ҒЫЛЫМИ КІТАПХАНА Ақпараттық-библиографиялық қызмет секторы

ҒЫЛЫМИ КІТАПХАНА

Ақпараттық-библиографиялық қызмет секторы

/Библиографиялық көрсеткіш/

Тараз 2013

Наурыз – халықаралық мейрам

Ол ежелден әлемнің көп халқына тән

Наурыз, март (парсыша «нау» (жаңа) және «руз» (күн) – Жаңа жылдың бірінші күні деген мағынаға ие. Ол – күнтізбелік жылдың үшінші айы (31 тәулік), көктемнің басы. Қазақтар бұл мейрамды Әз-Наурыз мейрамы деп те атайды. Халықтың ежелгі наным-сенімінде наурыздың алғашқы үш күнінде жер-көкті жарып ерекше дыбыс (гуіл) естіледі. Мұны тек қана жұмақтан шыққан қой, сол арқылы оны бағып жүрген қойшы ғана естиді. Бұл күні бүкіл табиғатқа, тіршілік иесіне, өсімдік, жан – жануарға ерекше сезім, қуат, қасиет нұры құйылады. Сол себепті, халқымыз «Әз болмай, мәз болмайды» деген.

Бұл жөнінде мынандай аңыз бар: Бір күні Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауына келген сәт-те жердің бетін жайлаған топан су кері қайтады. Сол сәт жер бетіне табаны тиген барлық тіршілік иелері көк аспаннан түскен қасиетті қазаннан бірге дәм татады. Содан, бұл күнді – ұлыстың ұлы күні деп жариялайды. Наурызды тойлау тарихы Ұлы Абай өзінің «Біраз сөзі қазақтың қайдан шыққаны туралы» жазбасын- да Наурыз тарихын көшпелі халықтардың «хибиғи», «хұзағи» деп аталатын көне заманына ұш- тастырады. Парсының «нау» сөзі әртүрлі өзгерістерге ұшырағанымен, сол мағынада көп халықтың тілінде сақталып қалған. Ол орысша – нов (ай), немісше – нойе, латынша – нео. Осылайша «нау» сөзі индо – еуропалық халықтар дараланудан да бұрын пайдаланылған. Ал одан бергі мерзім ғана 5 мың жылдан асады. Қазақтың көне шежіресінде де Наурыз, Алаш деген сөздер бар. 

ТМД Астрономия геодезия қоғамының толық мүшесі Ж.Сахиев: 

Көне мейрам Наурызды әлемнің көп халықтары тойлаған, қазір де тойлайды. Сондықтан да оны халықаралық мейрам деп те атауға болады. Наурыз мейрамын ежелгі гректер «патрих», бирмалықтар «су мейрамы», тәжіктер «гүл гардон», «бәйшешек», «гүлнаурыз», хорезмдіктер «наусарджи», татарлар «нардугаш», буряттар «сагаян сара», соғдылықтар «наусарсыз», армяндар «навасарди», чуваштар «норис ояхе» деп әрқилы атап, тойлаған. Ал енді, Рим республикасында біздің дәуірімізден бұрынғы VIII ғасырдың орта шенінен бастап қолданылған күнтізбеде Жаңа жыл наурыз айынан басталып, қазіргі күнтізбелерінде әлі күнге дейін сақталып отыр. Римдіктер жылдың бірінші айын соғысқа тиым салушы құдай Мартиустың атымен март деп атаған. 
Көнедегі Русьте де хрисиан діні қабылданғанға дейін Жаңа жылды бірінші март күні қарсы алу дәстүрі болған. Бұл күні Русь халқы мынандай әдет – ғұрыптар жасаған: 1. Құт құдайының құрметіне деп шырақтар жағып, оны шие ағаштарына ілген. 
2. «Түрлі аурулар мен пәле – жаладан сақтайды» деген ырым, сенім бойынша дастарқан басына жиналған әрбір шаруаның алдына үш бас сарымсақ пен столдың нақ ортасына бетін шөппен жапқан 12 тал пияз қойған. 
Наурыз күні ертедегі грек патшасы алтын тағынан түсіп, өзіне ұнаған қызметшісіне бір күн өз орнын берген.
Байырғы Иран патшасы әділ уәзіріне өз шапанын сыйға тартқан. 
Осы дәстүрлер жөнінде кейінгі кезде басылым беттерінде жазылып та жүр.
Наурызды кім қалай тойлаған?
Ұлы ғұламалар Әбу Райхан Бируни, Омар Һайям тәрізді әлем таныған тарихи тұлғалардың еңбектеріндегі Шығыс халықтарының Наурыз мейрамын қалай той-лағаны туралы деректерге назар аударсақ, парсы тілдес халықтардың Наурызды бірнеше күн тойлағанын білеміз. Яғни, олар Наурыз күндерінде мынандай салт-дәстүр, ырымдар жасаған:
1. Әр жерде үлкен от жағып, отқа май құйған.
2. Жаңа өнген жеті дәнге қарап болашақты болжаған.
3. Жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже «сумалық» ұсынған.
4. Ескі киімдерін таста-ған.
5. Ескірген шыны аяқты сындырған.
6. Бір-біріне гүл сыйлаған.
7. Үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою - «күн символын» салған.
8. Үйлеріндегі тіреу ағашқа гүл ілген.
9. Жамбы ату тәрізді түрлі жарыстар өткізген.
10. Бұл күні кәрі-жас мәз болып, бір-біріне жақсы тілектер айтқан, араздаспаған.
Бұл дәстүрлерге түсінік Мұндағы бірқатар салт-дәстүрлер ежелгі Тәңірлік танымға сәйкес орын алған. Тәңірлік таным бойынша осындағы кейбір нәрселер төмендегідей таңбаларды танытады:

1. Садақ – Кеңістіктің, Ана тектің, Судың таңбасы.

2. Оқ – Уақыттың бала- масы ретінде бүкіл Ғалам-ның, Ата тектің, Ағаштың таңбасы.

Түркиядағы Наурыз Түркияның сол кездегі премьер – министрі Тансу Чиллер ханымның тікелей араласуымен, 1995 жылы республиканың ресми мейрамдарының қатарына бай тарихы бар Наурыз мейрамы да қосылғанды. Нау- рыз мейрамы туысқан Түр-кияның түкпір – түкпірінде «Сұлтанай Наурыз», «Нау- рыздың тоғысы», «Наурыздағы мұз бұзылысы» және тағы да басқа атаулармен өткізіледі. Оңтүстік Анадолыда (Ғазиантеп) 22 Наурыз – «Сұлтан Наурыз» деп аталады. Жергілікті халықтың сенімі бойынша күн теңелетін түні белгісіз уақытта аяғындағы білезікті сыңғырлатып, кесте тоқи отырып, ғажап сұлу қыз батыстан шығысқа қарай аспанды кесіп өтеді. Кейбір аңыздарда құс киімін киген жігіт деп те айтылады. Сұлтан Наурыз уақытын көрген адамдардың тілегі қабыл болады деген сенім қалыптасқан. 

Шығыс Анадолыда халық күн теңелген түні Он сегіз мың ғаламның барлық жанды, жансыздары Тәңірге сәжде етеді деп ойлайды. Осы күні табынушылардың бір жылдағы болашағы анықталады деп сенеді. Сондықтан да қаріп - қасірлерге, кембағалдарға жәрдем беріледі. 17 наурыз қарсаңында жасырылған тас арқылы үйдегі қай адамға бақ қонатыны анықталады. Қазақ жеріндегі Наурыз Жас Кеңес өкіметі Наурыз мейрамын халыққа қайта тарту еткенімен, ол 1926 жылы «діни мейрам» саналып, күрт тоқтатылды. Содан, ол халқымызға 1988 жылы әзер оралды. Қазақтардың ежелгі наным – сенімі бойынша, 21 наурыз түні даланы Қыдыр ата аралайды. Қазақтар ұлыстың ұлы күнін жаны – тәні таза қалпында, жаңа киіммен, жақсы тілекпен қарсы алады. Адамдар бір-бірімен жылы жүзде амандасып, Наурыз бата береді, Наурыз көже ішеді, араздасып жүрген ағайынды татуластырып, мүсәпір, мүгедектерге жәрдем береді, ұлттық ойындар өткізіп, ән – жыр айтады, күй тартады (өнерпаздар), бітелген бұлақтардың көзін ашып, жерге тал отырғызады. Бұрындары қазақтар таңата биік төбенің басына шығып, жаңа күнді қарсы алған. Мейрамды ұлықтағандар Көне заманнан бері Наурыз мейрамы, оның салт-дәстүрлері туралы өз еңбектерінде құнды деректерді жазып қалдырғандар, Ұлыстың Ұлы күніне ән-жыр ар-нағандар аз емес. Олардың ішінде Шығыстың данышпандары Махмут Қашқари, Әбу Райхан Бируни, Әбунәсір Фирдоуси, Әлішер Науай, Омар Һайямнан бастап қазақ халқының ғұлама-лары Абай, Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Сәкен және тағы да басқалар Наурыз мейрамы туралы аса бағалы еңбектер, ғибратты сөздер, жақұт жырлар жазып кетті. Өйткені, Наурыз – Шығыс елі үшін ежелден-ақ ынтымақ – ырыс мейрамы. Бұл күні – араздасу, харамдыққа жол беру – ауыр күнә. Наурыз мейрамына байланысты атаулар:

