«Наука и образование в современных реалиях»

92 
мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене 
тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тҧрғыда талдаудың маңыздылығы 
ӛте жоғары екендігі айқындалды. 
Дене мәдениетінің әлеуметтік және қоғамдық қҧбылыс есебінде дене 
тәрбиесі жҥйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, 
оның қызметі мен қҧрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие 
талаптарына сәйкес жалпы орта мектеп оқушыларының дене тәрбиесін 
жетілдіру ҥшін қажет. Дене мәдениеті тек мектептегі дене тәрбиесі 
сабағында ғана емес, ол сабақтан тыс уақытта денсаулыққа байланысты 
қажетті шаралар жҥйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі жалпы орта 
мектептерде 
дене 
тәрбиесінің 
жҥйесі 
мектеп 
оқушыларының 
денсаулықтарын нығайтумен қоса, олардың бойындағы биологиялық-
психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне, ӛмірге белсенді 
ҧстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мҧндай маңызды 
әдістеме оқу пәні ретінде жетекші рӛл атқаратын, дене тәрбиесі пәнін оқыту 
ҥрдісінде мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру ҥдерісіне 
тікелей байланысты. 
Дене мәдениетін қалыптастыру мәселелерін шығармашылық тҧрғыда 
шешуде, ӛзгермелі ӛмір жағдайында инновациялық ҥдерістер мен жаңашыл 
бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын кӛзбен қарап, дене 
тәрбиесі міндеттерін жҥзеге асырудың маңыздылығы артуда. 
Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы– бастауыш мектеп 
оқушыларының дене тәрбиесінің қалыптасуын зерттеуде П.Ф.Лесгафт, 
Б.А.Ашмарин, 
Ш.Ахметова, 
К.Б.Бозжанова, 
О.С.Богданов, 
А.Д. 
Вишневский, Р.М.Қоянбаев, М.Т.Тәнекеев, Б.Т.Тӛтенаев, Б.А.Тойлыбаев, 
Ш.Б. Оразовтар айтарлықтай ҥлес қосы. 
Жеке тҧлғаны қалыптастыруда дене мәдениетінің алатын орнын және 
оның қолдану жолдарын, ҧлттық қимыл-қозғалыс ойындарын мектепте 
қолдану жолдарын зерттеген ғалымдар: Т.Ж.Бекбатчаев, Ә.Бҥркітбаев, 
Б.Д.Мотукеев, 
А.Х.Мҧханбаева, 
Ж.М.Тӛлегенов, 
М.Б.Сапарбаев, 
Ж.К.Оңалбек, Ә.К. Әбділлаев, Е.Сағындықов болды. 
Салауатты ӛмір салтын қалыптастыру мәселесі арқылы оқушыларға 
тәрбие және экологиялық білім беру ҥрдісінде ғылыми зерттеулер жасаған 
Республикамыздың 
танымал 
ғалымдарының: 
А.С.Адылханов, 
А.Иманғалиев, Г.С.Акиева, С.Қ.Қауашев, Р.А.Дабагян, А.Н.Тесленко, 
А.С.Бейсенова, 
М.Н.Сарыбеков, 
Д.Чилдебаев, 
А.Б.Нҧрлыбекова, 
Ж.Ембергенова, Б.Махамедова, Б.А.Жолдасбекова, Г.Назарова т.б. 
еңбектерін атауға болады. 
Денсаулықты сақтау және нығайту кӛптеген зерттеулерде дене 
тәрбиесі пәні сабақтары және спорттық оқу-жаттығу сабақтарымен
байланыстырады. 
Жалпы 
орта 
мектептерде 
оқушылардың 
дене 
мәдениетін 
қалыптастырудың белсенді тҥрінде мектеп оқушыларының дене тәрбиесі 
сабағында жетілдіру мәселесіне А.К.Атаев, Қ.И.Адамбеков, Ю.С.Жилко, 
Д.В. Биданов, Ж.Егізбаев, С.Тайжанов және т.б. еңбектерін арнаған. 

