АУЫЛ МЕКТЕПТЕРДЕ ДЕНЕ ТӘРБИЕЛЕУ ЖҰМЫСТАРЫН

106 
дене мәдениетін қалыптастыру мазмҧнын сурет 6 -дей етіп бейнеледік. Дене 
тәрбиесі бағдарламасында қаралғандай, дене мәдениетін қалыптастырушы 
элементтерінің бірі гимнастиканы қҧраушы кешендер, жаттығуларды 
пайдалануда оқушылардың жас ерекшеліктері ескерілуі керек.Жалпы орта 
мектептердегі дене тәрбиесі - оқушылардың денсаулығын жақсартуға, 
қозғалыс жҥйелерінің жан-жақты жетілуіне, ӛзі таңдаған спорт тҥрімен 
айналысуға, дене мәдениетін қалыптастыруға, белгілі жетістіктерге 
жетуге, еңбек пен әскери міндетті атқаруға дайындалуына бағытталған 
арнаулы тәрбиелік ҥдеріс. Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесінің 
мақсаты – оқушыларды жан-жақты қалыптастыруға бағыт беру, әсер 
ету. Мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру мазмҧны 
оқушылардың дене тәрбиесінің негіздерін меңгеруін кӛздейді .Ол 
мыналарды қамтиды: мықты денсаулық, дене мәдениетінің қалыптасуы, 
дамыған қозғалыс қабілеттерінің ҥйлесімді деңгейі, дене тәрбиесі 
саласындағы білімдер мен дағдылар, денені шынықтыру-сауықтыру және 
спорт қызметін жҥзеге асырудың себеп-салдарлары мен меңгерілген 
тәсілдері, баланың қабілеттері.Денені шынықтыру жаттығуларымен және 
спортпен шҧғылданудың сабақ, сыныптан және мектептен тыс тҥрлерін 
біріктіретін дене мәдениетінің мектеп оқушыларының денені шынықтыру 
жағынан ғана емес, сонымен бірге рухани қабілеттерін ашу және дамыту, 
оның қоршаған ортада ӛзін-ӛзі айқындауы ҥшін барынша қолайлы 
жағдайлар жасауы қажет. Бҧл орайда демократияландыру, адамгершілік пен 
имандылыққа 
іскерлікпен 
қарау, 
алдыңғы 
қатардағы 
дамыған 
психологиялық-педагогикалық 
және 
психологиялық-физиологиялық 
теорияларды пайдалану негізінде оқу-тәрбие ҥдерісін ҥйлестіру және 
жаңалық идеялары, мектептегі дене мәдениетін одан әрі дамыту 
ҥдерістері негізге алынады. 
Биологиялық факторлар тобын тҧқым қуалаушылық факторы қҧрайды. 
Мысалы, ата-анасының дене мәдениетіне, дене бітіміне қарап, балалардың 
ӛсуі және дене мәдениетінің қалыптасуы жӛнінде де болжам жасауға 
болады. Осы факторлардың әсерінен болатын дене дамуы, дене 
мәдениетінің қалыптасуы жалпы табиғат заңдарына бағынады. 
Географиялықфакторлар тобына адамның тҧрғылықты жеріндегі 
метеорологиялық және ауарайы жағдайларына негізделген факторлар енеді, 
мысалы: Солтҥстікте кҥн сәулесінің аздығы және оның қатты аязды болуы, 
Орта Азия аудандарында болатын ауаның ӛте жоғарғы температурасы және 
ылғалдың аздығы, т.б. 
Әлеуметтік факторлар тобына ӛмірдегі тҧрмыстық жағдайлар, еңбек, 
оқу қызметі, дене мәдениеті және жалпы тәрбие мазмҧны, т.б. жатады. 
Барлық әлеуметтік факторлар елдің қоғамдық-экономикалық дамуына
толықтай бағынады. Сонымен бірге, әлеуметтік факторлар биологиялық 
және географиялық факторларға белгілі бір дәрежеде әсерін тигізеді. 
Мысалы, ӛмірдің тҧрмыстық материалдық жағдайының жоғары деңгейде 
болуы - адам бойының және кеуденің ӛсуіне, салмақтың артуына, т.б. әсер 
етеді. Ауа райының қолайсыздығына қарамастан, арнайы іріктелініп 

