Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
zlar: cholg ‗ u asboblari, dоstоn, baxsi, qo ‗ biz, milliy rang, ijro san‘ati. Ключевые слова
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| zlar:
cholg ‗ u asboblari, dоstоn, baxsi, qo ‗ biz, milliy rang, ijro san‘ati. Ключевые слова: музыкальный инструмент, дастан, баксы, кобыз, национальный колорит, исполнительское мастерство. Key words: musical instrument, dastan, buksy, kobyz, national color, performing arts. Qaraqalpaq xalqı eski xalıqlardıń biri bolıp, Orta Aziyadaǵı basqa xalıqlar sıyaqlı óziniń bay tariyxına, sonday-aq, óz zamanına ılayıqlı joqarı mádeniyatına iye bolǵan xalıqlardıń biri bolıp esaplanadı. Kóp ásirlik tariyx betlerine názer awdarsaq, qaraqalpaq xalqı óz turmıs tirishiliginiń kórinisi sıpatında túrli janrlarda bay ádebiyat miyrasına, salt-dástúr jırlarına, milliy saz hám qosıqlarına, batırlıqhám ashıqlıq dástanlarına, túrli mazmundaǵı awızeki dóretpelerine sonıń menen bir qatarda óziniń milliy saz ásbaplarına bay xalıq ekenligin kóremiz. Bul miyraslardıń barlıǵı xalıqtıń, millettiń milliy baylıǵı, biybaha ǵáziynesi bolıp sanaladı. Qaraqalpaq xalqı Orta Aziya elleri qatarında erte zamanlardan baslap-aq óziniń kóp tarawlı sarqılmas bay muzıka mádeniyatına iye ekenligi málim. Qaraqalpaq muzıka mádeniyatınıń joqarı dárejede rawajlanıp, biyik shıńlarǵa jetiwinde milliy saz ásbaplarımız ázelden salmaqlı orın iyelep kelgen. Bay ǵáziynemiz bolǵan milliy saz ásbaplarımızdıń payda bolıw saǵası b.e.sh. IV ásir hám eramızdıń I ásirine tiyisli ekenligin ilim tastıyıqlaydı. Kóplegen arxeologiyalıq izertlewler nátiyjesinde úlkemizdiń bir qansha eski qalalarınan, máselen Qoyqırılǵan qaladan hám b.e. III ásirine tiyisli Topıraq qaladan múyeshli arfanıń súwreti salınǵan fragmentlerdiń tabılıwı sol dáwirlerden-aq, xalıqtıń saz-sáwbetke bolǵan ıqlasınan derek beredi hám saz ásbaplardıń payda bolıw dáwirin anıqlawda anıq dáliyl bola aladı. Rus ilimpazı S.P.Tolstov basshılıq etken Xorezm ekspediciyasınıń aǵzası, kóp jıllardan beri muzıka ásbapları boyınsha izertlew jumısları menen shuǵıllanıp kiyatırǵan ilimpaz R.L.Sadokov óziniń bir qansha bahalı pikirlerin aytıp ótedi: «Qoyqırılǵan qaladan tabılǵan múyeshli úlken arfa sıyaqlı duwtar qálpindegi ásbaptıń Orta Aziyanıń antik dáwirine tán bolǵan kórinisi eń dáslepki hám búgingi kúndegi birinshi gúwası bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı ol ulıwma Orta Aziyalı arfanıń kútá ertedegi kórinisi bolıp esaplanadı. Eń áhmiyetlisi – bul eki jaǵdayda da Xorezmniń joqarı dárejedegi názik muzıkalıq mádeniyatqa iye bolǵan el ekenligin kóremiz» [1:80-82]. Bul tabılma Orta Aziyanıń bárshe xalıqları qatarında biziń qaraqalpaq xalqınıń da erte zamanlardan baslap-aq óziniń kórkem ónerine, joqarı dárejedegi bay muzıka mádeniyatına iye bolǵanlıǵınan derek beredi. Biraq, sol dáwirlerde xalıqtı jawlap alǵan arab basqınshılarınıń háreketleri muzıkaǵa tán ásbaplarımızdıń bir qansha waqıt dawamında xalıq arasında kózge kórinbey ketiwine sebep boldı. Olar bárshe saz-ásbaplarımızdı hátte olardı xalıqqa inam etetuǵın atqarıwshıları menen birge joq qılıp jibergen edi. Arablar Orta Aziyanı jawlap alǵannan keyin Islam dini menen burıńǵı barlıq mádeniy baylıqlardı sıpırıp taslawǵa urınıp, sazdı «shaytannıń isi, elge apat keltiredi»,-dep xalıqtıń kewil kóterip, erkin ómir súriwin qadaǵan etti. Bul tuwralı marhum Juman baqsınıń hayalı Biybiraba Juman baqsıdan esitken ańızın bılayınsha gúrriń etedi: «Erte zamanlarda Buxara amiriniń qol astında jasawshı xalıqlarǵa sháriyattıń kórsetiwi boyınsha saz shertip, qosıq aytqan adam dozaqıy, kimde kim saz shertip qosıq aytsa, ózi ólimdar, malı patshalıq», - dep húkim shıǵaradı. Usı qadaǵan etiwshilik jaǵdayında saz sáwbetsiz xalıqtıń bir qansha toy-merekeleri de ótedi. Biraq, saz sáwbetsiz ótken toylar kewilsiz óte beredi. Bunnan ábden shıdamı ketken xalıqtıń ishinen Ǵayıp shayır degen kisi qolına duwtarı menen xannıń datxasına barıp: Saz benen sáwbetti yalǵan demeńler, Adam ata binyat bolǵanda bardı, |