93 
Еліміздің Президентi Н.Ә.Назарбаев: «Спорт - игiлiктi iс. Спортта мiнез 
– қҧлық, мәдениет қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар- ҧятқа тиетiн 
iс жасамайды. Жастайынан дене тәрбиесімен шҧғылданған адам бҥкiл 
ғҧмыр бойы табыска жетуге талпынады. Мен мҧны ӛз тәжiрибемнен 
бiлемiн», - деуi тарих сахнасының тӛрiнен спорт қозғалысының ӛзiндiк орны 
бар екендiгiн делелдейдi. Жалпы орта білім беретін мектептің басты 
мақсаты- алдыңғы қатарлы жасӛспірімдерді тәрбиелеу, адамзаттың мәдени 
және ӛнегелілік деңгейі мен оның ой-ӛрісін арттыру, оқушыларға дене 
тәрбиесін оқытып, ҥйрету мен Отанды қорғауға дайындау. Білім саясатының
ӛзекті мәселелері – жалпы орта мектеп қабырғасында кәсіптік бағдар 
негізінде болашақ мамандығын таңдауға даярлаудың сапасын жақсарту, 
біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жҥйесін тҥбегейлі жаңарту, 
оқытып ҥйретудің әдістері мен ҧйымдастыру тҥрлерін ӛзгерту, 
педагогикалық оқу-тәрбие ҥдерісін ҧйымдастыруды қайта қҧру, ондағы 
алдыңғы қатарлы оқу-тәрбие тәжірибелері мен қазіргі қоғамның 
сҧраныстарының алшақтығын жою, білімдегі жаңашылдықты саралау, 
білімді жетілдіру ҥдерісіндегі ҥздіксіздікті қамтамасыз етуде оның рӛлін 
арттыру.
Жалпы орта мектептердегі білім берудің кӛп нҧсқалы қҧрылымы және 
жалпы орта мектептің халықаралық білім беру жҥйесіне жоспарлы 
интеграциялануы, жалпы орта мектептерді қазіргі заманның талаптарына 
сай басқару мәселелері жаңа тәсілдерді талап етеді. Мектеп оқушыларының 
шығармашылық мҥмкіндіктерінің дамуына, оларға білім беруде заманауи 
жҥйені енгізу жағдайларында хабардарлығының бейімделуі жалпы орта 
мектептерде оқу ҥдерістерін ҧйымдастыруда сапалы ӛзгерістердің 
қажеттілігін кӛрсетеді. 
Қазіргі жалпы орта мектептерде оқушылардың білімінің дамуының, дене 
тәрбиесі білімінің маңыздылығымен анықталатын, мектептегі оқу-тәрбие 
ҥрдісіндегі ҥлесін, білім беру философиясының шеңберіндегі денені 
шынықтыру-сауықтыру жҧмыстарының жаңа мақсаттарын және оны 
меңгеруде қалыптасқан жҥйенің жоқтығын ескере отырып, дене тәрбиесі 
қҧралдары арқылы оқушыларды тәрбиелеуді жеке мәселе ретінде тек 
практикалық қана емес, теориялық тҧрғыдан да айырып кӛрсету керек. 
Жалпы орта мектепте білім мазмҧнын, оқыту ҥдерісін, оқу 
бағдарламалары мен жоспарларын және оқу қҧрылымын ықшамдап 
тиімділеу республика бойынша жалпы орта мектептерде дене тәрбиесі 
сабағы бойынша білім жаңаша кӛзқарасқа ие болды.
Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесі - оқушылардың 
денсаулығын жақсартуға, қозғалыс жҥйелерінің жан-жақты жетілуіне, 
ӛзі 
таңдаған 
спорт 
тҥрімен 
айналысуға, 
дене 
мәдениетін 
қалыптастыруға, белгілі жетістіктерге жетуге, еңбек пен әскери міндетті 
атқаруға дайындалуына бағытталған арнаулы тәрбиелік ҥдеріс.
Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесінің мақсаты – оқушыларды
жан-жақты қалыптастыруға бағыт беру, әсер ету. Мектеп оқушыларында 

94 
дене мәдениетін қалыптастыру оқушылардың дене тәрбиесінің негіздерін 
меңгеруін кӛздейді. 
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене тәрбиесін қалыптастыру 
ҥшін мынадай іс-әрекеттер атқарылады: 
-денсаулықты нығайту, қалыпты денені шынықтыруды дамыту; 
-ӛмірлік мәнді қозғалыс қабілеттері мен дағдыларын қалыптастыру; 
-қозғалыс қабілеттерін дамыту және ҥйлестіру; 
-дене мәдениеті және спорт саласында қажетті білімдерді игеру; 
-денені шынықтыру жаттығуларымен ӛз бетінше шҧғылдануға қажетті 
қабілетті ҥйрету, тәрбиелеу, денсаулықты нығайту, жҧмыс қабілеттерін 
арттыру; 
-адамгершілік және ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу, психикалық 
ҥдерістер мен жеке тҧлғаның қасиеттерін дамыту. 
Кӛптеген ғалым-педагогтар, атап айтқанда Оразов Ш.Б. М.В.Антропов 
«Оқушылардың жҧмыс қабілеті және олардың оқу мен еңбек ҥдерісі 
кезіндегі қозғалмалылығы»; . А.Г.Сухарев Адамбеков К.І «Оқушылардың 
қозғалыс белсенділігінің гигиеналық ҥдерісін ҧйымдастыру» еңбектерінде 
оқушылардың жҧмыс қабiлетiн қалпына келтiру және кҥшейту мақсатында 
тиiмдi демалыс ретiнде дене жаттығу сабақтарын жҥргiзудiң нақты 
практикалық мысалдарын ҧсынады. Бҧл практикалық ҧсыныстар бойынша 
ғалым-педагог Ә.Ж.Тастанов ӛз ғылыми зертеу жҧмысында тӛмендегідей 
қорытынды жасаған: 
1.Қозғалу белсендiлiгiнiң тәуелдiлiк кӛлемi ағзаның қозғалыс ҥстiндегi 
биологиялық қажеттілігіне сай болуы қажет. 
2.Дене тәрбиесiнiң қалыптасқан жҥйесi тҧрмыста жетiспейтiн 
қозғалыстың орнын толтыру қажет. 
3.Балалардың қозғалу белсендiлiгiн бiр кҥн iшiнде олардың ағзасының 
жҧмыс қабiлетiндегi ӛзгерiстердi есепке ала отырып бiлу тиіс. 
4.Дене тәрбиесiнiң тҥрлерi мен кҧралдары әр тҥрлi болуы тиiс. 
5.Дене жаттығулары сабақтарының ҧзақтығы мен жылдамдығы ӛсiп 
келе жатқан ағзаның жас ерекшелiгiне сай болуы тиіс. 
Қазіргі кезеңде жалпы орта мектептердегі оқу бағдарламаларын 
қҧрастыру бағыт-бағдары ӛзгерді. Алайда, бҧлардың бәрінде мектеп 
оқушыларының қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс 
негізгі дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар 
кӛрсетілген. Денені шынықтыру жаттығуларының орындалуы қозғалыс 
дайындығының деңгейі туралы мәлімет береді. Дегенмен, бҧл 
бағдарламалар базалық, ҥлгілік сипатқа ие, сондықтан оларды әрбір педагог 
жергілікті жағдай мен салт-дәстҥрлерге орай ӛзгертулер мен толықтырулар 
енгізіп, ӛзгерте алады.
Лесгафт Л.Ф атап ӛткендей бағдарлама - оқушылардың дене 
дайындығы мен дене бітімі туралы білім деңгейіне, дене тәрбиесін 
ҧйымдастыру және оның мазмҧнына қойылатын нормативтік талаптар 
жҥйесін ҧсынатын мемлекеттік қҧжат. Онда тҥсінік хат талаптарында жеке 
оқу-танымдық және қозғалыс қызметінің тиімділігін қалыптастыратындай 

