Оразбаев Қ. И. О-65 Жалпы топырақтану
жүктеу/скачать 2,94 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖАЛПЫ ТОПЫРАҚТАНУ
| Макроэлементтерге
– мөлшері 0,01%-дан ондаған пайызға дейін жететін элементтер жатады. Бұл топқа органоген- дерден (С,Р,О,N) басқа P,K ,Ca, Mg, , S, Al енеді. 2) Мөлшері 0,01-0,00001% аралығында кездесетін микро- элементтерге – Mn, B, Cu, Zn, Ba, Tі, Lі, Br, Mo, Co, т.б. жатады. 3) Мөлшері оданда аз ультрамикроэлементтерге – Cs, Se, Cd, Hg, Ag, Au, Ra т.б. жатады. Өсімдіктердің минералды қо- ректенуіне керекті (қажетті) элементтер топырақта байланысқан және ерітінді күйінде болады. Топырақтағы барлық элементтер қорының шамамен 0,2%-ы ғана ерітінді күйінде кездеседі, ал негізгі бөлігі (98%) органикалық қалдықтар, гумус (қара шірін- ді), нашар еритін органикалық емес қосындылар және мине- ралдар құрамында жинақталған. Бұлар қоректік заттардың қоры. Топырақ түзілу үдерісінде қара шіріндінің гумус минерализа- циялануы, қосындылардың біртіндеп еруі, минералдардың үгілуі нәтижесінде топырақтың құнарлылығы өте баяу артады. Өсімдіктер үшін топырақтың негізгі қасиеттері: Химиялық құрамы (қоректік элементтер мен шірінді (гумус) мөлшері, қышқылдылығы, сілтілі, т.б.), физикалық қасиеті, құрылымы, механикалық құрамы, топырақ түзілу бағыты, тұздылығы, топырақ түрлерінің экологиялық маңызы үлкен. Топырақ горизонттарының бір-бірінен айырмашылықтары бар және де тік (вертикальды) бағыттағы топырақ профилін құ- райды. Бұл өсімдік тамырларының өсуіне және жанама топы- рақтардың пайда болуына әсері бар. Топырақта бұзылмаған, шала шіріген органикалық заттар бар. Осы органикалық заттардың біртіндеп шіруі және ыдырауы нәтижесінде қара шірінді (гумус) топырақтағы минералды бөлшектерді бір-бірімен байланыстырып, топырақтың құрылы- мы, физикалық қасиетін жақсартады, құнарлылығын арттырады. Өсімдіктердің жақсы өсіп дамуына мұның әсері зор. Мысалы Орта Азиядағы, сұр топырақта қара шірінді мөлшері 1-2%, ал құнарлы, кәдімгі қара топырақтарда 7-8%. Құнарлы, қара топырақты жерлерде өсетін өсімдіктерді – эутрофты (немесе эвтрофты), ал құнарсыз топырақта өсетін- дерді олиготрофты өсімдіктер деп атайды. Бұлардың арасында аралық мезотрофты түрлері бар. Жасыл өсімдіктердің өсіп дамуына азоттың әсері орасан зор. Бірақ өсімдіктер ауадағы инертті газ күйінде болатын азот- ты (N 2 ) пайдалана алмайды. Өсімдіктер топырақтағы аммоний (NH+) және нитрат (NO 3 ) тұздарын сіңіре алады. Бірақ, топырақ ерітіндісінде нитраттардың мөлшері өте аз. Осыған сәйкес, топырақта азоттың көбірек болғанын қалайтын, талап ететін өсімдіктерді – нитрофилдер , ал топырақта азот аз мөлшерде болатын жерлерде өсетін өсімдіктерді – нитрофобтар деп атай- ды. Нитрофильді өсімдіктер орман таңқурайы (Rubus іdaeus), қызыл аюбадам (Sambucus racemosa), құлмақ (Humulus lupulus), адамзат мекеніндегі органикалық қалдық бар жерлерде өсе- тіндер: сүйелшөп (Chelіdonіum majus) меңдуана (Hyoscyamus nіder), қалақай (Urtіcfa dіoіca), тәжігүл (Amaranthus retroflexus), т.б. Калций (Са) топырақ құрылымын (структурасын) жақсар- тады, ауыр металдар мен хлоридтердің зиянды әсерін залал- сыздандырады. Карбонатты топырақтарда Са 3 % және одан жоғары болса оны кальцийге бай топырақтар деп атайды. Осын- дай жағдайда өсетін өсімдіктерді – кальциефилдер деп, ал кал- ций аз (әк аз) топырақта өсетіндерді – кальциефилсізденгендер деп атайды. Жер шарындағы топырақтардың шамамен 25%-ы, ал Қазақстандағы топырақтардың көпшілігі тұзданған. Тұздардың ішіндегі ең зияндылары, оңай, жылдам еритін NaCl, MgCl 2 , CaCl 2 тұздары. Нашар еритін CaSO 4 MgSO 4 CaCO 3 тұздарының зиянды әсері аздау. Топырақтағы тұздар құрамына және мөлшеріне байланыс- ты тұздылық деңгейі анықталады. Тұздардың құрамына байла- нысты топырақтың тұздану түрлері (типтері) төмендегідей: сульфатты – содалы, хлорлы – сульфатты, сульфатты – хлорлы және хлорлы. Егер топырақ қабаттарында оңай еритін тұздар мөлшері 0,25% -дан төмен болса, ол тұзсызданған топырақ. Егер топы- рақтың жоғарғы қабаттарында тұз мөлшері 1% және оданда жоғары болса – бұл күшті тұзданған (қара сор) топырақ. Осындай тұзданған топырақты жерлерде бұған бейім- делген жүктеу/скачать 2,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|