Наурыз күні, Наурыз айы, Наурызнама, Наурызкөже, Наурыз тойы, Наурыз жыры, Наурыз жұмбақ, Наурыз бата, Наурыз тілек, Наурыз төл, Наурызкөк, Наурыз есім, Наурыз шешек, Наурызша, Әз, Қыдыр, Саумалық, Мұхаррам (тыйым), Самарқанның көк тасы. Наурыз бата Өркенің өссін!

Әр күнің Наурыз күніндей берекелі болсын! Ұлыстың ұлы күнінде:

Ұлың – оңға, қызың қырға қонсын! Еліңе елеулі, халқыңа қалаулы бол! Айың тусын оңыңнан, Жұлдызың тусын солыңнан! Бақ берсін, Қыдыр дарысын! Ұлыс оң болсын, Ақ мол болсын! Наурыз қазаққа қалай қайтарылды?

Наурызды Қазақстанда тойлау тоқтатылғаннан кейін 62 жыл өткенінде Мұхтар Шаханов бұрынғы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Г.В.Колбинге Наурызды халыққа қайтару жөнінде арнайы хат жазды. Және де оған мынандай талап қойды:
«У меня есть конкретные предложения. У казахского народа существуют свои традиции, свои праздники. Одним из таких праздников является «Наурыз».
Заимствование из фарси, это понятие постепенно стало символизировать приход весны, пору обновления жизни. «Наурыз» массово праздновался каждый год, начиная с 22 марта. В этот день выравнивается продолжительность дня и ночи. Мы, поколение послевоенной поры, стали едва ли не последними свидетелями этого торжества. Помню, как мы в детстве вместе со взрослыми встречали это красочное зрелище. Пеклись пироги

Мақтымқұлы:
... Жеткен кезде Науры- зымыз жапан біткен жаң-ғырар, Тұман орап тау басын, аспан үрпі салбырар. Жансыздарға жан бітіп, әуен билеп маңды бір, Жер көгеріп, шөп қаулап, мерейін бір қандырар. Күнге тосып арқасын жан-жануар албырар, Аунап-қунап барлығы жерге түгін қалдырар.

Міржақып Дулатов:
«Наурыз қазақтың шын мағынасындағы ұлт мей рамы. Наурызды қазақтан басқа күншығыс жұрттарының көбі мейрам етеді. Бірақ бұлардың бәрін салыстырғанда Наурызды біздің қазақтың мейрамы етуі айрықша сыйымды, артықша дәлелді.

Әр халықтың өзінше Жаңа жылы, жыл басы болады. Азияда Жаңа жыл жазғытұрым, қазақ елінде – наурыздың жиырма екісі. Жаңа жыл күні қазақ күн райына қарай алдағы жазды рақатты, рақатсыз болады деп болжау жасайды. Қар тез кете ме, жаз жылдам бола ма деп болжам жасайды». 

Праздник жизни

Согласитесь, отмечать Новый год – это приятно. Это новые надежды, совершенно отчаянные планы, поздравления, пожелания, свет, доброта, любовь...

Словом, начало новой жизни. Наурыз мейрамы — праздник весеннего обновления. Некоторые ошибочно считают его религиозным. Наурыз возник у народов Востока задолго до принятия мусульманства. Наступление нового года по восточному лунному календарю совпадало для кочевников с периодом окончания окота скота и днем Великого равноденствия.




Считается, что в ночь с 21 на 22 марта землю обходит старик Кадыр. Он  посылает людям счастье,  земле – плодовитость, он желает нам  благоденствия, и оно приходит, если только мы сами все не портим. Наурыз – воплощение радости, ликования, просыпающейся природы. Этот праздник горячо любим не только казахами, его ждут и с удовольствием отмечают  все казахстанцы, потому что у солнца, радости и любви нет национальных признаков. «Литер» поздравляет всех читателей с Наурыз мейрамы и желает всего наилучшего!

