Өтен айгүл жақсылықҚызы кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығы
жүктеу/скачать 484,79 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Диссертация тақырыбы бойынша жарық көрген мақалалар тізімі
- РЕЗЮМЕ на автореферат диссертации, представленной на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.01.02 – Казахская литература
- Отен Айгуль Жаксылыккызы Литературное творчество Кенена Азербаева Общая характеристика работы.
- Состояние разработанности проблемы.
- Научная новизна исследования.
- Цель и задачи исследования.
- Теоретической и методологической основой исследования
- Методы исследования.
- Структура диссертации.
- SUMMARY On the authors abstract of the dissertation submitted on competition of a scientific degree of Candidate Philology Sciences on a speciality
- General characteristic of the dissertation work.
- Developed condition of the problem
- Scientific novelty of research.
- The purpose and research problems.
- Theoretical and methodological basis of research
- Structure of the dissertation.
Қорытындыда ақын Кенен Әзірбаевтың шығармашылық өмірбаяны мен әдеби шығармашылығын зерттеуде белгілі ғалымдардың, ақын-жазушылардың ой-пікірлері негізге алынғаны, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясындағы сирек қорлардағы қолжазбалар жекелей және отбасылық материалдары пайдаланылғаны айтылады. Ғылыми жұмыстың қандай мәселелерге жете назар аударылғаны, оның зерттеу нәтижелері берілген. Кенен Әзірбаев қазақ поэзиясының бүкіл болмыс-бітімінен өзі сусындап өскен ауыз әдебиетінің дәстүрлерін жалғап, дамытып, жаңа сатыға көтергені айқын аңғарылады. Ақын өлеңдері мен дастандары, толғаулары – ХІХ ғасырдың өзекті мәселесі адамгершілік категориялары, ар-ождан, өнегелілік, сенімділікті насихаттайтын, дидактикалық тағлымы зор мұра ретінде бағалы. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ірі өкілі, айтыс өнері мен импровизаторлық дәстүрдің ақтангері, көшбастаушысы, ақындық поэзияны жаңа белеске көтеріп дамытушы Кенен Әзірбаевтың әдеби шығармашылығы – ұлт мәдениетінің алтын қорынан орын алатын қазына. Диссертациялық жұмыстың алғашқы бөлімінде тұңғыш рет Кенен Әзірбаев өнерінің жыршылық қыры сөз болып, түрлі әдеби қорлардан алынған дәйек көздері мен ел аузынан жиналған мәліметтер арқылы ғылыми тұрғыда негізделді. Кенен – жыршылық өнерді жалғастырушылардың бірі. Орта Азия халықтарына ежелден әйгілі болған «Ер Төстік», қырғыздың атақты эпосы «Манас» («Көкетайдың асы») жырларын жырлап келген. Ақын жырды түбегейлі өзгертпегенімен композициялық құрылымына, көркемдік кестесіне өзінше құбылтулар енгізді. Жыр біткен жадында жатталып, көп нәрсені көкірегіне түйген ақынның бұл салада да өзіндік қолтаңбасы бар екені анық. Кененнің жыршылық өнері туралы ой-пікірлер, деректер екшеленіп, алғаш рет бір арнаға тоғыстырылып, ғылыми дәлелдеулер арқылы тұжырымдама берілді. Жұмыстың екінші бөлімінде Кенен айтыстарына, өлеңдері мен толғауларына жан-жақты талдаулар жасалынды. Бұрыннан белгілі, түрлі айтыс жинақтарында жарыққа шыққан айтыстарымен қатар, тұңғыш рет ғылыми айналымға енген Жамбылмен, Шашубаймен, Есдәулетпен, Ләтипамен айтыстары терең зерттелді. Айтыс өнері Кененнің негізгі ақындық қырын анықтайды десек, жұмыста ақынның барлық айтыстарының тарихына, оның көркемдік ерекшеліктеріне, тақырыптық арнасына кең зерттеу жасалды. Осы орайда, айтыс жанрына байланысты белгілі әдебиетші-ғалымдардың сараптамалары негізге алынып, жұмыстың теориялық бағытын анықтауға мән берілді. Кенен Әзірбаевтың айтыстары жеке дара талданбай ХІХ ғасырдағы айтыс ақындарының шығармашылығымен салыстыру әдісі арқылы берілуі – жұмыстың сапалылығын анықтайды деп есептейміз. Кененнің ақындық өмірі, шығармашылдық жолдағы даралығы, сол өнер соқпағындағы шыншылдық пен турашылдық қасиеттері, оны маңайындағы ақындардың ұстазы деңгейіне көтерді. Түйіндеп айтқанда, ХІХ ғасыр поэзиясында алатын көрнекті орны бар Кенен ақын – халқымыз қастерлеп өткен айтыс өнеріне тың леп қосып, кейінгі ұрпаққа түрлендіре, кемелдендіре жеткізуші хас шебер ақындардың бірегейі. Мұның өзі ақын шығармашылығының өзіндік бет-бағдары мен ешкімге ұқсамайтын ерекшеліктерін айқындайды. Кенен өлеңдері мен толғаулары тәрбиелік мақсаты, әсіресе, бүгінгі күннің өзекті мәселесі – адамгершілік, ар-ождан, инабаттылық, өнегелілік категорияларын насихаттайтын, дидактикалық тағлымы зор мұра. Жұмыстың екінші бөліміндегі «Арнау өлеңдер» атты тарауда осы мәселелер кеңінен талданады. Ақынның әдеби мұрасын жинастыру барысында табылған жаңа өлеңдері жұмыстың жаңалығы болып саналады. Себебі, Кененнің «Абай», «Құрметті інім Жұмабайға» өлеңдері – бұрын баспа бетін көрмеген, ғылыми айналымға түспеген мұралар. Жұмыстың үшінші бөлімін ақын поэзиясындағы кейіпкерлер жүйесі туралы жазылған пайымдаулар құрайды. Мұнда ақын шығармашылығындағы кейіпкерлерді өзінара жүйелеп, жіктедік, оларға ортақ қасиеттерді әрі әрқайсысына тән ерекшеліктерді ашуға тырыстық. Ақын өлеңдерінің көркем тілде алатын орны, қазақ тілі грамматикасындағы троптарға сай кездесетін категориялық мағыналы жүйелерге, сөз бейнелілігі мәселелеріне тоқталдық. Өлеңдеріндегі ұйқас, буын өлшемдеріне назар аударылып, оның теориялық құрылымына талдау берілді. Кенен шығармаларының көркемдік-бейнелеу құралдары алуан түрлі, олардың атқаратын көркемдік-эстетикалық қызметі де жоғары. Ақын фольклордың көркемдік құралдарының мол мүмкіндіктерін терең игеріп, жаңа заманды бейнелеуге ұтымды жарата алды. Ұйқас пен ырғақ байлығы, ой мен сөз жарастығы ақын жырларында асқан шеберлікпен, әрі суреткерлікпен астасып жатыр. Кенен өнерінде шешендерге тән тура сөйлеудің де, ақындарға тән айшықтап айтудың да неше алуан көркемдік үлгілері бар. Ендеше Кенен Әзірбаевтың әдеби мұрасы қазақ поэзиясының тарихында өзіндік орнымен ерекшеленеді. Ерекшелігі мен құндылығы оның сан қатпарлы мазмұнында, көркемдік қасиетінде деп танимыз. Диссертцияда Кенен Әзірбаевтың Жетісу жеріндегі ақындық, жыршылық, би-шешендік дәстүріне әсер етуі нақтыланып, сөз ете отырып, Кененнің халық ақындары шоғырындағы өзіндік орны анықталды. Айқындалған ақиқат: Кенен Әзірбаев – қазақ әдебиетінің тарихында ақындық қасиеттерімен, көркемдік қуатымен айрықшаланған, халқымыздың белгілі бір кезеңдегі рухани өміріне өз тарапынан игілікті ықпал жасай алған, соңына сырлы сөздері мен сұлу әндерін қалдырған шығармашылық дара тұлға. Қазақ халқының әдебиет тарихында айрықша шығармашылығымен қайталанбас туындылар қалдырған Кенен Әзірбаевтың әдеби мұрасы өзінің барлық көркемдік және құрылымдық ерекшеліктерімен қазақ әдебиетінің үздік үлгісі ретінде қала бермек.
2 Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б. 3 Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. –Алматы: 1996. –240 б. 4 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. –Алматы: Жазушы, 1975. –464 б. 5 Бегалин С. Сахара сандуғаштары. –Алматы: Қазақстан, 1976. –165 б. 6 Бақбергенов С. Бозторғай. –Алматы: Өнер, 1981. –96 б. 7 Сейітов С. Өмір өрнектері. –Алматы: Жазушы, 1969. –316 б. 8 Сыздықов Т. Толғандырар тағдырлар. –Алматы: Қазақстан, 1977. –139 б. 9 Тәжібаев Ә. Жылдар, ойлар. –Алматы: Жазушы, 1976. –472 б. 10 Төреқұлов Н. Жамбыл мен Кенен. –Алматы: Жалын, 1978. –128 б. 11 Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1986. –328 б. 12 Негимов С. Өнерпаздық өрнектері. –Алматы: Ана тілі, 1996. –88 б. 13 Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. –Алматы, Білім, 2001. –332 б. 14 Керимов Ш. Проблемы традиционного и индивдуального в творчестве казахских поэтов-песенников (сал-сері) второй половины ХІХ и начала ХХ веков. автореф... канд. филол. наук: –Алматы, 1991. –24 с. 15 Жумкина С. Ш.Қошқарбайұлының әдеби мұрасы және ақындық орта дәстүрі: канд. дисс. –Алматы, 2003. –129 б. 16 Әлібеков Т. Құланаян Құлмамбеттің ақындық мұрасы: канд. дисс. – Алматы, 2002. –198 б. 17 Кененқызы Т. Кенен. –Алматы: Жалын, 1998. –176 б. 18 Әзірбаев К. Аңыздар сыры. –Астана: Елорда, 2000. –348 б. 19 Кененқызы Т. Екі Кенен тумайды. –Алматы: Шартарап, 2001. –160 б. 20 Әзірбаев К. Көпшілік, тыңда әнімді. Әндер жинағы. –Тараз: 2003. –72 б. 21 Кененұлы Б. Әке рухымен сырласу. –Астана: Елорда, 2004. –320 б. 22 Әзірбаев К. Өлеңдері мен дастандары. –Алматы: ҚМКӘБ, 1952. –116 б. 23 Әзірбаев К. Өлеңдері мен дастандары және ән текстері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1955. –176 б. 24 Әзірбаев К. Өмірімнің әндері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1961. –124 б. 25 Әзірбаев К. Тойбастар. –Алматы: Жазушы, 1973. –103 б. 26 Әзірбаев К. Таңдамалы шығармалар. –Алматы: Жазушы, 1974. –463 б. 27 Әзірбаев К. Екі томдық таңдамалы шығармалар: Бірінші, екінші том. –Алматы: Жазушы, 1984. –360 б. 28 Қоңыратбаев Ә. Эпос және оның айтушылары. –Алматы: Қазақстан, 1975. –25-26 бб. 29 Кененқызы Т. Атамның жеті күйі. Еңбек туы // 30.06.1984. 30 Нұрғалиев Р. Телағыс. –Алматы: Жазушы, 1986. –440 б. 31 Каскабасов С. Фольклорный театр народов СССР. –М: Наука, 1985. –115-137 сс. 32 ҚРҰҒА Қолжазбалар қоры, №548 бума, 2-дәптер. 33 Баласағұн Жүсіп. Құтты білік.–Алматы: Жазушы, 1986. –616 б. 34 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет. –Алматы: Мұраттас ғылыми-зерттеу және баспа орталығы, 1993. –262 б. 35 Иүгінеки Ахмет. Ақиқат сыйы. –Алматы: Ғылым, 1985. –152 б. 36 ҚРҰҒА Қолжазбалар қоры, №848 бума. 37 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. –Алматы: Мектеп, 1983. –248 б. 38 Кабулниязов Д.Ж. Пути развития узбекского советского фольклора: авторефер... док. филол. наук: –Ташкент, 1973. –72 с. 39 ҚРҰҒА Қолжазбалар қоры, №548 бума, 4-дәптер.
ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. №4. Алматы, 2005. 51-56 бб. 2 Кенен Әзірбаевтың “Әли батыр” дастанының текстологиясы // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. №1. Алматы, 2006. 75-78 бб. 3 Кенен Әзірбаев шығармаларының поэтикасы // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. №2. Алматы, 2006. 90-93 бб. 4 Кенен өлеңдері мен халық өлеңдерінің ара-қатынасы // “Тіл және әдебиет: кешегісі мен бүгіні” атты Халықаралық ғылыми- практикалық конференция материалдары. Алматы: Арда, 2006. 380- 387 бб.
5 Кенен жырларындағы табиғатты жыр етуі // “Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары” атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы, 2006. 373-382 бб. 6 Кененнің эпикалық шығармалары // “Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары” атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы, 2006. 383-390 бб. 7 Кенен Әзірбаев шығармаларындағы бейнелеу тәсілдері // “Әлемдік рухани құндылықтар және қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері” атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы, 2007. 409-417 бб. РЕЗЮМЕ на автореферат диссертации, представленной на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.01.02 – Казахская литература Отен Айгуль Жаксылыккызы Литературное творчество Кенена Азербаева Общая характеристика работы. Проблема традиций и новаторства в сфере устного народного творчества – наиболее трудный объект анализа, и эта область исследована менее других. По проблеме новаторства творчества Кенена Азербаева еще нет крупных исследований, а имеющие к ней отношение не систематизированы и не обобщены. Актуальность темы. Одним из наиболее перспективных для дальнейшего исследования стало изучение творчества виднейших представителей устного народного творчества. Обращение к литературному творчеству классика казахской литературы Кенена Азербаева продиктовано попыткой проанализировать его обширное наследие и вклад в историю казахской литературы, а также осветить на основе этого анализа некоторые актуальные вопросы литературоведения. Состояние разработанности проблемы. Наследие Кенена Азербаева постоянно привлекала и привлекает внимание исследователей. К творческому наследию К.Азербаева обращались такие видные ученые, как М.Ауэзов, С.Муканов, Е.Ысмаилов, А.Жубанов. Своеобразие его творчества осмысливается Ш.Елеукеновым, М.Жолдасбековым, С.Негимовым. Однако литературное творчество Кенена Азербаева до настоящего времени не было предметом специального научного исследования. Таким образом, анализ публикаций, освещающих литературную деятельность К.Азербаева, позволяет заключить, что пришло время проблемно-целостного изучения его творчества. Научная новизна исследования. 1. Впервые предпринята попытка целостного рассмотрения творческой биографии Кенена Азербаева, осмыслены отзывы и отклики, опубликованные на страницах периодической печати. 2. На основе историко-биографических сведений акына с современных позиций осмыслены некоторые вопросы истории казахской литературы XIX века. 3. Введены в научный оборот не изданные ранее труды Кенена Азербаева, обнаруженные в рукописном фонде Национальной академии наук Республики Казахстан. 4. Подвергнуты разностороннему научному анализу айтысы К.Азербаева и рассмотрен его вклад в совершенствование искусства айтыса в XIX веке. 5. Выявлены художественные особенности стихов Кенена Азербаева, также введены в научный оборот и подвергнуты анализу стихи «Абай» и «Құрметті інім Жұмабайға». 6. Определено влияние духовно-культурной среды на формирование художественного вкуса акына и рассмотрена роль школ Абая, Биржана, Балуана Шолака и Жамбыла на творчество Кенена. 7. Разработано учебное пособие, где собрано и проанализировано творческое наследие К.Азербаева. Объектом данного исследования явились материалы рукописного фонда Центральной научной библиотеки Министерства образования и науки Республики Казахстан, института литературы и искусства им. М.О.