Өнертану. МӘдениеттану 3 к-лйтқллиевл қазақ биінің жанрлық сипаты
жүктеу/скачать 189,5 Kb. Pdf көрінісі
|
К. Айткалиева
| Рәсімдік-саіттық билер
- «Бақсы ойьшы», «Ай қосақ», «Жезтырнақ», «Буын би», «Жар-жар», «Қоштасу», «Айда, былпым», «Келіншек», «Шалкыма». 2. Жауынгерлік-аңшылық билер - «Сайыс», «Ақат», «Қылышпеи би», «Мерген»,, «Қоян бүркіт», «Құсбегі-дауылпаз». 3. Түрмыс-сапттық-епіктеу билер — «Өрмек би», «Ортеке», «Қара жорга», «Тепеңкөк». 4. Көһшілік билер- «Алкақотан», «Алтынай», «Кербез би», «Ыргақгы», «Қазкатар», «Балбырауын», «¥тыс би», «Көкпар», «Қос алка», «Шапгу» т.б. Ө.Жәнібеков қазақ биінің жанрын әзінше былай жікгейді: көне эдет-гүрыща («Бақсы ойыны», «Айқосақ»), аңыз-әңгімелерге («Жезтырнақ»), әзіл-цалжыңга («Келіншек»), ецбек тэсіпдеріне («Киіз басу», «Өрмек би»), ацшыпыща («Мерген», «Бала қьфан», «Құсбегі-дауылпаз», «Қоян-бүркіт»), буын цимылдарына («Сылқыма», «Ақат», «Буын биі»), көпшілік ойыпдарына («¥тыс би», «Алқа-котан»), шабандоздыща («Көкпар», «Ырғакгы», «Балбырауын»), сәнденуге («Қаз-катар», «Шалқыма», «Қос алқа», «Айда былпым», «Қоштасу», «Айжанкыз», «Былқылдақ»), еліктеуге («Ортеке», «Тепең көк», «Қара жорга»). Қазақ биінің бүгінгі жағдайын зерделеп жүрген зертгеуші, өнертану кандидаты ТЛзім қазақ халық биінің басты-басты сипаттарына карай топтастъфады. Мысалы, 1. Ғурыптық-салттық билер - «Баксы ойыны», «Жезтырнақ», «Қоштасу», «Бастау», «Келіншек», «Алқақотан», «Насыбайшы». 2. Аңш ы лы щ а негізделген билер - «Қоян бүркіт», «Құсбегі-дауылпаз», «Аю би». 3. Еңбек тзсілдеріне ~ «Киіз басу», «Өрмек би», «¥ршық», «Кесте». 4. Сайыс бшері - «Мерген би», «Найза ойыны», «Қылышпен би», «Қыз куу», «Көкпар», «Қара жорға», «¥тыс бю>, 5. Салтанаттық билер - «Мереке», «Шашу», «Шалқыма», «Той бастар», «Кербез би», «Балбырауын», «Алтынай». Жанр жағынан ең көп таралған билер - еліктеу жэне пантомималык, рэсімдік- гурыптык, жауьгагерлік, тұрмыс-салттык, ойын билері. Еліктеу билері сонау ерте замандардан бастау алады. Бишілер жануарлар мен кұстардың кылықтарьш бейнелеген. Билер жеке және көпшілік билер болған. Билерді еркектер мен эйелдер орындаган. «Ортеке» пантомималық бидің үш нұскасы бар: жеке, қол ұстасып ойнау билері жэне қуыршақ билері. Пантомималык «Қоян-бүркіт» биіне бір немесе екі биші қатысады, бишінің біреуі қоянды аңдыған бүркітгің кейпін бейнелейді. Биші жыртқыш кұстын калыктап ұшқанын, олжасыішң үстінен түйіле айналғанын, қоянның коркынышы мен жүгірісін, кұлауын кимылмен жеткізеді. Рэсімдік-гұрыптык билерге — бақсы билері жатады. Қазақтар шаманды «бақсы» деген. Шамандардың би тәжірибесі олардың алдында тұрган тікелей міндеттермен тыіыз байланысты. Ол қандай да болмасын қызмет түрінің белгілі бір аумағына қатаң түрде тәуелді болған. Оның себебі сол, шамандық би тэжірибесінің түрлері мен жанрлары оңай мүшеленеді және жіктеледі. Шамандык би шығармашылыгының түрлері мен жанрларын айтканда, олардың әрекеті шығармашылық сипаты болғанын атап өту қажет. Әр шаманның билері жеке, қайталанбайтын болған. Эр шаман өзінің шығармашылығына сабырсыздыкпен қарады жэне өз билеу эдет-гүрпын жзне қимылдарының жүйесін қріияда ұстады. Әдет-ғұрып эрекеттерінің негізгі түрлері: өндірістік, рулык, қауымдык болады. Билердің әр бір түрінің өзіндік кұрылымы болады. Сөйтіп, өндірістік билер - аң аулау, балық аулау, әскери би қимылдарын көрсетуден кұралды. Рулық билер отбасылық, ата-бабалық, әдет-гұрып, күнтізбелерге бөлінеді. Өз кезегінде берілген рулық әдет-гұрьш әрекеті жанрларынын әркайсысы барышпа нақгы бөлімшелерден тңэатын болған. Сейтіп, әдст-г^рыптар өзіне шілдехана, адам жерлеу, уйлену әдет-іұрып эрекеттері және соларға сәйкес билеу эрекеттерін қосып отырған. Бақсы билерінен басқа қазақ билерівде негізінен тоіггық және көпшілік билер де бар. Көщиілік, топтық, жұптық жэне жауынгерлік билерде, қағида бойышпа, қаруды меңгеру шеберлігі көрсетіледі. Ерекше ырғақпен орывдалатын турлі па, секіру қимылдарында, шабуыл, қорғаныс, шайқас бейнеленеді. Еркектер биі, аралас биі, әйелдер биі де бар. Халықтың хореографиялық мұрасында еңбек үрдісін жеткізетін билер сақталған. Әйелдер орындайтын билерде, эсіресе, мың бұралған белдін, колдын, аяктың күрделі қимылдарына кұрылған лирикалык мазмұнды ырғақгар көп болған. Көркем қиялмен байытылған бұл қимылдардың негізінде қазак қыздары мен әйелдерінің күнделікті түрмыстагы еңбек дағдылары жатыр. Бай киялдарының күшімен қайталанбас эсем дүние-мүлік жасап, күнделікті еңбек процесінің езін көркем шығармашылыққа айналдырған қазақ әйелдері кесте тігіп, кілем, бақұр, алаша току кезінде ою-өрнектің жаңа тұрін калай ойлап тапса, болмашы материалдың өзіне үйлесімді бояу қосып жарқын эсер беретін детальды қалай жасаса, би өнерінде де солай - өз сезімдері мен әсерлерін бейнелейтін әсем қимылдарды жавдарынан шығарып, косып отырған. Еңбек билері негізінен көпшілік билейтін билер, өйткені бұрынгы қазақ ауылдарында ш аруаш ы лы ктьі бірлесіп істейтін ағайын-туыстар тұрған. Мэселен, «Киіз басу» биі балетмейстер О.Всеволодская-Голушкевичтің қойылымында өте ерекше. Бұрынғы қойыльшдардан анагұрлым жетілдірілген. Мұнда киіз басушы кыздардың сабауымен жасайтын әсем қимылдары киіз басу процесінің негұрлым т а б и т а л ы ш үшін ғана қызмет етіп тұрған жоқ, сонымен бірге би тактысына сай музыкалык үн береді. «Киіз басу» бұған дейін тек қыз-келіншектердің биі болып келсе, бұл койылымда бите ерлер де қатысады. Тагы бір би «Өрнек биі» ішінара өзгерістермен біздің заманымызга жеткен би болатын. Мұнда әйелдер ғана айналысатын тоқыма өнері жатса, «Өрмек өру» биінде ез ісіне ргоа болған шебердің образы барша сезім иірімдерімен жақсы ашылган. Қазақша би билеу көбінесе топтасып эн салумен, кыздар мен жігіттердің айтысымен, той-думандардағы «Белбеу тастау», «Қассың ба доссың ба?», «Ақ терек пен көк терек», «Қол соқпақ», «Көрші» секілді ұлтгық ойындармен, тіптен «арқан керу», «құда тартар», «той бастар», «жар-жар», «бет ашар» сиякты кәде- жоралгьшармен байланысты болған. Тарихи даму барысында көптеген ғүрыптық- рэсімдік кимылдар ойынга айналды, ал халық ойындарының негізінде «Қыз куу», «Көкпар» билері туындады. Қорыта келе, бүкіл адамзаттьщ даму тарихы барысында би өнері жер бетін мекендеген басқа халықтар сияқты, қазақтардың да ежелгі тайпаларына тән болтаны даусыз. Қазақ би фольіклоры әлі де талай байлықтың куәсі болып, әрі қарай дамып ұлғаюына негіз болады. Жаңа өзекті мәселелерін дамытуда қазақ билерін қазіргі қазақ халқының емірімен байланыстъфа бейнелеу болып табылады. ӘДЕБИЕТ 1. жүктеу/скачать 189,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|