107 
алынған жаттығуларды пайдалана отырып, нашар дамыған ағза мҥшелеріне 
ӛзінің ықпалын тигізуі кӛзделеді. Кейбір жағдайларда дененің дамуы мен 
дене мәдениетінің қалыптасуы денені тәрбиелеу ҥдерісінде қалыптасуы 
мҥмкін, дегенмен, ағза дамуының биологиялық зандылықтарын есептей 
отырып, тиімді ҧйымдастырылған жалпы дене жаттығуларының кӛмегімен 
мектеп оқушыларының ағзасының барлық формалары мен функцияларының 
бірқалыпты дамуына қол жеткізуге болады.Дене мәдениеті қалыптасқан 
мектеп 
оқушыларының 
денесінің 
қаншалықты 
дамығандығын 
антропометриялық ӛлшеу арқылы анықтауға болады (бойдың биіктігі мен 
дененің салмағы, кеуденің кӛлемі, аяқ-қолдарының ҧзындығы т.б.), дене 
қҧрылысының сыртқы дамуын (кеуде клеткасының формасы, бҧлшық еттер 
реңі, май жиналуы, терінің әдемілігі, т.б.), сыртқы белгілер арқылы 
жыныстық жетілуді, сонымен қатар, кейбір функционалды кӛрсеткіштерді 
ӛлшеу арқылы анықтауға болады деп білеміз. Мысалы, ӛкпедегі ауа 
сыйымдылығының кӛлемін, жекелеген бҧлшық еттер тобының кҥшін 
арнайы ӛлшегіш қҧралдарымен ӛлшеу арқылы дененің даму дәрежесі 
анықталады. 
Дене мәдениеті қалыптасқан мектеп оқушыларының дене сипатының 
осы кӛрсеткіштерін пайдалана отырып, мынаны ескерген жӛн. Дене 
мәдениеті қалыптасқан мектеп оқушыларының дене сапаларының 
дамуының жоғары деңгейі - жақсы денсаулықтың кепілі, тиімді жҧмыс 
қабілеттілігінің бар екендігінің және ҥлкен спортта жеке спорт тҥрлері 
бойынша жоғары нәтижеге жете алатындығының айғағы. Ал кейде, дене 
пішіні жақсы дамыған мектеп оқушыларының салқыннан, суық тиюден 
пайда болатын ауруларға қарсы тҧра алмайтындығын немесе бҧлшық еттері 
кҥшті болғанымен, арқан бойымен тартылып шыға алмай жатқандығын 
байқауға болады. Сондықтан да, дене мәдениеті қалыптасқан мектеп 
оқушыларының дене сапаларының дамуын бағалауға әртҥрлі кӛрсеткіштер 
жиынтығы пайдаланылады және міндетті тҥрде денсаулық кӛрсеткіштері 
мен жҧмыс қабілеттілігі, басқа да қимылдардың орындалуы деңгейі 
салыстырылады.Дене мәдениеті жоғарыда айтылған кӛптеген белгілерге 
белгілі тҥрде әсер ететіндігіне байланысты дене дамуының бір функциясы 
есебінде қаралады Осыған байланысты, дене жаттығуларымен айналысу 
тиімділігі бағаланады да, олардың функциялық міндеттері айқындалады. 
Тәрбиелік міндеттер дене және рухани кҥштердің белгілі нәтижесінде 
мектеп оқушыларының жан-жақты дамуына бағытталған. Дене тәрбиесінің 
педагогикалық ҥдерістің қҧрамында бола отырып, ӛзіне тән қҧрал, әдіс 
арқылы оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруға, тәрбиенің жалпы 
міндеттерін шешуге, мҥмкіндігі бар. Білімділік міндеттер белгілі бір 
қозғалыс жайлы білімі, біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыруға, осы 
саладағы арнаулы білімдермен қаруландыруға бағытталғандықтан, 
нәтижесінде белгілі бір деңгейде дене мәдениеті қалыптасқан мектеп 
оқушыларының дене сапаларын дамыту туралы білім жиынтығын алады деп 
білеміз. 

