Оқытушыға арналған «Машинажасаудағы басқару жүйелері» пәнінің оқу-жұмыс бағдарламасы

Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың дамуы әлі тұтас жүйені құрамайды. Оның құрамына даму деңгейлеріне байланысты топталған әр түрлі елдер тобы енеді.

Дүниежүзілік шаруашылық өзара байланысты екі жүйеден тұрады – ұлттық шаруашылықтардың жиынтығы және халықаралық экономикалық байланыстардан тұрады.

Әлемдік экономика кез-келген елдің, оның ішінде Қазақстанның да, ұлттық шаруашылығына көп әсер етеді. Сол уақытта да әлемдік экономиканың ұлттық экономика мәселелерінен бөлек өзіне тән мәселелері бар.

Бүгінгі таңда әлемнің бірде-бір елі экономикалық алға ұмтылу жолында әлемдік шаруашылық процестерден тыс тиімді дами алмайды.

Ұлттық экономиканың жағдайы көп деңгейде тек ішкі потенциалмен емес, сонымен қатар халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу көлемі мен деңгейі, ғылыми-техникалық және технологиялық прогрестің жалпы әлемдік сипаты, жер шары ресурстарының жалпы жағдайы арқылы да анықталады.

Өндірістің икемді жүйесі структурасы мынадан тұрады:

1. 
   (АКҚЖ) – автоматтандырылған көлікті-қойма жүйесі
   
2. 
   (КҚАЖ) - құралдармен қамту автоматтандырылған жүйесі
   
3. 
   (АБЖ) - автоматтандырылған бақылау жүйесі;
   
4. 
   (ҚЖАЖ) – қалдықтарды жою автоматтандырылған жүйесі;
   
5. 
   (ТПБАЖ) – технологиялық процестерді басқарудағы автоматтандырылған жүйесі
   
6. 
   (ҒЗАЖ) – ғылыми зерттеудегі автоматтандырылған жүйе
   
7. 
   (АЖЖ) – автоматтандырылған жобалау жүйесі;
   
8. 
   (ӨТДАЖ) – өндірістік технологиялық дайындаудағы автоматтандырылған жүйе;
   
9. 
   (АБЖ) - автоматтандырылған басқару жүйесі.
   
10. 
    (АКҚЖ) - автоматтандырылған көлікті-қойма жүйесі. Бұл жүйе көлік және қойма құрылғыларын, сақтауға, уақытша жинақтауға, еңбек құралдарын тиеуге және жеткізуге негізделген.
    
11. 
    (КҚАЖ) - құралдармен қамту автоматтандырылған жүйесі.
    

ӨИЖ ұйымдастыру мысалы "Тойота" фирмасы икемді автоматтандырылған желісінде корпустық бөлшектерді дайындауыннан көруге болады (блоков цилиндров автомобильных двигателей) ( 7.13. сурет ).

Икемді автоматтандырылған желісі 80 түрлі автокөлік цилиндр блоктарын өндеуде, кез келген бағыттағы заказды қабылдауға негізделген.

Желі келесідей компоненттерден тұрады:

- 4-х обрабатывающих центров (1) с инструментальными барабанами с 40 инструментами;

Роботтық технологиялық кешен. Технологиялық жабдықтардың бірлігіне, өнеркәсіптік роботтар және пайдалану құралы, үнемді фукцияландырушы және көп бағытты циклға негізделеді.

а. РТК, ӨИЖ жұмысына, автоматтандырылған қайта жапсыру және жүйені қайта құруға бағытталған.

б. Өнеркәсіптік робот технологиялық жабдық негізінде пайдаланылады.

в. РТК қажеттілігі былай қаралады: басқару жинақтаушысы, ориентация, өндіріс обьектілерін бір-бірден беруі және басқа да қажеттіліктер, РТК функционалды қамтамасыз ету.

(КҚАЖ) - құралдармен қамту автоматтандырылған жүйесі

(АБЖ) - автоматтандырылған бақылау жүйесі;

(ҚЖАЖ) – қалдықтарды жою автоматтандырылған жүйесі;

(ТПБАЖ) – технологиялық процестерді басқарудағы автоматтандырылған жүйесі

(ҒЗАЖ) – ғылыми зерттеудегі автоматтандырылған жүйе

(АЖЖ) – автоматтандырылған жобалау жүйесі;

(ӨТДАЖ) – өндірістік технологиялық дайындаудағы автоматтандырылған жүйе;

(АБЖ) - автоматтандырылған басқару жүйесі.

(АКҚЖ) - автоматтандырылған көлікті-қойма жүйесі. Бұл жүйе көлік және қойма құрылғыларын, сақтауға, уақытша жинақтауға, еңбек құралдарын тиеуге және жеткізуге негізделген.

(КҚАЖ) - құралдармен қамту автоматтандырылған жүйесі.
СТИБ – станок- тетік- инструмент- бөлшек
САБ – сандық ақпараттық басқару
Созу – созуға арналған инструмент
Фреза – фрезерлеу станогінда фрезерлеуге арналған құрал
Кескіш – токірлік станокта айналу денесін өңдеу құралы
Бұрғы – бұрғылау станогінде тесікті өңдеуге арналған құрал
Беру – құрал немесе дайындаманың бір айналуын сипаттайды (мм/об).
Кесу кескіні – дайындаманың өңделу бетімен және өңделу ара қашықтығы.
Негіз – бет, желі, бұйым нүктесі, бір жазықтықта анықталатын немесе координат жүйесінің өсі, ауытқудың анықталуын білдіреді.
Өнім сапасы – өнім құндылығы, оның жарамдылығын қанағаттандыруын анықтауға және сол мерзімде пайдалануға негізделген .
Квалитет (француз аналогі бойынша qualite – сапа) – дәлдік, барлық берілген өлшемдердің (анықтау коэффициенті а)сақталуына негізделген (мысалы, 1-ден 500 мм дейін).

Аймақты 3 адам жұмыспен қамтиды:

- инженер-оператор (он же наладчик, оператор УВМ, программист и контролер);
- дайындама қоймасы жұмысшысы мен дайын бұйымдар жұмысшысы ;
- жұмысшы –инструментпен қамтушы.

ӨИЖ пайдалану жобалаудағы жұмысты толық өзгеріске түсіреді және де өндірісті жобалауды (тез арада) жүзеге асырады.

Негізінен мұндай ӨИЖ құны өте жоғары және де үлкен экономикалы қарастыруларды қажет етеді.

ӨИЖ өндірістік структурасы 7.14. суретте көрсетілген

(7.3. пен 7.4. суретті салыстырыныз).

7.14 сурет Рис 7.14. ӨИЖ өндірістік структурасы (фрагмент)

1. 
   ӨИМ ұйымдастыру негізі
   

Бірақ белгілі механикалық жабдықтарын қолдану, басқа массалық өнім өндіру жабдықтарындай металл, электр мен жылу энергиясын және т.б. шығындарды көп жұмсауы сияқты ортақ кемшіліктер кездеседі.

Технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасы өндірісінің негізгі процестерінің қатарына металдардың өнделуін жатқызуға болады.

Станокта бөлшектің өңделуінде, жүзеге асыруда, пайдалану, экономикалық және меншікті энергия шығыны жағынан тиімді етіп жасауға болады. Осының салдарынан жабдықтағы өнімділіктің төмендеуі механикалық өңдеуде кейін қосымша өңдеу операцияларының орындалуы мен операцияаралық шикізат шығындары мен еңбек күшінің артуында.

Технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасын технологиялық жолға қойып жабдығын талаптарға сай орта және шағын өндiрiс орындарына арнап қайта жабдықтау, бүгiнгi заман қажеттiлiгiне байланысты туындап отырған мәселелердің бірі.

Механикалық құрылғылардың технологияcын жетiлдiру мәселесін ұтымды шешуде бөлшектің тербелу сипаттамасының алар орны ерекше. Технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасының сапасын артыруды біз зертеп дамыту барысында, механикалық жұмыс істау барысы едәуір жоғары болады.

Механикалық зауыттарда уақыттың көбі бөлшекті өңдеуге, механикалық заттарды өңдеуге кететіндіктен және металл өндіру өндiрiсiнде қолданатын шикiзаттар әртүрлi зиянды заттардан құралатындықтан, бөлек аймақтарда арнайы қондырғылар мен жабдықтарда өңделіп, жекелеген қосымша элементтерді қажет етедi.

Сондықтан технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасы бөлшек өндіруде осындай қажеттіліктердің туындауы орта және шағын кәсіпорындарында қиындықтар туғызып, бұл мәселенің әлi де ашық түрде қалуына себепкер болып отыр. Шикiзат қалдықтарын өңдеудiң технологиялық дұрыс жолға қойылмауы, өндірісті экономикалық жағынан шығынға ұшыратса, ал экологиялық жағынан лас қалдықтардың жиналуына әкелiп соқтыруда.

(ӨИЖ) - Өндірістің икемді жүйесі. ЧПУ жабдықтарының әртүрлі бағытта пайдаланылуы, өндірістің икемді модулі, өнеркәсіптік роботтарды, икемді өндірістік жүйелерді қолдану және дамыту.
(ӨИМ) - Өндірістің икемді модулі. Кез келген өндірісте технологиялық жабдықтар бірлігі белгілі мәнде шектетілген, үнемді фукцияланған, барлық фукцияларды автоматты жүзеге асыру, олардың дайындалуымен байланысы, өндірістің икемді жүйесін құруға болады.
(ИАЖ) - Икемді автоматтандырылған желі. Икемді автоматтандырылған желіде технологиялық жабдықтар технологиялы операцияларға негізделген.
(ИАУ) - Икемді автоматтандырылған участок. Икемді автоматтандырылған желі технологиялық маршрутпен фукцияланған, мұнда технологиялық жабдықтардың пайдаланылуының өзгертілуі қарастырылған.
(ИАЦ) - Икемді автоматтандырылған цех. Өндірістің икемді жүйесі икемді автоматтандырылған желінің әртүрлі бағытын, роботтық технологиялық кешен, икемді автоматтандырылған участок, бұйымдардың номенклатура бойынша дайындалуының икемді автоматтандырылған участогін көрсетеді.
(ИАЗ) - Икемді автоматтандырылған зауыт. Өндірістің икемді жүйесі, ИАЦ негізделген.
ӨИМ сәйкес МЕСТ 26228 бойынша келесі бөлімдерден тұрады .

1. 
   АКҚЖ) – автоматтандырылған көлікті-қойма жүйесі
   

2. 
   (КҚАЖ) - құралдармен қамту автоматтандырылған жүйесі
   

3. 
   (АБЖ) - автоматтандырылған бақылау жүйесі;
   

4. 
   (ҚЖАЖ) – қалдықтарды жою автоматтандырылған жүйесі;
   

5. 
   (ТПБАЖ) – технологиялық процестерді басқарудағы автоматтандырылған жүйесі
   

6. 
   (ҒЗАЖ) – ғылыми зерттеудегі автоматтандырылған жүйе
   

7. 
   (АЖЖ) – автоматтандырылған жобалау жүйесі;
   

8. 
   (ӨТДАЖ) – өндірістік технологиялық дайындаудағы автоматтандырылған жүйе;
   

9. 
   (АБЖ) - автоматтандырылған басқару жүйесі.
   

10. 
    (АКҚЖ) - автоматтандырылған көлікті-қойма жүйесі. Бұл жүйе көлік және қойма құрылғыларын, сақтауға, уақытша жинақтауға, еңбек құралдарын тиеуге және жеткізуге негізделген.
    

11. 
    (КҚАЖ) - құралдармен қамту автоматтандырылған жүйесі.
    

Егер серпімді деформация кезінде деформацияланған дене бастапқы пішіні мен өлшемдеріне қайтып келе алса, пластикалық деформация жағдайында сырттан әсер еткен күш нәтижесінде өзгерген пішіні мен өлшемдері ол күш тоқтатылғаннан соң өзгермей қалады. Соның нәтижесінде металдың құрылымы мен қасиеттері өзгереді.

Деформациялаудың температура-жылдамдық жағдайларына байланысты деформацияны суық және ыстық деп қарастыруға болады.

(ӨИЖ) - Өндірістің икемді жүйесі. ЧПУ жабдықтарының әртүрлі бағытта пайдаланылуы, өндірістің икемді модулі, өнеркәсіптік роботтарды, икемді өндірістік жүйелерді қолдану және дамыту.