Главный весенний праздник Наурыз, сохраняя верность древним традициям, столица Казахстана собирается отметить с размахом. Иначе и быть не может, ведь праздник этот особенный. Может быть, кто-то не знает, что 30 сентября 2009 года Навруз ЮНЕСКО включила в Репрезентативный список нематериального культурного наследия человечества. Именно с той поры 21 марта получил прописку в календаре как Международный день Навруз.

Астана в последнюю декаду марта и предстоящие пять мартовских дней обещает превратиться в праздничную арену культурных мероприятий. Это выставки, концерты, народные гуляния и спортивные состязания на любой вкус. Но это лишь  внешнее проявление праздника. Что до его духовной составляющей, в это время очень важно прощать друг другу все обиды и спешить делать добро. Поэтому у многих появляется желание стать чуточку добрее. К примеру, устроить благотворительную акцию для тех, кто в этом нуждается, – детей-сирот, инвалидов и престарелых граждан нашей страны. Что до праздничного дастархана, на нем непременный атрибут – традиционное блюдо наурыз-коже. Хотя спешить делать добро нужно в любой день и без праздничного повода.

Между тем многие астанчане и гости столицы задаются конкретным резонным вопросом: как провести предстоящие пять выходных дней. Уже вчера в Государственном академическом русском драмтеатре имени Максима Горького была создана праздничная атмосфера на театрализованном представлении «Под единым шаныраком». Открыл двери для ценителей прекрасного Музей современного искусства, приглашая на выставку художника Казбека Ажибекулы и экспонатов, собранных за годы независимости.

Кроме того, сегодня, завтра и в последующие за ними дни массовые народные гуляния, концерты и спортивные состязания пройдут на городской площади у столичного акимата, в Парке влюбленных возле торгово-развлекательного центра «Хан шатыр» и не только.

А 22 марта в 10 утра на площади у монумента «Ћазаћ елі» будет дан старт грандиозному театрализованном представлению и праздничному концерту «Наурыз мейрамы». Праздник будет проходить на фоне импровизированного казахского аула, который символизирует единство и благополучие казахстанского народа. В юртах будут продемонстрированы казахские национальные традиции и обычаи. И все, кто придут в этот день к монументу, смогут за праздничным дастарханом отведать наурыз-коже, полакомиться пловом, баурсаками, горячим чаем и десертами на любой вкус.
Ғылыми кітапханасының кітап қорынан
74.03(5Каз)

K17 Kalybekova, F.

Theoretical and applied fundamtntals of Kazakh folk pedagogy [Текст] / F. Kalybekova.- Almaty: BAUR, 2006.- 324pp. 3 экз.
84(5каз-каз)5

А37 Ақ тілек бата [Мәтін] / Құрастырушы К.Ж.Оразалин.- Алматы: LEM, 2002.- 208б. 11 экз.
63.5(5Қаз)

А79 Армысың, әз-Наурыз! [Мәтін]: Монография.- Алматы: Зерде, 2010.- 357 б. 5 экз.


74.200.5я7

Б88 Бұзаубақова, К.Ж.

Мектеп кеші көңілді [Мәтін]: оқу құралы / К.Ж. Бұзаубақова.- Тараз: ТарМУ, 2003.- 310б. 54 экз.
63.5(5Каз)

К30Кенжеахметұлы, С.

Жеті қазына:Жиған-терген. 1 кітап [Мәтін] / С. Кенжеахметұлы.- Алматы: Ана тілі, 2002.- 136б. 10 экз.
63.5(5Каз)

К30 Кенжеахметұлы, С.

Жеті қазына:2 т. [Мәтін]. Бірінші кітап: жиған-терген / С. Кенжеахметұлы.- Алматы: Ана тілі, 2002.- 136б. 10 экз.
82.3(5Каз)

К95 Күйеу келтір қыз ұзат, тойыңды қыл [Мәтін]: Әдеби-этнограф. таным.- Алматы: Санат, 1994.- 240б. 1 экз.
63.5(5Каз)

Қ19 Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері:өткендегісі және бүгіні [Мәтін]: мақалалар жинағы / Ред.алқасы М.Қ.Қозыбаев, С.Е.Әжіғали, Қ.С.Алдажұманов және т.б.- Алматы: Ғылым, 2001.- 428б. 8 экз.
85.34

Қ70 Қош келдің Наурыз! [Мәтін].- Алматы: Өнер, 1993.- 79б.- (Өнертану). 5 экз.
2

К700 Қош келдің Наурыз! [Текст].- Алматы, 1993. 1 экз.
63.5(5Қаз)

Н28 Наурыз [Мәтін]: жаңғырған салт-дәстүрлер / Құрастырған М.Қазбеков.- Алматы: Қазақстан, 1991.- 256б. 1 экз.
63.5(5Қаз)

Н28 Наурыз:жаңғырған салт-дәстүрлер [Мәтін] / Құраст. М.Қазбеков.- Алматы: Қазақстан, 1991.- 256б. 1 экз.

63.52(2К)

Н280 Наурыз [Мәтін]: ұлыс күніне арналған халық өлеңдері.- Алматы: Балауса, 1994.- 19б. 6 экз.
85.34(2К)

Н28 Наурыз мейрамын қалай өткізуге болады? [Мәтін]: (метод.ұсыныс) / Құраст.Б.Р.Айтмамбетова, Қ.М.Ысқақов.- Алматы: Өнер, 1991.- 203с.- (Өнер). 4 экз.
74.04/2к/

Н280 Наурызбаев, Ж.

Ұлттық мектептің ұлы мұраты [Мәтін]: Оқушыларға мәдени-этникалық білім беру туралы / Ж. Наурызбаев.- Алматы: Ана-тілі, 1995.- 188б. 4 экз.
63.5

Н280 Наурызнама [Мәтін]: аталы ойлар / Дайынд.С.Дәуітұлы.- Алматы: Жалын, 1993.- 110б. 1 экз.
63.5(2К)

Н28 Наурызнама [Мәтін]: аталы ойлар.- Алматы: Жалын, 1993.- 112б. 4 экз.
63.5(2К)

О-58 Омаров, А.

Наурыз [Мәтін] / А. Омаров.- Алматы.: Білім, 1990.- 32б. 1 экз.
Мерзімді басылымдар бетінен
Ахмет, Б.

Әз Наурыз, нұр жауғыз/ Б. Ахмет // Ақ жол.- 2009.- №53.-25наурыз.- Б.1.
Бодыкова, А.

Нағыз тілек- Наурыз бата [Мәтін] / А. Бодыкова // Ақ жол.- 2012.- № 32.-20 наурыз.- Б. 4.
Жолқұтты, Ы.

Егемен елдің рухани өлшемі [Мәтін] / Ы. Жолқұтты // Алтын Орда.- 2010.- №13.- Б.1, 14-45.
Кенжебай, М.

Біз кімнің жаңа жылын тойлап жүрміз?/ М. Кенжебай // Ана тілі.- 2006.- №14.-6 сәуір.
Қазақ күнтізбегі қалай қалыптасқан?// Қазақстан Заман.- 2006.- №13.-24 наурыз.
Қалымбайұлы, Е.

Бұл мейрамды дұрыстап өткізу керек/ Е. Қалымбайұлы // Айқын.- 2009.- №48.-20наурыз.- Б.1.
Қоспағанбетова, И.

Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар [Мәтін] / И. Қоспағанбетова // Заң газеті.- 2012.- № 39.-15 наурыз.

Қош келдің, әз Наурыз ! [Мәтін]: Ұлыстың Ұлы күні // Ақиқат.- 2010.- №3.- Б.3.
Мәми, Қ.

Құттықтау: 22-наурыз / Қ. Мәми // Заң газеті.- 2006.- №50.-22 наурыз (сөзі жақсы.
Олжабай, К.

Қымбатты Тараз қаласының тұрғындары/ К. Олжабай // Жамбыл Тараз.- 2009.- №22.-20наурыз.- Б.1.

Празднику всякий рад: [Все праздники в Республике Казахстан] // АиФ.- 2007.- №45.-7-13ноября.- С.11.

Сайлаубек, Л.

Халықтық мереке [Мәтін] / Л. Сайлаубек, А. Үсейінова // Ақ жол.- 2012.- № 33.-27 наурыз.- Б. 1.
Сайлауқызы, Н.

Наурыз мерекесінің танымдық әлеуеті/ Н. Сайлауқызы // Қазақстан құрлысшысы.- 2006.- №6 21 наурыз.- Б.7.

Талапұлы, Т.

Мерекенің мәні тағылымдылығында/ Т. Талапұлы // Жамбыл Тараз.- 2009.- №22.-20наурыз.- Б.1-3.

Таңжарық, Т.

Наурызек [Мәтін] / Т. Таңжарық // Жамбыл Тараз.- 2012.- №12.-21 наурыз.- Б.2.
Хан, С.

Наурызды қалай тойлаймыз? [Мәтін] / С. Хан // Жамбыл Тараз.- 2012.- №12.-21 наурыз.- Б.4.
Дайындаған библиограф Искакова Дина Шералиевна

жүктеу/скачать 5,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: