Қосымша материалдар Мәтін лингвистикасы ғылыми пән ретінде Мәтін лингвистикасы
Мәтінді бөлшектеу, оның композициялық бөлімдері
жүктеу/скачать 409 Kb.
|
осымша материалдар М тін лингвистикасы ылыми п н ретінде М тін
| 4 Мәтінді бөлшектеу, оның композициялық бөлімдері
4.1 Мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлшектеу Мәтіндерді микромәтіндерге – анықтамаға, жеделхатқа, газет мақаласына, хатқа және макромәтінге – бірнеше томнан тұратын романға, алғысөз және түйіні жазылған кітаптарға бөлшектеуден өзге бөлшектеудің тағы екі түрге: а) көлемдік-прагматикалық; ә) контекстік-варианттық түрге бөледі. Мәтінді бөлшектеу негізгі және факультативті, объективті және субъективті болуы мүмкін. Мәтінді объективті көлемдік–праграмматикалық бөлшектегенде мынадай негізгі бірліктерге бөлінеді: тақырып, бастамасы; мәтіннің ең ірі бірлігі-том немесе кітап; одан әрі бөлім, тарау, тарауша, отбивка, абзац, күрделі фразалық тұтастық, күрделі синтаксистік тұтастық болып бөлінеді. Күрделі фразалық тұтастық – мәтіннің ең кіші бірлігі. Н.А. Купина одан да кіші мәтін бірлігін – сөйлемді бөледі. Оның көзқарасынша, мәтін бірліктері – сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, фрагмент, бөлім, параграф, тарау, том. Н.А. Купина сондай-ақ мәтін бірліктерінен бөлек мәтінді талдау бірліктерін бөліп, оған мәтіннің дербес бірліктерін (сөйлем, күрделі синтаксистік түтастық және т.б.), мәтіннің дербес емес бірліктерін (аллофон, морф, сөз, сөз тіркесі), сол сияқты мәтіннің композициялық-графикалық бірліктерін (екпін, интонация, жол, шумақ, т.б.) жатқызады [15, 33]. Көлемдік-прагматикалық бөлшектеуде композициялық блоктарды бөліп алып, оларды сипаттағанда мәтінішілік бөлшектеуге, атап айтқанда, тақырыпқа, кіріспеге (кіріспе, бастама, экспозиция), бірнеше блоктан тұратын негізгі бөлімге және аяқталуына (қорытындысы) назар аударылады. И. Р. Гальперин мұндай мәтін бөлшектеуді (яғни мәтінде алғысөзді, кіріспені, қорытындыны бөлуді) факультативті бөлшектеу деп атайды. Мәтіннің бұл бөліктері көлемдік-прагматикалық және контексті – вариантты бөлшектеу қасиеттері жинағы сияқты. Олар атауымен мәтіннен бөлініп, тұтас шығарманың мазмұны туралы таза авторлық ой толғау болғандықтан, оқырманға әлсіз ықпал етеді. Атау (тақырып) – мәтіннің міндетті, эпиграф-факультативтік бөлігі. Кіріспе әдетте мазмұндық-концептуалды, кейде мазмұндық-фактуалды ақпараттан хабар береді. Ол оқырманның ойын әңгіменің не жайлы болатынына аудара отырып, көбіне баяндау жоспарын да, сюжетін де, негізгі ақпаратын да ашпайды. Алғысөзде мәтінде негізгі болып табылатын және тақырыпта жинақталып берілген ақпараттың белгілі бір үлесі болады. Алғысөздің ықтималды белгілері: а) аңдатпа-негізгі мәтінде көтерілген проблемаларды санамалау; ә) тезистілік-кейін негізгі мәтінде дамытылатын қағидаларды қысқартып сипаттау; б) прагматикалық-шығарманың нысанды ұстанымын сипаттау; в) концептуалдық-шығарманың негізінде жатқан кейбір теориялық, әдістемелік және басқа қағидалар; г) энциклопедиялық-автор туралы мәліметтер және осы жұмыстың алдындағы осы саладағы жұмыстардың қысқаша сипаттамасы және т.б. Бұл белгілердің бәрі алғысөз бен кіріспе үшін міндетті емес. Пролог (аңдатпа) – көркем шығарма түрлерінің біріне алғысөз іспетті, алайда алғысөз бен кіріспеден айрықша өз ерекшеліктері бар. Көбінесе ретроспективтік және перспективтік бағытқа ие. Ретроспективтік тұрғыда прологта шығарманың мазмұнын толығырақ ашуға қажетті құбылыстар, фактілер, жағдайлар сипатталады. Проспективтік тұрғыда пролог авторға оқырманды шығарма идеясын дұрыс түсінуге икемдеуіне мүмкіндік береді. Пролог мәтіннің жаңа критерийлері мен сипаттамасын ұсынады. Ең алдымен, мәтіннің бұл бөлімінің баяндаудың өзімен органикалық байланыста болмауы да мүмкін. Пролог кейде негізгі мәтіннен уақыттан, сол сияқты кеңістіктен тыс параметр ретінде алшақтайды. Екінші жағынан, пролог шынында мәтіннің негізгі мазмұнына кіріспе болуы мүмкін. Оқырманның назары негізгі мәтінде сипатталған оқиғаның өзіне емес, шығарманың қалай туғанына ауады. Алғысөздің, кіріспенің, прологтың проспективтік сипаты олардың векторлық бағытында байқалады. Оқырман шығарманың негізгі мәтінін алдын ала біліп отырады. Осылайша, мәтін алғы сөзі мазмұндық-концептуалды ақпаратта жеке-шығармашылық пайымдауды белгілі бір дәрежеде шектейді. Векторлық бағыт әсіресе ғылыми мәтіндерде айқын көрінеді (Монографияның осы томына үш бөлім еніп отыр. Бірінші бөлімде ... , екінші бөлімде... , үшінші бөлімде... . Демек, ... деуге болады). Бұл сөйлемдерден проспекцияны байқау қиын емес. Эпилог мәтіннің бөлігі ретінде романның мазмұндық-концептуалды ақпаратын ашады: эпилогсыз роман өзінің басты бағдарынан, өзінің дәуірлік мазмұнынан айырылады, алайда мәтінде эпилог үнемі бола бермейді. Соңғы сөз, әдетте, мәтіннен тыс тұрады, предициялық функцияға ие. Мазұнда-концептуалды ақпарат осында өзінің эксплициттік айтылымын табады. Соңғы сөз ақпаратты қысыңқы түрде беруге арналған. Ол бүкіл мәтіннің интеграция функциясын атқарып, аяқталғандық категориясының нақты формаларының үні болып табылады. Автосемантия алғысөздің, кіріспенің, прологтың (соңғы сөз бен прологтың да) мәтіндік сипаттамасы болып табыладыОларды шартты түрде мәтін алды және мәтін соңы деп бөлуге болады. Оның үстіне олар бір бүтіннің бөлшектері: шығарманың өзінсіз алғы сөз де, сөз соңы да болмайды. жүктеу/скачать 409 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|