95 
біліммен оқушыларды қаруландыру қарастырылған (ӛзінің дене 
қабілеттерін жетілдіру, дене жаттығулары әдіс-тәсілдері негіздерін, 
тӛрешілік ету әдістері негізін меңгеру). Алайда мҧндай оқу материалының 
мәтіні жоқ. Дидактикалық міндеттерді және оқушылардың жас ерекшелігі 
топтарына сәйкес танымдық мҥмкіндіктерді есептей отырып, мҧны 
мҧғалімнің ӛзі анықтайды.
Практикалық материал «дағдылар, біліктілік, қозғалыс қабілеттерін 
дамыту» деген жалпы тақырыппен әр сыныптың бағдарламасында 
баяндалған. Онда спорттың нақты тҥрінің белгілері бойынша енетін дене 
жаттығуларының қатыстылығына сәйкес әрқайсысының атауы бӛлініп 
қарастырылған. 
Жылдық оқыту уақытының 102 сағаты міндетті тараулар есебінде 
гимнастикаға, қозғалыстың және спорт ойындарына, шаңғы дайындығы, 
суда жҥзуге, жеңіл атлетикаға бӛлінген. 5-сыныптан бастап «Спорттық 
ойындар» тарауы енгізіледі, бҧл жағдайда оған «Қимылдық ойындар» 
қосымша сабақ есебінде сақталып қалдырылады. Мектептің материалдық 
базасы, ішкі мҥмкіндіктеріне орай «Ӛзгермелі» бӛлімде қосылады 
(Қосымша А).
 
«Дене тәрбиесі» сабағы. «Дене тәрбиесі сабағы туралы жалпы ережеге 
сҥйене отырып, мектеп сабағы әр тҥрлі сынып оқушыларының жас 
ерекшеліктеріне, оқу бағдарламасының мазмҧнына, педагогикалық 
міндеттерді шешудің тҧтастығына, оқу кҥнінің режіміне және сабақ 
кестесіндегі ӛзге де жалпы білім беретін пәндердің қатарында ӛзіндік 
ерекшеліктерге ие болады. Мҧның барлығы сабақ әдістерінде кейбір 
талаптарды сақтауды қажет етеді. 
Ғалымдардың зерттеулерiне сҥйенсек, елiмiзде соңғы жылдары 
халықтың табиғи ӛсу деңгейi және туу кӛрсеткiштерi тӛмендеп, ауру ӛсіп, 
ӛлiм-жiтiм деңгейi артқан. Әсiресе, балалар денсаулығы ӛте алаңдатарлық 
жағдайда, елімізде екi миллионнан астам балалар мен жасӛспiрiмдер 
асқынған ауру тҥрлерi бойынша диспансерлiк есепке тiркелген. 
Ҧлы Абай дене кҥшін, дене мәдениетін қалыптастыру, оның ақыл-ой 
тәрбиесіне тікелей байланысын кӛрсете отырып, «тәрбиелеу керек» деп жай 
ғана сӛзбен емес, оны дҧрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен 
насихаттау, тәрбиенің ӛзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу 
қажеттілігіне тоқталады. Бҧл мәселеде Абай оны халықтың рухани мҧрасы, 
асыл қоймасы халықтық тәлім-тәрбие бесігі – ауыз әдебиетінен, мақал-
мәтелдері мен даналықтарынан іздеуді меңзейді. Халқымыз: «Азған денеге 
ауру ҥйір», «Қайраты мен ақылы сай жігіттің жолы болар», «Ақылсыз жігіт 
кҥшіне сенер», «Қайраты бар кісінің, берекеті бар ісінің, қайраты жоқ 
кісінің, берекеті жоқ ісінің», «Қайратың барда мал тап», «Денсаулығын 
ойлаған, жан сарайын таза ҧстар», «Әлін білмеген әлек», т.б. деп дене 
тәрбиесін тоқсан ауыз сӛздің тобықтай тҥйінін мақал-мәтелдер арқылы 
береді. 
Еліміздің белгілі қайраткерлері Ш.Қҧдайбердиев, А. Байтҧрсынов, М. 
Дулатов, М. Жҧмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров, Ӛ. Тлеуқабылҧлы 

96 
т.б. дене мәдениеті мәселелерін халықтың дәстҥрлері, халықтың 
мҧраларындағы орамды тҧстарын дәлелдеп, оның қҧндылық бағытына 
тоқталған. 
Біз ғылыми зерттеу жҧмысымыздың негізгі ӛзегі 
мәдениет
болғандықтан, ―
мәдениет‖
терминіне, тҥсінігіне тоқталып, саралап ӛткенді 
жӛн санадық.

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: