Нургазина Карлыгаш Амангельдиновна
ЖҮРЕК-ҚАН ТАМЫРЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ
жүктеу/скачать 0,55 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 7 тәжірибелік сабақ
- Семестрлік бақылау жұмысы 1513000 « Клиникалық зертханалық зерттеу әдістері»
- Библиография
ЖҮРЕК-ҚАН ТАМЫРЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІЖүрек пен қан тарайтын тамырлардың ауруынан жиі өліп кетеді, сондықтан осындай сырқаттарды күтуде ме-йіркеш ролі өте зор әрі жауапты. ТАМЫРДЫҢ СОҒУЫН АНЫҚТАУ Жүректен шыққан қан қимылының әсерінен тамыр қабырғаларында болатын түрткі сияқты тербеліс тамыр-дың соғуы деп аталады. Жүректің сол жақ қарыншасы-мен ортаға ырғақты лақтырылған қан айналымы арна-сы ішінде тербеліс жасап, артериялар қабырғаларьш зластикалық кеңейтіп, орнына келтіреді. Тамыр соғудың белгісі оның жиілігімен, ырғағымен, кернеп, толуымен анықталады. Қалыпты т а м ы р с о ғ у ы ж и і л і г і минутына 60-тан 80-ге дейін өзгеріп отырады, бірақ жа-сына, жынысына, дене температурасына және қоршаған ортаға байланысты, сондай-ақ дене күшіне қарай көп түрленіп отырады. Ана құрсағында дамуы мен өмірінің алғашқы жылдарында тамыр неғұрлым жиі соғады. 25-тен 60 жасқа дейін тамыр соғу тұрақты. Әйелдердің та-мырларының соғуы еркектерге қарағанда жиі. Неғұр-лым көп күш жұмсайтын қарқынды жұмыс кезінде та-мырдың соғуы да жиі болады. Тамыр соғу артериялары үстінде орналасқан және тікелей сол тамырды басып табуға (пальпация) болатын жерлерде зерттеледі. Тамыр соғудың жалпы іздейтін жері — кәрі жілік артериясы. Тамырдың со-ғуын самай, сондай-ақ ұйқы және ұршық артериялары-нан табуға болады. Оны анықтаудың негізгі тәсілі — сипау, әдетте білектің алақан жағындағы I саусақтың негізін (кәрі жілік артериясын) сипап табады. Бұлшық ет пен сіңір сипауға кедергі келтірмеуі үшін сырқат қо-лы еркін жатуы тиіс. Кәрі жілік артериясының соғуын міндетті түрде екі қолдан да анықтап, тек айырмашылық болмаған жағдайда ғана оны бір қолды ұстап анықтай-ды. Сырқаттың саусақтарын оң қолымен білезік буыны тұсынан еркін ұстайды. Мұнда I саусақты шынтақ жа-ғында, ал II, III және IV — кәрі жілік, тікелей кәрі жі-лік артериясына қаратады. Саусақтың астында тамыр-дың жұмсақ та шымыр соғуы сезілее, ол қалыпты бол-ғаны. Сынаушының IV саусағы сырқаттың V саусағына қарсы тұруы тиіс. Тамыры соғып түрған артерияны үш саусақпен сипап тауып, оны орташа күшпен кәрі жілік-тің ішкі жағынан басып қысады. Артерияны қатты қысу-ға болмайды, себебі қысымнаи тамырдың соғу толқыны жоғалып кетуі мүмкін. Егер кәрі жілік артериясының соғуы қалай да табылмаса, онда самай немесе ұйқы ар-териясының соғуын анықтайды (18-сурет). Тамырдың жиі соғуы — тахикардия деп, сирек соғуы — брадикардия деп аталады. Тахикардия кезінде де, брадикардия кезінде де түрліше асқынулар болмауы үшін сырқатты мұқият қадағалау қажет. Та-мырдың соғуын санау 30 секундтан кем болмауы тиіс бұдан алынғаи санды 2-ге көбейтеді. Тамырдьщ ретсіз соғуы кезінде 1 минут бойы санайды. Тамырдың соғу толқындары шетіне дейін жетпейтін, жүректін сол жақ қарыншасының кейбір жиырылулары өте баяу жағдай-да т а м ы р с о ғ у тапшылығы (шеткі тамыр соғу мен жүректің жиырылуы арасындағы алшақтық) пайда болады. Мүнда тамырдыи. соғуын екі адам санауы қажет: біріншісі кәрі жілік артериясыньщ соғуын, екін-шісі жүректің жиырылу санын. Егер тамырдың соғуы бірінен кейін бірдей уақыт аралығында болса, тамырдын соғуы дұрыс немесе т а м ы р д ы ң с о ғ у ы ы р ғ а тЯі т ы дейміз. Керісінше жағдайда тамырдың соғуы дұрА емес, тамыр соғуының ретсіз құбылысы байқалады. Д сау адамдардың дем алғанда тамырыньщ соғуы жиц л дем шығарғанда сиреу сияқты — дем алу арит-м и я с ы жиі кездеседі, ол кезде нервінің тонусының өз-геруіне байланысты; бұл балалық және жасөспірімдік шақта неғұрлым жиі болады. Аритмияның түрлері элек-трокардиография әдісімен неғұрльш дәл анықталады. Т а м ы р с о ғ у жылдамдығы тамырдың соғу толқынының көтеріліп, түсуімён анықталады. Тамырдың қатты соғуы тамырдың соғу тербелісінің таралуын түгел тоқтатуға қажетті күшпен анықталады. Тамырдың қатты соғу дәрежесін шамамен ең жоғары қан қысымының мөлшерімен шамалауға бо-лады: қан қысымы неғұрлым жоғары болған сайын, та-мыр соғұрлым қатты соғады. Тамырдық соғуы қан тамыры соғуының толқы-нын жасайтын қан мөлшерімен анықталады жә-не жүректің жиырылу көлеміне байланысты болады. Та-мыр жақсы соғуы кезінде саусақтың астынан тамырдың қатты соғу толқынын, ал нашар кезінде тамырдың әлсіз соғуын, тамыр соғуының толқыны аз, білінер-білінбес сипап білуге болады. Бұл жүрек бұлшық еті жүмысыньщ нашарлағанын көрсетеді. Әсіресе білінер-білінбес соғуы тамырдың білінбей соғуы деп аталады. Мейіркеш сыр-қаттың тамырының білінбей соғуын байқаса, бұл жөнін-де дереу дәрігерге хабарлауы тиіс. Тамырдың соғуын сипап анықтау барысында назар қойса, әрі тиісті дағдысы болса, өте құнды нәтиже бере-ді, алайда біршама субъективті түрде қалады. Соңғы жылдары тамырдың соғуын ұзақ та үздіксіз зерттеу үшін арнайы аппараттар: пульсотахометрлер, монитор-лар қолданылады, олар тамырдың соғуын санап, жазып отырады, бұның ұзақ уақыт жасалатын операциялар ке-зінде маңызы зор. Тамыр соғуынық мәліметтері температура бетіне жа-^ аьклады. Температурасы өзгерсе, тамырының соғуы да үөзг£реді, сондықтан тамыр соғуы туралы мәліметтерді лрафикалық жазудың белгілі бір мәні бар. тамырлары кенерелерінің созылмалығына байланысты. Қан қысымы систола (ең көп), диастола (ең аз) және п у л ь с т і (тамыр) қысымдар болып бөлінеді. Систола қысымы — тамырдағы кан толқыны ең көп көтерілген суттегі қысым, ол артерия жүйесінде жүректің сол жақ қарыншасы жиырылғаннан кейін-ақ ігайдч болад-,1. Д и а с т о л а қ ы с ы м ы — жүректің босан^п- ;МН соңындағы қысым, тамырдағы қан толқы-ны тускен кезде болады. Систола жәие диастола қысым-дарының саны арасындағы айырма п у л ь с қ ы с ы м ы деп аталады. Қан қысымын өлшеу — жүрек қан тамыры және дем алу жүйелері аурулары кезінде қолданылатын маңызды диагностикалық әдіс. Қан қысымының қалыпты мөлшері бірқатар себептерге, әсіресе жасына, нерв жүйесінің жағдайына, тәулік уақытына, т. б. байланысты белгілі бір шекте өзгеріп отырады. Систола қысымы 120-дан 140 мм сынап бағанасына, диастола қысымы 70-ден 90 мм сынап бағанасына өзгеріп отырады. Қан қысымы таңер-тең 5—10 мм сынап бағанасына кем болады. Кан қысьшын өлшеу үшін түрлі приборлар қолданы-лады (19-сурет). Сынап сфигмоманометр ^(Рива — Роччи) манометрден, манжеттен, алмүрт тәріз-’ді балоннан және прибордың бөліктерін өзара қосатын резеңке түтіктер жүйесінен тұрады. Прибордың қақпа-ғына орнатылған менометр — төменгі шеті 15—20 мл сынап құюға арналған шыны резервуарға дәнекерлеп ұстатқан шыны түтік. Манометрге миллиметрлік бөлік-тері бар (0-ден 25 мм-ге дейін) шкала қосылған. Шыны түтіктеғі сынаптьщ деңгейі 0-ге қойылады. Манжет деге* німіз ені 12—14 см, ұзындығы 30—50 см толы резеңке қап. Қапқа қалың матадан құндақ кигізілген, ол резеңке қапқа ауа үрлегенде созылмай, тек адамньщ иығын бас-қыңқырап тұруға арналған. Ауа сырттан клапаны бар жуан резеңке баллонның көмегімен айдалады, әрі ол ауа-ның сыртқа шығуына да кедергі жасайды. Сынапқа ар-налған резервуардан алмұрт тәрізді баллонға және мач-жетке жалғастыратын резеңке түтікшелер кетеді. Серіппелі манометрі бар аппараттар танометр-лер деген атқа ие болады. Қан қысымы серіппенің ке-дергі күшімен өлшенеді, ол күш миллиметрлік бөлімдері бар циферблаттың бойымен қозғалатын стрелкаларға беріледі. Қан қысымын тіке емес әдіспен (Қоротков әдісі) өл-шейді, ол манжеттегі ауа қысымын біртіндеп төмендету-ге және бұл қысымның көлемін Коротков тондарының пайда болу және жойылу сәттершде тіркеуге неғізделе-ді. Қан қысьшын белгілі бір сағатта, мүмкіндігінше таң-ертең, түскі тамақтан дейін болғаны дұрыс дененің белғі-лі бір қалпында, орташа ауа температурасында және қалыпты атмосфералық қысымда өлшеу .керек. Егер сыр-қат шаршаған немесе ашулы болса, онда„$ан қысымын влшеуге болмайды. ‘ ли-< Иық артериясындағы қан/ қ°ы с ЫЪ ын өлшеу т е х н и к а с ы. Қан тамырын өлшеу кезінде зерттелетін адам жайбарақат отырып немесе жатып, сөйлемей және өлшеу барысын қадағаламауы тиіс/Ман-жет сырқаттың қолының ашық жеріне, шынтақтан 2— 3 см жоғары қойылады және оны манжет пеи терініа арасынантекбір ғана саусақ өтетіндей етіп бекітеді. Қол ыңғайлы, алақаны жоғары карап жатуы керек. Шынтақ-тың бүгілген жерінде кәрі жілік артериясының тамыры соғып тұрған тұстан фонендоскоп қояды. Содан кейін баллонмен біртіндеп ауа айдайды, ол манжетке де, ма-нометрге де бірдей түседі. Ауаның қысымымен манометр-дегі сынап шыны түтікшеге көтеріледь Шкаладағы сан-дар манжеттегі ауаның қысымын, яғни жұқа мата арқы-лы иық артериясын қысқан күшті көрсетеді. Ауаны айдағанда ерекше мұқияттылық талап етіле-ді, себебі қатты қысымнан сынап түтіктен шығып кетуІ мүмкін. Манжетке ауаны біртіндеп үрлеп отырып ды-быстың жойылу сәтін белгілеп алу керек. Содан соц бал-лонның шүмегін шамалы ашып манжеттегі қысымды бір~ тіндеп түсіре бастайды. Манжеттегі қарсы қысым систо-ла қысымының көлеміне жеткенде кысқа, бірақ сонша бір қыска да қатты дыбыс — тон естіледі. Бұл сәтте сынап бағанасы деңгейіндегі цифрлар систола қы-сымын көрсетеді. Қысымды одан әрі түсіргенде ман-жеттегі тонның естілуі біртіндеп нашарлай береді де жойылады. Тондар жойылғаннан кейінгі сәтте манжет-тегі қысым диастола қысымына сәйкес бола-ды. Манометр цифрлары ең аз қысымды көрсетеді. Сырқаттың қан қысымы төмен болған кезде тамыр-ларды жараламау әрі кан қысымының неғдалым дәл көрсеткішін алуүшін манжетке ауаны бірте-бірте ай~ дайды. Тондардың алғашқы шыққандары дистола қы-сьшым көрсетеді. Манжетте қысьш көтерілген кезде тондардың жойылу сәтінде манометрдегі цифрлар систо-ла қысымына сәйкес болады. Сонымен өлшеу дүрыстығын екі рет өлшеп тексеруге болады. Серіппелі манометрлер қолдануға ыңғайлы, бірақ серіппелері тез босап, қан қысымын өлшеу дәлдігі на~ .