2. (ӨИМ) - Өндірістің икемді модулі бұл ИӨЖ негізгі компоненті

(ӨИМ) - Өндірістің икемді модулі. Кез келген өндірісте технологиялық жабдықтар бірлігі белгілі мәнде шектетілген, үнемді фукцияланған, барлық фукцияларды автоматты жүзеге асыру, олардың дайындалуымен байланысы, өндірістің икемді жүйесін құруға болады.
Өндірістің икемді жүйесі. ЧПУ жабдықтарының әртүрлі бағытта пайдаланылуы, өндірістің икемді модулі, өнеркәсіптік роботтарды, икемді өндірістік жүйелерді қолдану және дамыту.
Икемді автоматтандырылған желі. Икемді автоматтандырылған желіде технологиялық жабдықтар технологиялы операцияларға негізделген.

Станокта бөлшектің өңделуінде, жүзеге асыруда, пайдалану, экономикалық және меншікті энергия шығыны жағынан тиімді етіп жасауға болады.

Осының салдарынан жабдықтағы өнімділіктің төмендеуі механикалық өңдеуде кейін қосымша өңдеу операцияларының орындалуы мен операцияаралық шикізат шығындары мен еңбек күшінің артуында. Технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасы өндірісінің негізгі процестерінің қатарына металдардың өнделуін жатқызуға болады.

Технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасын технологиялық жолға қойып жабдығын талаптарға сай орта және шағын өндiрiс орындарына арнап қайта жабдықтау, бүгiнгi заман қажеттiлiгiне байланысты туындап отырған мәселелердің бірі.

Механикалық құрылғылардың технологияcын жетiлдiру мәселесін ұтымды шешуде бөлшектің тербелу сипаттамасының алар орны ерекше. Технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасының сапасын артыруды біз зертеп дамыту барысында, механикалық жұмыс істау барысы едәуір жоғары болады.

Механикалық зауыттарда уақыттың көбі бөлшекті өңдеуге, механикалық заттарды өңдеуге кететіндіктен және металл өндіру өндiрiсiнде қолданатын шикiзаттар әртүрлi зиянды заттардан құралатындықтан, бөлек аймақтарда арнайы қондырғылар мен жабдықтарда өңделіп, жекелеген қосымша элементтерді қажет етедi.

Сондықтан технологиялық өңдеу кезіндегі бөлшектің тербелу сипаттамасы бөлшек өндіруде осындай қажеттіліктердің туындауы орта және шағын кәсіпорындарында қиындықтар туғызып, бұл мәселенің әлi де ашық түрде қалуына себепкер болып отыр. Шикiзат қалдықтарын өңдеудiң технологиялық дұрыс жолға қойылмауы, өндірісті экономикалық жағынан шығынға ұшыратса, ал экологиялық жағынан лас қалдықтардың жиналуына әкелiп соқтыруда.

1. 
   Өндіруші роботтардың басқару құрылғылары ақпаратты басқарылады.
   

2. 
   (ӨИМ) - Өндірістің икемді модулінің басқару жүйесі
   

Өндірістің икемді жүйесі. ЧПУ жабдықтарының әртүрлі бағытта пайдаланылуы, өндірістің икемді модулі, өнеркәсіптік роботтарды, икемді өндірістік жүйелерді қолдану және дамыту.

1. 
   Тиеу – түсіру жұмыстары
   

Біздің мемлекетімізде темір жол көлігі ең арзан көлік болып табылады.

Темір жол көлігі Қазақстан Республикасының көлік және коммуникациялар министірлігіне кіреді. Темір жол біздің мемлекетімізде стратегиялық шаруашылық болып табылады.

Темір жол ісінің басы 19 ғасырда болды. Өйткені бұл кезде мемлекеттің билігі мықты болды. Темір жол көлігінің негізін қалаған алғашқы ағылшын өнер тапқышы Георг Стефенсон болды.

Темір жол табандарына байланысты кең табанды, қалыпты табанды және тар табанды болып бөлінеді.

Кең табанды рельстердің ені 1435 мм, мұндай жолдарда Стефенсонның дәстүрлі паравоздары пайдаланылды.

Қалыпты табанды темір жолдың ені 1524 мм. Ал тар табанды темір жолдар

негізінен құрылысы экономикалық ақтамайтын жерлерде салынды. Мұндай

жолдар үшін барлығына бірдей белгілі бір ені бар рельстері жоқ. Сондықтан олардың ені әртүрлі болып келеді : 1067, 915, 762, 760, 753, 610 және 600 мм.

Жоспарлы - сақтық жұмысын ұйымдастыру жабдықтарды пайдалануға әзірлеу және біркелкі жөндеуді қамтамасыз ету үшін белгілеу және түсімді жоғалтып , техникалық процессті тоқтатпау үшін электр жабдықтардың бұзылмайтындай етіп күту .

Жоспарлы - сақтық жұмысының кестесі жабдықты керпу , оның жөндеуге арналған тәртібі және сол жұмысқа кетірілген шығындары негізіндегі техникалық құжат болып табылады .

Жөндеу қызметін электр жабдықтарының қатардан шыққан кездегі жөндеу жұмыстарын жүргізумен айналысады . Бөлшектеу, жөндеу және техникалық жабдықтарды пайдалануға беру жұмысын іске асырады .

Техникалық қызмет - бұл істен шығу жолын болдырмау қызмет көрсетуге , жөндеуге диагностикадағы техникалық өлшемнің жиынтығы .

Жөндеу циклы – бұл екі күрделі жөндеудің арасындағы жылдар саны .

Жөндеу мерзімі - бұл екі жеңіл жөндеулердің арасындағы айлар саны .

2. 
   Бөлшектерді өндірістің бір бөлімінен екіші орнына тасымалдау
   

Жөндеу қызметін электр жабдықтарының қатардан шыққан кездегі жөндеу жұмыстарын жүргізумен айналысады . Бөлшектеу, жөндеу және техникалық жабдықтарды пайдалануға беру жұмысын іске асырады .

Энергетикалық шаруашылығын ұйымдастыру ұлттық энергетикалық системасы электроқуатын жеткізіп салу үшін көтерме рыногін құрастырады . Электроқуаты электробекеттері шығарады . Сонымен қатар шет елден сатып алынады . Содан соң электроқуаты жергілікті энергетикалық компанияларға сатылады . Кәсіпорындар электроқуатын сатып алу үшін жылдық шығындарының жоспары бойынша жергілікті компанияларымен келісім - шарт жасайды.

Жоспарлы - сақтық жұмысын ұйымдастыру жабдықтарды пайдалануға әзірлеу және біркелкі жөндеуді қамтамасыз ету үшін белгілеу және түсімді жоғалтып , техникалық процессті тоқтатпау үшін электр жабдықтардың бұзылмайтындай етіп күту .

Техникалық қызмет - бұл істен шығу жолын болдырмау қызмет көрсетуге , жөндеуге диагностикадағы техникалық өлшемнің жиынтығы .

Жөндеу циклы – бұл екі күрделі жөндеудің арасындағы жылдар саны .

Жөндеу мерзімі - бұл екі жеңіл жөндеулердің арасындағы айлар саны .

Бөлшектерді және дайындамаларды манипуляциялау .

3. 
   Упаковка.
   

Жоспарлы-сақтық жүйесінің кестесі жабдықтарды жөндеуге арналған тәртібі және сол жұмысқа кеткен шығындары негізінде жасалған техникалық құжат болып табылады.

Жөндеу қызметін электр жабдықтарының қатардан шыққан кездегі жөндеу жұмыстарымен айналысады. Бөлшектеу, жөндеу және техникалық жабдықтарды пайдалануға беру жұмысын іске асырады.

Электр құрылғыларының эксплуатациясы оның жақсы жағдайда ұсталуын, ескерту жұмыстары мен кішігірім зақымдарды жою және жұмыс қатарынан шыққандарды бұрынғы қалпына келтіруді ескереді.

4. 
   Конвейерлерге ауыр заттарды тиеу.
   

Күрделі жөндеу аяқталғаннан кейін электрмен жабдықтау дистанциясының өкілдері орындаған жұмыстардың техникалық талаптарға сәйкестігін тексере отырып, оларды қабылдайды және қабылдау актісін жасайды.

1) Дәнекерлеу .

Жолдың негізгі қорлары – рельсті жол, вагон, локомотивтер. Оның жүйке тамырлары іспетті СЦБ және Байланыс тораптары әрдайым жақсы күтімде ұсталуы тиіс. Сонда ғана кәсіпорын мемлекет міндеттеген тасымалдау ісін ойдағыдай орындап отырмақ.

