Нурпеисова Кунсулу Алимовна Санаты: 1 1-сабақ «Вирус» тақырыбына арналған ашық сабақ

№16 лицей-мектебі

• 
  Оқушыларды вирустың ашылу тарихымен таныстыру;
  
• 
  Вирустың құрылысын, жіктелуін үйрету;
  
• 
  Тіршілік ерекшеліктерін және маңызын таныстыру;
  
• 
  Тарататын ауру түрлерімен таныстырып, олардан сақтану жолдарын қарастыру.
  

• 
  Оқушыларды оқулықтармен және компьютер құралдарымен жұмыс жасауды қалыптастыру;
  
• 
  Топпен жұмыс жасауды жалғастыру;
  
• 
  Жаңа терминдер арқылы ой өрістерін дамыту;
  
• 
  Сын тұрғысынан ойлану арқылы салыстыруға, мазмұндауға, қорытынды жасауға тәрбиелеу.
  

• 
  Өз денсаулықтарына ұқыптылықпен қарауға жағдай жасау;
  
• 
  Вирус арқылы таралатын аурулардан сақтану үшін денсаулық мәдениетін қалыптастыру;
  
• 
  Өз пікірлерін еркін жеткізуге мүмкіндік туғызу.
  

САБАҚ БАРЫСЫ

1. 
   Тірі табиғат пен өлі табиғаттың айырмашылықтарын ата?
   
2. 
   Тірі ағзалардың қандай қасиеттері бар?
   
3. 
   Әр бір тірі ағзалардың ең ұсақ өлшем бірлігі?
   
4. 
   Жасушаларды зерттейтін ғылым саласы?
   
5. 
   Барлық тірі ағзалар жасуша санына байланысты қандай топтарға бөлінеді?
   
6. 
   Өсімдік жасушасының органоидтарын атап, сипаттама беріңдер?
   

1. 
   Қазақстанда тұмаудан қайтыс болған адамдар саны
   
2. 
   ИТИС-тен қайтыс болған адамдар саны
   
3. 
   Басқа да ісік ауруларынан қайтыс болған адамдар саны.
   

Бүгінгі сабаққа қандай проблемалық сұрақ қоюға болады?

Вирустарға қарсы тұру үшін нені білу керекпіз? Өздерінді вирустардан қорғай алатын адамбыз деп ойланыңыздар, ең бірінші не істейсіздер?

Вирустар туралы қандай білім қажет сіздерге?

Бүгінгі сабағымыздың мақсаты:

Вирустардың құрылысын, құрамын, тіршілік әрекетін білу.

Оқушыларға Twig-Bilim мектеп бағдарламасы негізінде жасалған мыңдаған керемет қысқа фильмдер мен оқу материалдарынан тұратын сайытынан оқытушы фильмдер бөлімінен Вирус дегеніміз не? Атты бейне фильм көрсету арқылы жаңа тақырыпты меңгеруге ықпал жасадым.

IV. Жаңа тақырыпты меңгеру (25 мин)

Оқушылар ақпарат береді (3 минуты)

Вирустардың ашылу тарихы.

1887 ж Крымдағы темекі плантациясында белгісіз ауру тарала бастады. Өсімдік жапырақтары абстракты суреттермен жабылып, әр түрлі мазайкалар тәрізді бір жапырақтан екінші жапырақтарға жұғып, бір өсімдіктен екіншісіне тарала бастады. Ауыл шаруашылығы үлкен шығынға тап болды. Оқиға болған жерге жас ғалым Санкт-Петербург университетінің бітірушісі Дмитрий Ивановский жұқтырушы аурулар туралы әр түрлі тәжірибелер мен зерттеулер жүргізе бастады. (слайд 6) 1892 ж. ғаламшарға жаңа жаңалық жаңа тіршілік формасы өте ұсақ микроскопиялық ағзалар, сүзгіштердің ең жіңішке жерлерінен өте алатын ағзаларды ашты. Ашылған ағзаларды Ивановский «фильтрлеуші бактериялар» деп атады. 1899 ж голландиялық ғалым Мартин Бейеринк вирус деген терминді енгізді (слайд 7). Латын тілінен аударғанда «vira» сөзі «у» деген мағынаны білдіреді. Ивановскийдің ашқандарынан кейін жаңа вирустар және вирус арқылы таралатын өсімдік, жануарлар мен адамдар аурулары: тұмау, сіреспе, топалаң, балалардың сал ауруы, ЖИТС, өсімдіктерде темекі теңбіл ауруы т.б. аурулар ашыла бастады. Осы ашылулар биология ғылымына жаңалық болып, сонымен қатар өз бетінше бір ғылым – вирусология («vira» - у, «logos» - ғылым) болып енді.

Вирустарды зерттейтін ғылым саласы вирусология деп аталады. (слайд 8)

Оқушылар бүгінгі сабақ басында қойылған сұраққа жауап беру үшін біз сіздермен зерттеу жүргізе отырып, не себепті вирустар деп аталды? Олардың құрылыстарында қандай ерекшеліктер бар? Жұмысымыз тез жүру үшін әр топ вирустардың әр түрлі қасиеттерін сипаттайды.

І-топ сұрақтары:

1. 
   Вирус қандай ағза?
   
2. 
   Олардың мөлшері, пішіндері, құрылысы.
   

1. 
   Вирустардың көбеюі, ашылу тарихы бойынша сұрақтар құрастырып, өрмекші торын жасау.
   

1. 
   Вирус арқылы таралатын ауру түрлері, олардан сақтану жолдарын қарастырады.
   

• 
  Ви́рус ( лат. virus — у) — жасушасы жоқ өте ұсақ бөлшекті зат, яғни жасушасыз құрылым.
  
• 
  Вирус жасуша ішінде ғана әрекет ететін паразит болып табылады — олар жасушадан тысқары көбейе алмайды.
  

• 
  Мөлшері өте ұсақ тірі ағзалар
  
• 
  Құрылысы өте қарапайым
  
• 
  Жасушасыз тірлік құрылымы
  
• 
  Химиялық құрамы тек органикалық қосылыстардан құралған, ал бейорганикалық құрамы яғни су, тұздары жоқ .
  
• 
  Вирустар энергия жұмсамайды, қоректенбейді
  
• 
  Вирустар өспейді зат алмасу қасиееттері жоқ
  

• 
  Тірі және өлі формалардың аралық буыны
  
• 
  Вирустардың әр бір түрі тек белгілі бір жасушаларды ғана анықтап зақымдайды.
  
• 
  Жаңа ортаға жеңіл бейімделеді
  
• 
  Мутацияланады
  
• 
  Көбісі ауру туғызады
  
• 
  Көп уақыт бойы анықталмайтын күйде бола алады. (слайд 26)
  

Тірі табиғатта (ағзалы әлемде) вирустар өз алдына дербес вирустар дүниесін құрайды. Олар бактериядан да кішкене, жай көзге көрінбейді. Вирустардың басқа тірі ағзалардан ерекшелігі - тірі жасушадан тысқары тіршілік ете алмайды. Вирус - жасушасы жоқ кішкене бөлшек, яғни жасушасыз құрылым. Ол тірі және өлі формалардың аралық буыны деп есептеледі. Бактерия жасушасына еніп көбейетін вирус бактериофаг деп аталады. Вирус - жасуша ішінде тіршілік ететін паразит.

Вирустар адам және өсімдік, жануар ағзасына еніп, олардың тіршілігін бұзады, ауру туғызады.

Өсімдіктер физиологы және микробиолог, орыс ғалымы Дмитрий Иосифович Ивановский (1864-1920) темекі теңбілін зерттеп, 1892 жылы вирусты ашты.

Нидерландия ботанигі және микробиологы Мартин Виллем Бейерник

(1851-1931) «вирус» терминін 1899 жылы ғылымға енгізді.