Ауэзова, историко-литературного мемориального музея им. Кенена Азербаева. Цель и задачи исследования. Целью работы является систематизация литературного творчества акына, жырау Кенена Азербаева, определение тематического своеобразия и оценка его творчества в контексте истории казахской литературы. Для достижения цели были поставлены следующие задачи: рассмотрение творческой биографии акына в контексте общественной социально-политической ситуации и литературной среды; сбор, дополнение и всесторонний анализ литературно-исторических, архивных сведений об акыне; определение вклада акына в казахскую литературу XIX века, всесторонний научный систематический анализ его произведений; осмысление отзывов, откликов, различных материалов в литературоведении, посвященных творчеству акына; оценка, введение в научный оборот и определение идейно-тематических и изобразительно-выразительных особенностей произведений К.Азербаева; определение литературно-теоретической структуры айтысов, стихотворений, толгау по форме и содержанию; определение вклада Кенена в искусство и совершенствование айтыса, совершенствование поэзии акынов, литературная характеристика его импровизаторского мастерства. Теоретической и методологической основой исследования явились труды ведущих ученых, посвященные вопросам казахской поэзии, ее истории и теории, а также творчеству акынов, жырау и жыршы. Методы исследования. В работе использованы комплексно-систематический, историко-хронологические методы. Теоретическая и практическая значимость. Выводы и предложения диссертационной работы могут быть использованы при написании истории казахской литературы, в процессе преподавания спецкурсов и спецсеминаров по истории казахской литературы в высших учебных заведениях. Структура диссертации. Исследование состоит из введения, трех разделов, заключения и списка использованных источников. Первый раздел посвящен певческому искусству Кенена. В этом разделе определяется, что поэт исполнял отрывки из эпосов «Манас», «Ер-Тостик». Также рассмотрены и проанализированы с идейно-тематической, жанровой позиций и другие эпосы из репертуара жыршы, вошедшие в один из его 10 сборников. Здесь же рассматривается реализация в творчестве акына фольклорных традиций и фольклорных жанров. Во втором разделе рассматривается поэтическое мастерство Кенена, проблема традиций и преемственности. Раскрыты художественные особенности стихов поэта, изменения, внесенные им в размер стиха. Третий раздел посвящен анализу системы персонажей в поэзии Кенена. В ней дается систематизация и классификация персонажей, встречающихся в творчестве акына, а также выявляются общие и индивидуальные черты героев. SUMMARY On the author's abstract of the dissertation submitted on competition of a scientific degree of Candidate Philology Sciences on a speciality 10.01.02 - the Kazakh literature Oten Aigul Zhaksylykkyzy Kenen Azerbayev’s Literary creativity General characteristic of the dissertation work. The problem of traditions and innovations in sphere of oral national creativity are the most difficult object of the analysis, and this area is investigated less others. On a problem of innovation of creativity of the Kenen Azerbayev still there are no large researches, and having to its the attitude are not systematized and not generalized. Urgency of a theme. To one of the most perspective for the further research began studying creativity of the most outstanding representatives of oral national creativity. The reference to literary works of classic of Kazakh literature Kenen Azerbayev was dictated in order to analyze his extensive heritage and contribution in history of Kazakh literature, as well to light up some actual problems of literary criticism on the basis of this analysis. Developed condition of the problem Kenen Azerbayer’s heritage constantly attracted and attracts researcher attention. Such well-known scientists as M.Auezov, S.Mykanov, E. Ismaillov, A.Zhubanov have appealed to creative heritage of K.Azerbaev. The originality of his works interprets by the leading literary critics and critics: Sh.Eleukenov, M.Zholdasbekov, S.Negimov. Though the literary creation of K.Azerbaev wasn’t the subject of special scientific investigation till now. Thus, the analysis of publication reported literary works of K. Azerbayev allows to conclude that it’s time of problematic-integral learning of his works. Scientific novelty of research. 1. Attempt of complete consideration of Kenen Azerbayev’s creative biography, comprehended opinions, responses published on pages of periodicals for the first time is undertaken. 2. On the basis of historico-biographic of akyn’s data from modern positions comprehended some questions of Kazakh literature history of XIX century. 3. Kenen Azerbayev’s works not issued earlier which has been found out in hand-written fund of the National academy of sciences of Republic Kazakhstan are entered into a scientific revolution. 4. Are subjected to the versatile scientific analysis K.Azerbaev’s aitys and his contribution to perfection of aitys art in XIX century is considered. 5. Art features of K.Azerbaev’s verses are revealed, also are entered into a scientific revolution and verses "Abay" and «To dear brother Zhumabay» are subjected to the analysis. 6. Influence of the spiritual-cultural environment on formation of art akyn taste is determined and the role of schools of Abay, Birzhan, Baluan Sholak and Zhamdyl on Kenen’s creativity is considered. 7. The manual where K.Azerbayev's creative heritage is collected and analysed is developed. Object of the given research were materials of hand-written fund of the Central scientific library of the Ministry of Education and a Science of Republic Kazakhstan, M.O. Auezov Institute of the literature and art, Kenen Azerbayev historico-literary memorial museum. The purpose and research problems. The purpose of work is ordering of akyn, zhyrau Kenen Azerbayev's literary creativity, definition of a thematic originality and an estimation of his creativity in a context of history of the Kazakh literature. For achievement of the purpose the following tasks have been put: - Consideration of the creative akyn biography in a context of a public sociopolitical situation and the literary environment; - Gathering, addition and the all-round analysis of literary-historical, archival data about akyn; - Definition of the akyn contribution in the Kazakh literature of XIX century, the all-round scientific regular analysis of his products; - Judgement of opinions, responses, various materials in the literary criticism, devoted to akyn creativity; - An estimation, introduction in scientific revolution and definition of ideological-thematic and graphic - expressive features of K. Azerbayev's products; - Definition of aitys, poems, tolgau literary-theoretical structure under the form and contents; - Definition of Kenen contribution in art and perfection of aitys, perfection of akyns poetry, the literary characteristic of his improvisatory skill. Theoretical and methodological basis of research were the works of conducting scientists devoted to questions of the Kazakh poetry, its history and theory, and also creativity of akyns, zhyrau and zhyrshy. Methods of research. In work complex-regular, historico-chronological methods are used. The theoretical and practical importance. Conclusions and offers of dissertational work can be used at a spelling of history of the Kazakh literature, during teaching special courses and special seminars on history of the Kazakh literature in higher school. Structure of the dissertation. The Research consists of introduction, three sections, the conclusion and the list of the used sources. The first section is devoted to Kenen singing art. In this section the poet executed fragments from eposes "Manas", "Er-Tostic"it is determined. Also 10 collections are considered and analysed from ideological-thematic, genre positions and other eposes from zhyrshy repertoir, including in one of it. Here realization in akyn creativity folklore traditions and folklore genres is considered. In the second section Kenen poetic skill, problem of traditions and continuity is considered. Art features of verses of the poet, the changes brought by it at size of a verse are opened. The third section is devoted to the analysis of system of characters in Kenen’s poetry. In her ordering and classification of the characters meeting in akyn creativity is given, and also the general and individual features of heroes come to light. жүктеу/скачать 484,79 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|