Бұл бүгінгінің ғана қалауы емес, ертеңгі күннің де талабы. Мыңдаған темір жол қауымының азаматтық борышы – ұлттық мүдеге қызмет ету.

Республикамыздың ұзақ мерзімді рейтингінен соң 2002 жылдың 19 қыркүйегінде «Қазақстан темір жолы» акционерлік қоғамы таратылды да, Ұлттық Компания болып жаңадан құрылды. Ол «Moody's Investors Servicen» рейтингтік агентінің ВА-2 межелігіне сәйкес белгіленді.

Қазақстандағы магистралдық темір жолдың жалпы ұзындығы 13,6 мың шақырым. Республикамыздағы жүк тасымалы айналымының 70 %, жолаушы тасымалының 60 % темір жол көлігі құрап отыр. «Қазақстан темір жолы» Ұлттық Компаниясы» жабық акционерлік қоғамының мемлекеттік бюджетке қосатын үлесі 16-18 % төңірегінде.

2) Кесу арқылы өңдеу

Металдарды кесу арқылы еңдеу.
Кесу әдiсiнде еңделінетiн дайындама мен кескiш аспап станок арқылы тиiстi қозғалысқа келтiрiлiп, бiр-бiрiне қатысты салыстырмалы турде қозғалады. Дайындамаларды бұл әдiспен өңдеу үшiн мына төмендегі екi қозғалыстың үйлесуi қажет:

1. 
   Кесу процесiн қамтамасыз ететiн жане кесу жылдамдығын анықтайтын қозғалыс. Бұл қозғалысты негiзгi қозғалыс деп атайды.
   

2. Кесiндi қимасының өлшемдерiнiң бiрiн анықтайтың қозғалыс. Бұл қозғалысты берiлiс қозғалысы деп атайды.

а — кесу, б - бұрғылау. в — фрезерлеу, г, д-жону, е, ж-ажарлау.

Бұрғылау әдiсiнде негiзгi қозғалыс (V) пен берiлiс (S) қозғалысы тесетiн бұрғыға берiледi (76, б-сурет). Бұрғылау арнаулы бұрғылау станоктарының жәрдемiмен орындалады.

Фрезерлеу әдiсiнде негiзгi қозғалыс (V) станоктың кескiш аспабы фрезаға, ал берiлiс қозғалысы (S) өңделетiн металға берiледi (76, в-сурет).

Металдарды жону арқылы еңдеу жұмысы әр түрлi жону станоктарында жүргiзiледi, келденең жону станогында негiзгi қозғалыс (V ) (түзу сызықты iлгерi-кейiндi қозғалыс) кескiшке, ал берiлiс қозғалысы (S) еңделетiн металға берiледi. Бойлық жону станогында негiзгi қозғалыс (V) еңделетiн металға, ал берiлiс қозғалысы (S) кескiшке берiледi (76, г. д-сурет).

Шлифтеу арқылы еңдеу әдiсiмен цилиндр беттердi еңдегенде негiзгi қозғалыс (V) абразивтi тасқа, ал берiлiс қозғалысы (S), бойлық (S_б) iлгерi-кейiндi қозғалыс өңделетiн металға берiледi. Жазық беттердi өңдегенде негiзгi қозғалыс (V) шарық тасқа, ал берiлiс қозғалысы (S) өңделетiн металға берiледi (76, е, ж сурет).

Кесу режимiнiң негiзгi элементтерi. Кесу режимiнiң негiзгi элементтерiне: кесу жылдамдығы (V), берiлiс (S), кесу тереңдiгi (t), кесiндiнiң келденең қимасының ауданы (f) даналық уақыт (Т_д ), машина уақыты (Т_м ) жатады.

Өңделетiн металдың кескiшпен салыстырғандағы шеңберлiк жылдамдығын кесу жылдамдығы (v) деп атайды. Бұл жылдамдық мына формуламен анықталады:

Өңделетiн дайындама бiр оборот жасағанда кескiштiң орын

ауыстыру мелшерi б е р i л i с деп атайды, оны —д- -пен алады. Өңделетiн металдың айналу өсiне перпендикуляр бағытта елшенгең өңделетiн бет пен өңделгеп бет арасындағы қашықтықты кесу тереңдiгi (t) деп атайды. Ол мынағаң тең:
мұндағы D және d — өңделетiп бет пен өңделгеп беттiң мм-мен алынған сәйкес диаметрлерi.