* шарлайды. Қан қысымын осдилляторлық әдіспен өл-шеуге болады, ол серіппелі манометр стрелкаларының тербелісін бақылау деген сөз. Манжетке ауаны иық ар-териясын түгел қысқанша айдайды. Содан кейін шүме-гін шамалы ашып ауаны біртіндеп шығарады, қанның алғашқы үлестері артерия түсе бере осцилляция береді, яғни стрелкаларды тербелтеді де, олар систола қан қы- сымын көрсетеді. Макометр стрелкаларыньщ тербелісі алдымен күшейеді, ал содан соң біртіндеп азаяды, бұл -ең аз қысымға сәйкес келеді. №7 тәжірибелік сабақ 1999 жылдан бастап Жыныстық жолмен берілетін аурулармен ауыратындар үздіксіз өсу тенденциясына ие болды. Мерезбен ауыратындардың тіркелген өскелең көрсеткіші 1998 жылы 100 000 тұрғындарға шаққанда 230,0 құрап, 164 есеге өсті. Мерез Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарының 0,4% тұрғынын, Алматы қаласы мен Шығыс Қазақстан облысының 0,3%-ке жуық тұрғынын, Алматы, Батыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының 0,2% тұрғынын қамтыды. Мерез жылдан жылға салыстырмалы түрде алғанда неғұрлым жиі кеш кезеңдерінде аңғарылуда. Гонореямен тіркелген ауыру 1998 жылы Қазақстан бойынша орташа алғанда 100 000 тұрғынға шаққанда 81,4 құрап, Атырау облысының 100 000 тұрғынына шаққанда 14,7-ден Ақмола облысының 100 000 тұрғынына шаққанда 218,5-ке дейін ауытқыды. Урегенитальдік трихомониазбен ауыру 1997 жылы қазақстан бойынша статистикалық деректерге сәйкес орташа алғанда 100 000 тұрғынға шаққанда Қостанай облысындағы ең төменгі 60,4-тен Ақмола облысындағы ең жоғары 289,0-мен 138,6 құрады. Елдің тері-венерологиялық диспансерлерінің бұл инфекцияны аңғаруға мүмкіндік бермейтін әлсіз лабораториялық базасына орай урогенитальдық хламидиозбен ауру туралы деректер (1998 жылы орташа алғанда 100 000 тұрғынға 20,0) нақты емес. Шын мәнінде, Тері-венерологиялық ғылыми-зерттеу институтында (ТВҒЗИ) алынған тері-венерологиялық мекемелердің урологиялық және гинекологиялық кабинеттеріне келген ауруларды тексерудің нәтижесі урогенитальдік хламидиоздың анықталу жиілігі осындай гонококколықтан 3 есе жоғары, неғұрлым көп таралған инфекциялардың бірі деп санауға мүмкіндік береді. Ано-генитальдық герпеспен ауыру есептік деректерге сәйкес тұрғындардың 100 000-на шаққанда 0,9 ды құрайды. Алайда, бұл деректерді герпатикалық инфекция практика жүзінде әлі күнге дейін жиі еленбейтіндіктен нақты деп есептеу қиын. Гарднереллездің, урогенитальдік уреамикоплазмоздың, цитомегаловирусты инфекциялардың, генитальдық кандидоздың таралуы туралы дерек жоқ. Халықтың жекелеген топтарын зерттеудің нәтижесі бойынша урогенитальдік инфекциялардың 70%-тен астамы аралас болып табылғанмен олардың өсуінің жиілігі туралы деректер жоқ. ЖЖБА-ның өсу себебі әрқилы. Әлеуметтік себептердің арасынан тәуекелдің негізгі тобының: жауапсыз жыныстық қатынас жасаушы адамдардың саны күрт өсіп бара жатқанын атап өткен жөн. Бұл топты халықтың отбасынан ұзақ уақыт қол үзіп, ұсақ тасымал саудамен айналысатын кең ауқымды контингенті, әртүрлі қоныс аударушылар, жұмыссыздар мен үйсіздер, нашақорлар мен алкоголиктер толықтырады. Моральдік құндылықтардың құнсыздануының, жыныстық қызмет көрсетудің көлеңкедегі рыногының пайда болуының, дайын емес негізге себілген эротикалық және парнографиялық өнімдердің күшейіп келе жатқан ағынының, жыныстық қатынастардың ымырашылдануы маңызды мән алуда. Денсаулық сақтаудың материалдық-техникалық базасының; оның ішінде тері-венерологиялық диспансерлер патронаждық қызметтерінің эпидемиологиялық жұмыстарды жүргізуді қиындататын; лабораториялық-диагностикалық қызметтерді ЖЖБА-ны тану мен оның мониторингінің сапасына әсер ететін; оларды санациялаудың деңгейін төмендететін, ауруларды дәрі-дәрмектермен қамтамасыз ету деңгейінің нашарлауы рөл атқарады. Қарым-қатынас жасаушы адамдарды милиция органдарының іздестіру мүмкіндігі азайды. Басқа адамдарды венерологиялық аурулармен қасақана зақымдаушы азаматтар өте сирек жауапқа тартылады. ЖЖБА ауруды ұстап тұруға етек жайып келе жатқан медициналық қызмет көрсетулер рыногының да рөлі әрдайым қолайлы емес. Жеке меншік емдеу мекемелерінің статистикалық есеп беруі жолға қойылмаған, жеке практика жүргізетін дәрігерлердің ЖЖБА-мен ауыратындарға медициналық көмек көрсетуін лицензиялау мәселелері реттелмеген; инфекция ошақтары эпидемиологиялық жұмыстармен қамтамасыз етілмейді. ЖЖБА-мен ауырудың өсуі себептерінің арасынан табиғи-биологиялық проблемаларды, атап айтқанда, аурушылықтың ырғақты толқуын, сірә, қоздырғыштың контагиоздігінің циклдік өзгеруімен негізделген проблемаларды есептен шығаруға болмайды. Қазақстандағы ЖЖБА жанындағы медициналық көмек, әдетте әрбір облыста және Алматы қаласында (жекелеген әкімшілік-аумақтық бірлікте) бар мамандандырылған бейінді емдеу мекемелерінде, тері-венерологиялық диспансерлерінде көрсетіледі. Қазақстанның бірқатар қалалары мен аудандарында жеке дербес қалалық, аудандық және ауданаралық тері-венерологиялық диспансерлер (43) немесе аурухананың бөлімшесі құқығындағы диспансерлер, медициналық-санитарлық бөлімдердің бөлімшелері (барлығы 30), сондай-ақ 225 амбулаториялық қабылдау кабинеттері (соңғысы іс жүзінде әрбір аудан орталығында бар) кең қанат жайған. Қалалар мен аудандардың тері-венерологиялық қызмет бөлімшелері жергілікті басқару органына немесе өзінің бейінді емдеу мекемесінің басшылығына, ал әдістемелік жағынан - облыстық (Алматы қалалық) тері-венерологиялық диспансерлерге бағынады. Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау, білім және спорт министрлігі Денсаулық сақтау комитетінің Тері-венерологиялық ғылыми-зерттеу институты елдің дерматология-венерология жөніндегі ғылыми, клиникалық, консультациялық, диагностикалық, ұйымдастыру, әдістемелік, оқу орталығы болып табылады. Институт тері-венерологиялық диспансерлердің қызметін де, Қазақстанның барлық алты медициналық жоғары оқу орындарының 4 дербес кафедралары мен екі тері-венерологиялық аурулар курстарында жүзеге асырылатын дәрігер кадрларды даярлауды да үйлестіреді. 1998 жылдың аяғында Қазақстан Республикасында 959 немесе 100 000 тұрғынға 0,6 практика жүргізуші дерматология-венеролог дәрігерлер жұмыс істеді. Бір дерматовенерологтың халыққа қызмет көрсетуінің орташа радиусы 30 км. құрады. Елдің медициналық жоғары оқу орындарында кадрларды даярлауды 38 оқытушы, оның ішінде 3 ғылым докторы, 18 ғылым кандидаты жүргізді, ТВҒЗИ-де ЖЖБА бойынша ғылыми-әдістемелік қызметті 25 ғылыми қызметкер жүзеге асырды, олардың 5-і ғылым докторы және 10-ы ғылым кандидаты. Жаңа тарихи жағдайларда халыққа дерматология-венерологиялық көмек көрсетудің қалыптасқан жүйесі өзінің тиімділігін төмендетіп алғанын атап өту қажет. ЖЖБА-ның өсу себебінің объективті сипаты мен денсаулық сақтаудың қазіргі жай-күйінің негізінде соңғысының ЖЖБА жөніндегі ахуалға ықпалы шектелді. Маңызы өсіп келе жатқан бастапқы алдын алу Семестрлік бақылау жұмысы 1513000 « Клиникалық зертханалық зерттеу әдістері» Ауыл шаруашылық малдарының жұқпалы және ішкі жұқпайтын ауруларын алдын алу, емдеу және ветеринариялық-санитариялық іс-шараларын жоспарлау және ұйымдастыру.ъ Жануарларды қабылдап алу және бағыныру Тыныс жүйесі мүшелерінің зерттеу схемасы. Жылқының, шошқаның, иттің асқазанын, ішектерін зерттеу. ІҚМ, қой, ешкінің алдыңғы қарындарын және ұлтабарды зерттеу. Несептің физико-химиялық қасиеттерін зерттеу техникасы. Ауру малдан несеп алу Әр-түрлі малдардағы жүректің топографиясы. Жүрек тұсын көру, сипау әдісімен тексеру. Тыңдап білу әдісімен жүрек тондарын, соғу жиілігін, ритмін, ырғағын, жүректің соғу күшін, жүрек шуылдарын анықтау. Артериялық тамырдың соғуын, пульс жиілігін зертте Жыныс мүшелерінің анатомиялық құрылысы, физиологиясы. ІҚМ магнит зондын еңгізу. ІҚМ зонд еңгізу, жылқыға мұрын –өңеш зондын еңгізу арқылы зерттеу. Трихофития, жылқының эпизоотиялық лимфогониты, аспергиллез, актиномикоздар, олардың улары, микологияда қолданылатын қоректік орталар, патматериалдарды алу, саралау, сараптауға жіберу. Ауыл шаруашылық малдарының тынысының жиілігі, ритмі, типі. Тыныс қозғалысының күші, ентігу. Жоғары тыныс жолдарын тексеру, мұрын ағындысы, қосалқы мұрын қуыстарын, мұрын қуысын, көмекей, кеңірдекті зерттеу. Зең саңырауқұлақтары туралы түсінік Ауыл шаруашылық малдарының тынысының жиілігі, ритмі, типі. Тыныс қозғалысының күші, ентігу.
Библиография Негізгі оқу әдебиеттер тізімі [1] Смирнов А.М., Конопелько П.Я., Постников В.С. Клиническая диагностика внутренних незаразных болезней с/х животных. Колос, 1981 [2] Волосков А.Х., Профилактика половых инфекций животных, М: Колос, 1965 [3] Саркисов А.Х., Королева В.П., Квашнина Е.С., Грезин В.Ф., Диагностика грибных болезней животных. [4] Кудрявцев А.А., Кудрявцева Л.А., Клиническая гематология животных. [5] Жануарлар ішкі аурулары. Молдағулов И.А., Есқансаев О.К., Заманбеков, Алматы: 2007ж [6] Жануарлар ауруларының клиникалық диагностикасы. Молдағулов Н.А., Ермаханов Н.А., Есқожаев О.Н. Алматы 2007ж Қосымша оқу әдебиеттер тізімі
[2] Ветеринариялық заңдылықтар. А.Д.Третьяков ред. Т.1,2, М: Колос, 1972, т.3, М: Колос,1981 Ұсынылатын оқу құралдар тізімі [1] Плакаттар, сызбалар, кестелер кешені, электронды оқу құралдары, модельдер, пән бойынша оқу бейне фильмдері [2] ТОҚ (теледидар, бейнетаспа, бейнемагнитофон, компьютерлер, графо - проектор, диапозитив). жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|