Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
SALSOLA RICHTERI (MOQ.) KAREL EX LITV. HÁM SALSOLA PALETZKIANA
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
- Бұл бет үшін навигация:
- Ключевые слова
- Key words
| SALSOLA RICHTERI (MOQ.) KAREL EX LITV. HÁM SALSOLA PALETZKIANA
LITV.LER–TIYKARǴÍ FITOMELIORANT ÓSIMLIKLER M.A.Karlıbayeva – tayanısh doktorant M.T.Baltabaev – biologiya ilimleriniń kandidatı Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tayanch so „ zlar: fitomeliorant, yem-xashak o ‗ simlik, ildiz tizimi, endemik turlar, cherkez urug ‗ i, novda, meva, vegetativ ko ‗ payish, barg, generativ faza, absolyut massasi, cho ‗ l, alkaloidlar, qalamcha, qumli tuproq. Ключевые слова: фитомелиоранты, кормовое растение, корневая система, endemic species, семена солянка Рихтера, побег, плод, вегетативная размножение, лист, генеративная фаза, абсолютная вес, пустыня, алькалоиды, черенка, песчаная почва. Key words: phytomeliorants, fodder plant, root system, Richter's solyanka seeds, fruit, vegetative reproduction, leaf, generative phase, absolute weight, desert, alkaloids, cutting, sandy soil. Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen keyin tábiyiy ósimlik túrlerinen ekonomikanıń túrli tarmaqlarında fitomeliorant, ot-jem hám dárilik shiyki zat ónimi retinde paydalanıw hám kóbeytiwge ayrıqsha itibar qaratılıp atır. Bul ilajlardı ámelge asırıwda xalıq aralıq hám mámleketlik áhmiyetke iye islenip atırǵan jumıslar, sonday-aq, Aral aldı hám Aral teńizi suwı qurıǵan aymaqlardıń házirgi ekologiyalıq halatın jaqsılaw, tábiyiy resurslardı anıqlaw, olardan óndiristiń túrli tarawlarında paydalanıw boyınsha nátiyjelerge erisildi. Ásirese, Aralboyı aymaǵındaǵı ósimlik túrleriniń hár túrliligin anıqlaw, olardıń bioekologiyalıq qásiyetlerin ilimiy tiykarlaw hám keleshegi bar ósimliklerden fitomelioraciya jumıslarında paydalanıw keń engizilgen. Usınday toǵay dúziwshi fitomeliorant ósimlikler qatarına aq cherkez hám qara cherkezdi kiritiwge boladı, ol ámeliyatta keń qollanıladı. Bul túr qımbat bahalı ot-jemlik ósimlik bolıp esaplanadı. Cherkezdi hámme sharwa malları, ásirese túye hám qoy-eshkiler jıldıń hámme paslında súysinip jeydi. Qoylar jazda ósimliktiń japıraqların júdá súyip jeydi, gúzgi-qısqı dáwirde cherkez bahalı maylı ot-jem ósimlik bolıp xızmet etedi, sebebi shóp deneli hám yarım puta ósimlikler qar astında qalıp, jew múmkinshilikleri bolmay qaladı [2]. Cherkezdiń ashıq qumlarda ósiwi, kóp tuqım beriwi, qálemshe hám tuqım menen kóbeyiwi, duzǵa shıdamlılıǵı, tamır sistemasınıń kúshli rawajlanıwı, qosımsha tamırlar payda etiw, onıń qumdı bekkemlewde eń tiykarǵı ósimlik sıpatında qáliplesiwinde járdem beredi [2]. Bunnan tısqarı aq cherkez mámleketlik farmokopeya quramına kiredi. Miywelerinde, shaqalarında (pobeg) gipertoniya hám awır nerv keselliklerinde qollanılatuǵın alkaloidlar- salsolidin hám salsolin boladı [5]. Qaraqalpaqstan florasında tarqalǵan soralar ( Chenopodiaceae) -tuqımlasınıń Salsola tuwısına kiretuǵın cherkezdiń 2 túri Salsola richteri (moq.) karel ex litv. hám Salsola paletzkiana litv. (aq hám qara cherkez) bar [6]. Salsola richteri kar.-boyı 3 metrge deyin ósetuǵın iri puta deneli ósimlik, Orta Aziyanıń qumlı shólistan endemigi esaplanadı, ol Respublikamızdıń barlıq qumlı shól jerlerinde ósedi. Tuqımlı miyweleri - kúl reńli qızıl yamasa qızıl qanatlı bir dánli miywe. Iyulde gúllep baslaydı, ol suwıq túskenge shekem dawam etedi. Miyweleri sentyabr ayında pise baslaydı, oktyabr-noyabr aylarında tuqımı teriledi. Aq cherkezdiń japıraǵınıń uzınlıǵı 3,0 sm deyin bolıp, reńi ashıq kúl reńli boladı. Japıraqları mart-aprel aylarında payda bolıp, avgust, sentyabr aylarına kelip túse baslaydı, oktyabrde tolıq túsip boladı. Aq cherkezdiń jas shaqalarında japıraǵı biraz jasıl bolıp, olar ósiwi menen qara reńge kiredi [1]. Aq cherkez tiykarınan Ústirt, Arqa-batıs Qızılqum hám Arqa-shıǵıs Qaraqumınıń tómengi eteklerinde keń tarqalǵan. Salsola paletzkiana litv. Boyı 4-5 metrge jetetuǵın iri aǵash tárizli ósimlik. Qara cherkez dep atalıwınıń sebebi onıń shaqası hám denesi qara reńde, al aq cherkezde bolsa, denesi hám shaqaları sút reńli aqshıl boladı. Qara cherkezdi sırtqı kórinisi boyınsha aq cherkezden ajıratıw qıyın, olardıń biologiyası hám ekologiyası bir- birine júdá úqsas, ol aq cherkezge qaraǵanda tez ósedi, onıń nálsheleri birinshi jıldıń ózinde 1 metrge shekem jetedi. Aǵashı iri hám sınǵısh boladı, sonıń ushın kúshli samaldan keyin onıń shaqaları sınıp qaladı. Qara cherkez júdá tez ósedi, 3-4 jıldıń ózinde belgili ósiw dárejesine jetedi hám kóp massa payda etedi, onıń juwan denesi qıysayıp quwraydı. 6-7 jıldan keyin onıń kóp shaqaları quwrap qaladı. Qara cherkez jaqtılıqtı súyiwshi ósimlik bolǵanlıqtan onıń tómengi shaqaları sayada qalıp quwraydı. Ol 18-20 jılǵa shekem tirishilik etedi. Bul jasta yarım qurǵaq bolıp, qıysıq hám quwraǵan shaqaları kóp ásirlik daraqlardı esletedi. Qara cherkez hawa-rayınıń ózgeriwi hám topıraqtıń duzlı quramına júdá tásirsheń bolıp keledi. Ol tiykarınan qumda qara seksewil, aq seksewil hám júzgin ósimlikleri menen birge ósedi, onıń qosımsha tamırları qumdı bekkemlew ushın xızmet qıladı. Ol aq cherkez sıyaqlı ot- jemlik ósimlik esaplanadı. Awıl xojalıq sharwa malları túyeler jıl dawamında jese, al qoy-eshkiler bolsa gúz-qıs aylarında súysinip jeydi. Juǵımlılıǵı 100 kg qurǵaq azıqta báhárde 25 kg azıq birligi, al qısta 33-35 kg azıq birlikke iye boladı. Protein muǵdarı 16,5- 22,9% ke teń [5]. Bul ósimlik tiykarınan tuqım arqalı hám vegetativ (qálemshe arqalı) jol menen kóbeyedi. Cherkez túrlerin qálemsheden kóbeytkende birinshi jıldıń ózinde jaqsı nátiyje beredi, yaǵnıy otırǵızılǵan qálemsheniń 50% ti ósip rawajlanıp jasıl shaqalar payda etedi, vegetaciya dáwiri ishinde 26% ti generativ fazaǵa ótip tuqım beredi, bul hawa-rayı menen baylanıslı, jıl qurǵaq kelgende onıń ósiw rawajlanıwı keskin tómenlep ketedi. Jazdıń qattı ıssı waqtında kún qum ústin kúshli qızdırǵanda jas ósimliklerdiń tamır moynı shıdamay, ólip qalıw jaǵdayları ushıraydı. Tábiyiy jaylawlarda aq cherkezler kem ushıraydı. Onıń tiykarǵı komponentleri bolıp aq seksewil, júzgin túrleri, astragal hám basqa ósimlikler esaplanadı. Tábiyiy hám jasalma shárayatlarda ot-jem ósimlik massasınıń dinamikası onıń jasına hám jıldıń meteorologiyalıq shárayatına baylanıslı boladı. Bir jıllıq ósimlikler hár jılı massalıq ónimdarlıǵı boyınsha meteorologiyalıq shárayatlarǵa baylanıslı óz-ara bir-birinen parq qıladı. Tábiyiy jaylawlardaǵı ortasha zúráát 4,0-5,0 c/ga quraydı, al mádeniy shárayatta ónimdarlıǵı birinshi jılı 1,4 c/ga, úshinshi jılı 9,8 c/ga beredi. Házirgi waqıtta bul ósimlikler jaylawlardı jaqsılaw ushın keńnen paydalanbaqta, sonlıqtan kóp muǵdardaǵı |