Берiлiс пен кесу тереңдiгiнiң кебейтiндiс кесiндiнiң көлденең қимасы (f) деп аталады, ол мынаған тең:

Даналық уақыт мына формула бойынша анықталады:

Мұндағы Т_м — машинаның жұмысқа жұмсаған жалпы уақыты, мин,

Машинанң бір детальды өңдеуге жұмсалған уақыты мына

формула бойынша анықталады:

Т_м=L*i/s*n

Мұндағы L- кескiштiң бiр жүрiсi, мм,

жасау өндiрiсiнде орындалатын жұмыс пен станоктың түрiне қарай әр түрлi кескiштер қолданылады. Кескiштермен жұмыс iстейтiн өндiрiсте көп тараған станоктар мыналар: токарь, бұрғылау, қашау, револьвер, кесiп кеңiту станоктары мен автоматтар.

Кескiштің бұрыштарына негiзгi, жәрдемшi және пландағы

бұрыштар жатады (77. б-сурет).

Кескіштің негiзгi артық жазықтығы мен кесу бетiнiң арасындағы бұрышты оны бас артқы бұрышы (α) деп атайды. Кесу бетi мен кескiштiң негiзгi артқы жазықтығының арасындағы үйкелiс күшiнің шамасы бұрышына байланысты өзгерiп отырады. Әдетте α=6°/12° болады.

Кескiштiң алдыңғы және артқы жазықтықтарының арасындағы бұрышы оның үшкiрлеу бұрышы (β) деп аталады. Үшкiрлеу бурышының шамасы өңделiнетiн металдың қаттылығына байланысты.

Кескiштiң алдыңғы жазықтығы мен кесу жазықтығына перпендикуляр жургiзiлiп, оның негiзгi кесушi жиегiнен өтетiн жазықтықтұң арасыңдағы бұрышты кескіштің алдынғы бұрышы (γ) деп атайды. Бұл бұрыш жаңқаның оңай жонылуына әсерiн тигiзедi және оның мәнi терiс немесе оң болуы мүмкiн. Әдетте

Кескiштiң артқы бас бұрышы мен үшкiрлеу бұрышының қосындысын кесу бұрышы (δ) деп атайды.

Кесу бұрышы мен алдыңғы бұрыштың қосындысы 90°-қа тең:

Негiзгi кесушi жиектiң негiзгi жазықтықтағы проекциясы берiлiс бағытының арасындағы бұрыш аландағы бас бұрыш (φ)

i — алдынғы жазықтық, 2-негiзгi артқы жазықтық,3- көмекші артқы жазықтық αδ -негізгі кесуші жиек, αв- көмекші кесуші жиек, α -кескіштің ұшы

α — бас бұрышы, β — үшкірлеу бұрышы, γ — алдынғы бұрыш, δ - кесу бұрышы.

Негізгi жазықтықтағы кескіштiң көмекші жиегiнің проекциясы мен берiлiс бағытының арасындағы бұрышты кескiштiң пландағы көмекшi бұрышы депатайды. Ол φ= 10°/15°

Кескiштiң негізгi және көмекші кесуші жиектерiнің негiзгi жазықтықтағы проекцияларының арасындағы бұрышты кескiштің төбесіндегі бұрышы (ε)деп атайды.

78-сурет. өңделетін металдың беттері мен

алғашқы жазықтықтары:

1-негізгі жазықтық, 2-кесілетін жазықтық,

3-өңделетін бет, 4-кесу беті, 5-өңделген бет.
φ +ε+φ₁=180°

Өңделетін металдың беті үш түрлі беттен тұрады. (78-сурет):

жаңқа жонылатын немесе өңделетін бет (3);

жаңқа жоңылғаннан кейін пайда болған - өңделген – бет (5);

кескіштің негізгі кесуші жиегі тудыратын кесу беті (4).

Кескiштiң бұрыштары кесу жазықтығы мен негiзгi жазықтық бойынша анықталады. Кесу жазықтығы кесу бетiн жанап кескiштiң негiзгi кесу жиегінен өтедi. Негiзі жазықтық кескіштің көлденең және бойлық берілістеріне параллель бағытта өтеді.