«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

8-бӛлім ДӘНДІ БҦРШАҚ ДАҚЫЛДАРЫ 
8.1
 
Бҧршақ тҧқымдас ӛсімдіктер ӛніміндегі азоттың мӛлшері 
 
Бҧршақ тҧқымдас ӛсімдіктер климаты қҧрғақ болып келетін 
субтропикалық, сонымен бірге солтҥстік қоңыржай және салқын климатты 
аудандардағы ӛсімдіктер жабынының қалыптасуында аса маңызды роль 
атқарады. Егін шаруашылығы практикасында бҧршақ тҧқымдас ӛсімдіктердің 
маңызы зор, себебі олар тҥйнек бактерияларымен симбиоз тҥзіп, ауадағы бос 
жҥрген азотты бойына сіңіруге мҥмкіндік алады. Осы қасиетіне байланысты 
балама егіншілік жҥйесін енгізуде де бҧршақ тҧқымдас ӛсімдіктерді қолдану 
жақсы нәтиже береді.
Бҧршақ тҧқымдас дақылдардың бір азық ӛлшеміндегі белок мӛлшері 
басқа астық дақылдарына қарағанда екі – ҥш есе артық болады. Ал, белок 
дегеніміздің ӛзі адамзат тағамының ең негізгі, басқа затпен алмастыруға 
келмейтін қҧрамы болып табылады. Сондықтан да ӛсімдік белогын ӛндіру, 
дақылдарды азот тыңайтқыштарымен қамтамасыз етуге, топырақтағы азоттың 
қҧрамына, топырақтың табиғи қҧнарлығына тығыз байланысты болады. 
Азоттың кӛзі ретінде ӛсімдіктер азот қышқылының және азотты қышқыл 
тҧздарын – нитраттар мен нитриттерді, аммоний тҧздарын, кейбір органикалық 
азотты қосындыларды, несеп нәрі мен амин қышқылдарды пайдаланады. 
Азоттың жалпы тірі организмдердегі маңызы оның амин қышқылдардың, 
нуклеин 
қышқылдарының, 
нуклеопротеидтердің, 
ферменттердің, 
витаминдердің, басқа да толып жатқан биологиялық ырықты заттардың негізгі 
қҧрылыстық бӛлігі екендігіне байланысты. 
Соңғы кезде егіншілікте биологиялық азот мәселесіне кӛп кӛніл бӛліне 
бастады. Бҧл ӛте маңызды мәселе. Ол адам қызметінің бҧршақтҧқымдас 
дақылдардан жоғары ӛнім алу, топырақ кҧнарлығын сақтау мен арттыру, 
ауылшаруашылығы экономикасы және қоршаған ортаны қорғау секілді барлық 
жағын қамтиды. Ӛкінішке орай, биологиялық азоттың топырақ қҧнарлығын 
жақсарту, дақылдар шығымдылығын арттыру, сондай-ақ биосфераны 
қорғаудағы роліне бугінге дейін лайықты баға берілмей келеді. 
Солай бола тҧрса да ауылшаруашылығын химияландыру кең ӛріс алған 
қазіргі кезеңнін ӛзінде биологиялық азот сіңірудің ролі тӛмендемек тҧрмақ 
белогы тапшы астықтҧкымдастар орнына бҧршақтҧқымдастар егісінің 
ҧлғаюына байланысты одан сайын ӛсе тҥсуде. 
Азот қорын толықтыратын басты кӛздердің бірі тҥйнек бактериялармен 
бҧршақ тҧқымдастар симбиозы арқылы жҥзеге асырылатың молекуларлы 
атмосфера азотыңың биологиялық сіңірілуі болып табылады. 
Кӛптеген ғалымдардың мәліметтеріне қарағанда, дәнді –бҧршақтылар дәні мен 
сабанының қҧрамы жағынан ӛзге дақылдардан, соның ішінде дәнді астық 
тҧқымдастардан азотының мол болуымен ғана емес, сонымен бірге 
фосфордың, кальций мен калийдің, кӛбінесе магний мен кҥкірттің ӛте кӛп 
болуымен кӛзге тҥседі. Сондықтан дәнді –бҧршақтардың жақсы ӛнімі 

топырақтан кӛптеген мӛлшерде азотты және басқа да қоректік элементтерді 
алып кетеді.
Дәнді - бҧршақты дақылдарда азоттың орыны әсіресе атмосфералық 
азотты сіңіруі есебінен толтырылады. Алайда, дәнді - бҧршақты ӛсімдіктің 
азотты жалпы жинақтауы, ауадан сіңірілетін азоттың мӛлшерінен әрдайым 
артық болады. Дәнді- бҧршақтылар ӛнімге қажетті азоттың едәуір бӛлігін 
топырақтан алады. Дәнді бҧршақтылар ӛнімінің жер бетіндегі бӛлігі - дәні мен 
сабаны немесе кӛк массасы- оны азыққа пайдалану мақсатымен егістіктен 
шығарылатынын ескерсек, онда дәнді бҧршақты дақылдың ӛнімін жинағаннан 
кейін сол егістік топырағында, әдетте азоттың жинақталуы байқалмайды, оны 
тіпті бірсыдыра кеміп кетуі де мҥмкін, ӛйткені ауадан сіңірілген бҥкіл азот 
ӛсімдіктің жер бетіндегі бӛлігінде болады. (30 кесте) 
Дәнді – бҧршақтылар ӛнімін мал азығына пайдаланатын шаруашылық 
ҥшін азоттың жалпы балансында ӛсімдіктің жер бетіндегі бӛлігінің азоты да 
ескерілуге тиіс, ӛйткені ол сол шаруашылық егістігіндегі басқа ӛсімдікке 
пайдаланылатын кӛңге барады. 
30-кесте. Дәнді – бҧршақтылар ӛніміндегі азоттың орташа мӛлшері 
Дақыл 
Ӛсімдік бӛліктері 
N 
Ас бҧршақ 
Дәні
Сабаны
Кӛк массасы 
4,50 
1,4 
0,65 
Фасоль 
Дәні 
3,68 
Жем бҧршақ 
Дәні 
Сабаны 
4,08 
1,25 
Соя 
Дәні 
Сабаны 
5,80 
1,20 
Люпин (кӛк) 
Дәні 
Сабаны 
Кӛк массасы 
4,80 
1,00 
0,55 
Жасымық 
Дәні 
4,80 
Сиыр жоңышқа 
Дәні
Сабаны 
4,55 
1,40 
Кӛптеген мал азықтық дақылдар ішінде дәнді бҧршақ дақылдары қҧрамы 
жағынан аса бағалыларға жатады.Дәнлі бҧршақ дақылдарының қҧрамына

енетін белоктың басым кӛпшілігі ауадағы азотты сіңіру арқылы қҧралады. Бҧл 
биологиялық топтардағы дақылдар ерекшеліктекрі олардың тамырларындағы 
тҥйнек бактерия жинақтары арқылы ауадағы азотты топыраққа сіңіреді де, оны 
азотпе байытады. Бҧршақ тҧқымдас дақылдардың осы ерекшелігі топырақтың 
қҧнарлығын арттырып, келесі себілетін дақылдардың ӛнімін, қҧрамындағы 
белок сапасын жақсартуға жағдай туғызады.Бҧршақ дақылдарының дәні ет 
орнына жҥретін бірден –бір бағалы тағам.Қытай, Ҥндістанжәне басқа да Азия 
елдерінде оларды дән және ҧн, консервілер ретінде кӛп пайдаланады. Бҧршақ 
дақылдары дәндерінде А1, В1, Д1, Е, С1 витаминдерінің молдығына орай мал 
азықтық және тағамдық бағалылығы арта тҥседі, сонымен қатар тамақ және 
қайта ӛңдеу ӛнеркәсібі ҥшін теңдесі жоқ шикізат. Егістіктің әр гектарында 
дәнді бҧршақ дақылдары 100- 400 кг дейін ауа азотын жинақтайды, осы 
азоттың біршамасы олардың ӛнімінен алынғанымен, 25 – 40% топырақта, 
сабақ, тамыр қалдықтарында қалып, ауаға қайта шығады. Дәнді бҧршақты
дақылдардың артықшылығы – бҧл дақылдардың дәні мен кӛк шӛбінде белок
кӛп болады.
Мыс: - Сояның 100 кг. дәнінде 19 кг. сінімді протеин, чинада -22,9 
,сиыржоңышқада -22,7 , жасымықта 21,6., ас бҧршақта -19,5 кг протеин бар, 
ал жҥгерінің 100 килограмм дәнінде небәрі 7,8 килограмм протеии болады. 
Егіншілік мәдениетін кӛтеруде және танапты егістік қҧрамындағы 
дақылдардың ӛнімін жоғарылатуда бҧршақ дәнді дақылдары тиімді әсер етеді. 
Топыраққа жиналған органикалық қосылыстар азот мӛлшерін ғана жақсартып 
қоймай, топырақтың ерімейтін қосылыстарын пайдалануға жағдай туғызады. 
Дәнді бҧршақ дақылдарының егіс кӛлемі жер шарында 90 млн гектардан астам.
Кӛптеп егілетін елдерге Ҥндістан және Қытай жатады. КСРО бойынша дәнді 
бҧршақ дақылдары 5 млн гектар жерде егіледі.

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: