ағашқа жорғалау қабілеттілік прогресстің бастамасы болғаны түсінікті. Нәтижесінде бейімделушілік эволюция төмендегідей негізгі аңдардың экологиялық топтарын өмірге әкелді: 1. жербеті аңдары; 2.жерасты жануарлары; 3. су аңдары; 4. ұшқыш аңдар. Осы аталған топтардың әрқайсысы жеке ұсақ топшаларға бөлінеді. 4.2.Жербеті жануарлары (аңдары) Жер шарының барлық аймақтарына кең тараған неғұрлым көпшілік сүтқоректілер тобы. Бұл топтың көптүрлілігінің болуы жер бедерінің көпқилы, жан-жақты, кеңістік екендігін дәлелдей түседі жербеті жануарларын негізінен екі үлкен бұтаққа (топшаға) бөлген: 4.2.1.Орманды мекендейтін аңдар: Бұған барлық орман (қылқанды, жалпақ жапырақты) және бұталы тоғайларды мекендейтін сүтқоректілер. Орман – тоғайлы аймақты – жабық биотоп деп атаған. Себебі ішіндегі аңдарды тек жақыннан ғана көре аламыз, қашықтан көру мүмкін емес, ағаштар, бұталардың тасасынан оларды байқау, бақылау қиын. Бақылауға, жасырынып, арнаулы орын жасап зерттеуге өте ыңғайлы. Оны сен көріп, бақылайсын, ол сені көруге мүмкінді жоқ. Осындай бақылаулардан құнды материалдары туындап отырады. Осы топтан жете бақылауға ағашқа өрмелеушілерін жақсы байқап, бақылай аласың. Осы өрмелегіштерге әртүрлі отряд өкілдері болуы ықтимал. Солардың ішінде кеміргіштер отрядынан: Тиын, ұшар; жыртқыштардан: аюлардан (оңтүстіказиялық), сусарлар, ілбіс; мүктістілерден – жалқау аң, құмырсқа жегіш, приматтардан: лимурлар, көптеген маймылдар т.б. Осылар ішінде ағаш пен өмір сүретіндер: тиын, аю, сусар, құмырсқа жегіш, өткір тырнақтылармен ағашқа өрмелеуге бейімделгендер. Лимур мен маймылдар қолдары мен құйрықтарымен ағаштарды, бұталарды ұстағыштар. Көпшілігі өсімдік қоректі. Бұл балаларын қоректендіруге, демалысқа арнап ағаш бұталарынан ескі ағаш діңдеріне ұя, жасап алады. Осы топтың ішінен жартылай ағашта, жартылай жерде деп, бөлінетін топтар бар. Мысалы: бұлан қорегін көп жағдайда жерден табады (тышқантәріздестер қоретенеді) 20-50% кедр шаттауығы жемістер 30-60% Ұясын биік діңге ұя салады. Қиыршығыс ақтөсті қара аюы жерден қоректеніп, алады да, ағаш діңіне кіріп паналайды: Осыған сәйкесті тіршілік кешетіндер: жолақ тышқан (бурундук) Керісінше; бірқатар жануарлар орман-тоғайды қорғаныш ретінде пайдаланатындары бар. Оларда жербетінде қоректенуі бұталар, ағаш қабығы, балаларын інге (колонок, росомаха) немесе жер үстіне (бұғылар, бұландар еліктер). Орман аңдары мен ағаш өсімдіктері арасында ертеден байланыстылықты байқадық және осы топтағы жануарлардың ярустық қоректенуі оның байқалады. 4.2.2 Ашық кеңістік аңдары. Бұларда көптүрлі топтар. Бірақта, ярустық қоректенуі жануарларында әлсіздеу байқалады. Орманның байырғы жануарларындай емес, яғни қоректенуінде ашықтық байқалады. Осыған орай олардың баспалануы табиғи жағдайында жауларын қашықтан көруге мүмкіндік береді. Осы топқа қатысты отрядтар: қалталылар, насекомқоректілер, кеміргіштер, жыртқыштар, тұяқтылар: бұлардың өкілдері негізінен өсімдікқоректі аңдар кеміргіштер, тұяқтылар. жүктеу/скачать 2,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|