Вирустар 2 күйде болады: дамылдау немесе жасушасыз күйдегі вирустар (вирус бөлшектері немесе вибриондар) және көбею немесе жасуша іші кщіндегі (вирус-жасуша жиынтығы) вирустар.

ІІ-топ «Вирустардың көптүрлілігі».. (слайд 17)

1.Ағза жасушасына вирустың жабысуы.

2.Вирустың жасуша ішіне енуі –яғни уландыруы.

3. Вирионды қабылдауға ағзаны қалыптастырады

4. Вирусты ақуыздың Синтезделуі капсидтердің өздігінен жиналуы.

5. Көп вирустардың жасушадан шығуы.

6. Сол кезде жасуша жойылады немесе тірі қалады.

• 
  1-деңгей. Вирустың клеткаға жабысуы. Жасушаның жоғарғы қабатында арнайы рецепторлар орналасады, сол рецепторларға бактериофаг жіпшелерімен байланысады. Әр түрлі жасушаларға қатаң жазылуы осылай жүзеге асады.
  
• 
  2-деңгей.Вирустың жасушаға енуі. Бактериофаг жасуша ішіне өсінділерін еңгізеді де шприцтің  инесі тәрізді жасуша ішіне өзінің ДНҚ мен РНҚ-сің итереді. Осылай фагтің генетикалық ақпараты жасуша ішіне енеді, ал капсид сыртында қалады.
  
• 
  Этап 3. Вирустың көбеюі яғни вирустық геномнің редупликациясы.
  
• 
  Этап 4. Вирустық нәруыздың синтезі және капсидтің қалыптасуы.
  
• 
  Этап 5. Вирустардың шасушадан шығуы. Ал жасуша мен не болады? Ол өледі. Міне осылай вирустардың тіршілік әрекеттері жүзеге асады. Қандай қорытынды жасауға болады? Дәптерлеріне жазындар.
  
• 
  ІІІ-топ: " Вирус арқылы таралатын ауру түрлері, олардан сақтану жолдарын қарастырады".
  

Вирустар жануарларда ауру туғызады (слайд 7)

Вирустар адамдарда ауру туғызады (слайд 5)

Бактериофагтар бактерия жасушасына енетін вирустар (слайд 17)

Вирустардың таралу жолдары (слайд 18)

Адамдарды ғана емес басқа да тірі ағзаларды вирустардан сақтанудің қандай жолдарын ұсынар едіндер? (оқушылардың жауаптары). Егер біз вирустардан сақтану профилактикаларына көніл бөлмесек онда кез келген ағзалардың жоюылына әкеліп соғады. Сондықтан, адамдар вирустардың әр түрлерімен үздіксіз күрес жүргізеді.

ЖИТС дегеніміз не, және оны тарататын вирус қалай аталады?

Бұл вирустардың таралу жолдары қандай?

Төменде көрсетілгендердің қайсысы қауіпті, қайсысы қауіпсіз болып табылады

Бүгінгі сабағымыздың тақырыбын, мақсатың және проблемалық сұрағын есімізге түсірейік: (слайд 27)

• 
  Қалай ойлайсыздар, бүгінгі сұраққа жауап таптық па? (Оқушылардың жауаптары) - Вирусы микроскопичны
  
• 
  Мөлшері өте ұсақ тірі ағзалар
  
• 
  Құрылысы өте қарапайым
  
• 
  Жасушасыз тірлік құрылымы
  
• 
  Жаңа ортаға жеңіл бейімделеді
  
• 
  Мутацияланады
  
• 
  Көп уақыт бойы тыныштық күйде бола алады.
  

• 
  20 параграф, параграфтың соңындағы сұрақтарға жауап беру
  
• 
  Шығармашылық жұмыс: вирус арқылы жұғатын аурулар туралы эссе жазу.
  
• 
  Неге компьютерді зақымдайтындарды да вирустар деп атайды? Осы сүраққа қысқаша зерттеу жүргізу.