ТАУ ЖЫНЫСТАРЫН ҚҰРАЙТЫН МИНЕРАЛДАР, ОЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ, ЖІКТЕЛУІ

Минерал-бұл физикалық қасиеттердің белгілі бір жиынтығы бар және геологиялық және геохимиялық процестер нәтижесінде Жер бетінде пайда болған кристалды құрылымның табиғи химиялық қосылысы. Минерал- физикалық және химиялық біртекті дене.

Сонымен қатар, "геологиялық процестер" ұғымы жер бетінде тау жыныстарының пайда болуымен және өмір сүруімен байланысты барлық құбылыстарды, ал "геохимиялық процестер" – геологиялық процестер барысында химиялық элементтердің өзара әрекеттесуі мен тіршілік ету құбылыстарын қамтиды.

Минералдар әртүрлі қасиеттермен сипатталады, бұл олардың пайда болуының әртүрлі жағдайларына байланысты. Төменде минералдардың маңызды белгілері келтірілген.

1.1. Минералдардың сыртқы пішіндері

Минералдардың сыртқы формасы олардың ішкі құрылымымен анықталады. Көптеген минералдар кристалдар түрінде болады. Әр минералға белгілі бір пішін тән, ол анықтайтын белгі ретінде қызмет етеді. Минералдардың арасында келесі формалар кездеседі:

- изометриялық, яғни барлық бағытта бірдей минералдар (пирит, кальцит);

- бір бағытта созылған-призмалық (кварц); - инелі (мүйіздендіргіш), талшықты (асбест);

- жалпақ формалар - жапырақты (Слюда), қабыршақты (графит); ламель (гипс).

Тармақты. Табиғи жағдайда бірдей минералдардың кристалдары бір-бірімен табиғи түрде біріктірілуі мүмкін. Осылайша тармақты кристалдар пайда болады. Олар екі кристалдың (гипс) немесе көптеген кристалдардың (плагиоклаз түріндегі дала шпаттары) бірігуі мүмкін. Кейбір жағдайларда егіздер-бұл бір кристалдың екіншісінде (пирит) өнуі.

Минералды агрегаттар. Табиғи жағдайда бірдей минералдар бір-біріне өсіп келе жатқан кристалдардың кластерлері түрінде пайда болуы мүмкін. Көбінесе мұндай кластерлердің өзіндік көрінісі болады. Мысалы, гипс кристалдары "раушан" түрінде агрегаттар жасай алады, саз минералдары жер кластерлерін құрайды, кварц кристалдары друздар – бір негізі бар кристалдардың кластерлерін құрайды.

1.2. Минералдардың түсі

Әр минералдың химиялық құрамына байланысты өзіндік түсі бар. Көптеген минералдар қатаң тұрақты түске ие: малахит-жасыл, пирит - сары. Әр түрлі минералдарға байланысты басқа минералдар механикалық және химиялық қоспалардың түсі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, минерал кварц мөлдір (рок хрусталі) болуы мүмкін, ал қоспалардың арқасында қара (Мэрион), сары, күлгін (аметист), жасыл және т.б. болуы мүмкін. Ол ақ керамикалық тақтайша арқылы минералмен анықталады. Бөліктегі Гематит дерлік қара, ал ерекшеліктің түсі шие қызыл, пирит сабан сары-түсі қара жасыл-қоңыр, лимонит түсі қоңырдан қараға дейін өзгереді, ерекшелігі-жебенің түсі бар.

1.3. Минералдардың қаттылығы

Минералдардың қаттылығы-бөтен дененің механикалық енгізілуіне қарсы тұру қабілеті. Әр минералдың өзіндік қаттылығы бар. Минералдардың шынайы қаттылығы арнайы құрылғы (склерометр) арқылы анықталады.

"Салыстырмалы" қаттылық деп аталатын әр минералдың қаттылығын австриялық ғалым Фридрих Моостың (1825 ж.) 10 балдық шкаласының анықтамалық минералдарының қаттылығымен минералдардың бір-біріне сызат түсіруімен салыстыруға болады. Шкалада қаттылығы біркелкі өсетін он минерал бар. Оған келесі минералдар кіреді:

1-тальк Mg3 (OH) 2 [Si4O10]; 6-ортоклаз K [Al3, Si3 O8];

2-гипс CaSO4 * 2H2O; 7-Кварц SiO2;

3-кальцит CaCO3; 8-Топаз Al2(F·OH) 2 [SiO4];

4-флюорит CaF2; 9-корунд Al2O3;

5-апатит Ca5(F, Cl, ОН) [PO4]3; 10-алмаз C.

1.4. Минералдардың адгезиясы

Адгезия - бұл кейбір минералдардың кристалдық торлардың белгілі бір жазықтықтарына бөліну мүмкіндігі. Адгезия олардың сыртқы формасымен байланысты емес. Бұл маңызды диагностикалық белгі. Кемелдік дәрежесі бойынша адгезия бес түрге бөлінеді: өте мінсіз (Слюда), мінсіз (кальцит), жетілмеген (апатит). Егер адгезия болмаса, мысалы, кварцта минерал белгісіз бағытта бөлінеді. Мұндай жағдайларда минералдың тән белгісі сыну бетінің морфологиясы болуы мүмкін: қабық, шашыратқыш, түйіршікті, жер және т. б.

1.5. Минералдардың басқа қасиеттері

Минералдар бірқатар ерекше қасиеттерге ие – магниттілік (магнетит – Fe3O4), суда ерігіштігі (сильвин – KCl галит – NaCl), қышқылдар (кальцит– CaCO3), доломит CaMg(CO3)2, дәм (галит – NaCl – тұзды), Қос сәулелі сыну (кальцит), иризация (лабрадор).