108 
Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру дегеніміз - бҧл 
арнаулы, жҥйеленген білім мен дене жаттығуларын игеру ҥдерісі және олар 
жеке дара зерттеу арқылы ӛмірде қолдана білу кӛрсеткішімен сипатталады. 
Ал, мектеп оқушыларының дене мәдениеті туралы білімді дене тәрбиесінің 
заңдылықтарын ашып кӛрсететін білімде - деп тҥсінгеніміз дҧрыс. Біліктілік 
пен дағдылар кӛлемін жай игеру мен оны жҥйелі игерудің арасында нақты 
айырмашылық бар. Дене мәдениеті туралы білім мектеп оқушыларының 
қозғалысы жайлы білімді, біліктілігі мен дағдыларын, жинақтауға ғана емес, 
сонымен қатар, ӛз білімімен тәжірибесін ӛмірде қолдана білуді және дене 
жаттығуларын жеке-дара игеруді, пайдалануды қарастырады.Дене мәдениеті 
туралы білімді мектеп оқушысы оқып, ҥйрену нәтижесінде алады. Дене 
мәдениеті және спорт туралы білім алу, ол дене тәрбиесінің 
функцияларының бірі болып бағаланады, осыған байланысты, денені 
шынықтыратын жаттығуларымен және таңдап алған спорт тҥрлерімен 
айналысу тиімділігін анықтайды.Қандай бір мақсаттарды шешпесін, әрбір 
дене тәрбиесі мҧғалімі дене мәдениетінің қағидаларын басшылыққа алуға 
міндетті. Қағидалардың әрқайсысының толықтай орындалуы мҧғалімнің 
кәсіби шеберлік қызметіне байланысты. Қағидалар әр сабақ сайын бір 
мезгілде, жас ерекшелектеріне қарамастан, дене мәдениетінің теориясына 
сҥйене отырып жҥзеге асырылуы тиісті. 
Сауықтыру бағытындағы функциялық қызметтер деп, дене мәдениеті 
сабағын ҧйымдастырып ӛткізу кезіндегі мҧғалімнің дамытушылық, 
сауықтырушылық қызметтерін басшылыққа алуы деп тҥсінеміз. Бҧл 
қызметтерді талдайтын болсақ, олар дене тәрбиесі мен спорт қызметі 
кӛмегімен, біріншіден, қазіргі ӛмір жағдайында пайда болатын қозғалыс, 
қимыл белсенділігіндегі кемістіктерді ӛтеуді, екіншіден, ағзаның қызмет 
атқару мҥмкіншілігінің жҧмыс қабілетін арттыруды және қолайсыз 
әсерлерге қарсылығын жетілдіруді айқындайды.Бҧл функциялық қызметтер 
тӛмендегі негізгі талаптарды орындағанда ғана, мәселен: денені сауықтыру 
қҧндылығы бар ғылыми негізделген дене тәрбиесінің қҧралдары мен 
әдістерін 
қолдануы; 
денеге 
тҥсетін 
жҥктемелер 
оқушылардың 
мҥмкіншілігіне байланысты жоспарлануы тиіс; дәрігерлік-педагогикалық 
бақылау кез-келген оқу-тәрбие ҥдерісінде міндетті тҥрде орындалуы қажет; 
санитарлық-гигиеналық тазалық талаптарды сақтауда; кҥн сәулесін, ауа мен 
суды тиімді пайдалану- міне бҧның бәрін дене жаттығуларымен айналысуды 
ҧйымдастырғанда, оқушыларда дене мәдениетін қалыптастыруда назардан 
тыс қалмауы керек.Оқушылардың жан-жақты даму қағидасы қоғамдағы 
мектеп оқушыларын тәрбиелеу ҥдерісінің мақсатын айқындайды. Дене 
тәрбиесінде бҧл қағидалар екі негізгі талаптың орындалуын қарастырады: 
дене мәдениетін қалыптастыру ақыл-ой, еңбек, адамгершілік және 
эстетикалық тәрбиемен тығыз байланыста жҥргізгенде керек; дене тәрбиесі 
бойынша жҥргізілетін жҧмыстарды жоспарлағанда дене қабілетінің 
келісімді, ҥйлесімді дамуын, сонымен бірге, қозғалыс біліктілігі мен 
дағдысын және арнаулы біліммен қарулануын қамтамасыз ететіндей 
ҧйымдастырғанда қажет.Дене мәдениеті мен спорт тҥрлерінің байланысы 

109 
тәрбиенің барлық тҥрлерінің қолданбалы бағытын білдіреді. Бҧл талаптарда: 
дене мәдениетінің мазмҧны бәрінен бҧрын ӛмірге қажетті қимыл-қозғалыс
(жҥру, жҥгіру, секіру, жҥзу және т.б.) кезіндегі біліктілік пен дағдыларын 
қалыптастыруда, оларды оқу бағдарламаларына ендіруде; жан-жақты дене 
мәдениетін қалыптастыру арқылы жалпы орта мектеп оқушыларының дене 
даярлығы мен дене бітімін жетілдіру, дене мәдениетін қалыптастыру 
жҧмыстары кең кӛлемде жҥргізілуде оның қабілетінің әртҥрлі іс-әрекетті 
мҥмкіншілігі болатындай дәрежеде болуы; еңбек және елжандылыққа, ӛз 
елін сҥюге оны қорғауға тәрбиелеу ісінде дене жаттығуларымен айналысуды 
кең кӛлемде пайдалану іс-жҥзінде асырылады. Дене тәрбиесіноқытудың 
әдістемелік жҥйесі бір-бірімен ӛзара байланысқан бес бӛліктен тҧратын 
қҧрылым: оқыту мақсаттары, мазмҧны, әдістері, қҧралдары мен 
ҧйымдастыру тҥрлері. Әдістемелік жҥйелер жалпы білім беретін орта 
мектеп практикасында тәжірибеден ӛте отырып, кӛптеген жылдар бойында 
қалыптасады. Әдістемелік жҥйені жетілдіру ҥрдісі тӛмендегі заңдылықтарға 
бағынады:Әдістемелік жҥйенің бір немесе бірнеше бӛліктерінің ӛзгеруі 
оның қалған бӛліктерінің немесе бҥкіл әдістемелік жҥйенің ӛзгеруіне әкеліп 
соғады.Кез келген әдістемелік жҥйе ӛзіне шешуші әсер ететін нақтылы 
ӛмірмен тығыз байланысты. Әдістемелік жҥйедегі жетекші орынды оқыту 
мақсаттары алады, анықтап айтқанда жалпы білім беретін орта мектептерде 
сол арқылы кез келген пәнді оқытудың міндеттері анықталады.Оқытудың 
әдістемелік жҥйесін жетілдірудің жалпы принциптерін қарастырайық. 
Әдістемелік жҥйедегі жетекші орынды оқыту мақсаттары алатын 
болғандықтан, оны жетілдірудің негізгі ҧстанымы мақсатқа бағыттау 
ҧстанымы болады.

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: