Оқулық Ң гі I f L ' h p t L Триумф т алматы 2006 ббк 45 184

Ірі  қара  малының  интерьеріне  онын  қан  қүрылысының
көрсеткіштері, сауын желінінің гистологиялық қүрылысы, терісі
және жүні, әрі клиникалык қүрылысы көрсеткіштері (дене тем-
пературасы,  жүрек  соғысы,  дем  алуы)  және  кейбір  мүшелері 
мен  тканьдары  жатады.
Каны.
  Ірі  қара  қанының  морфологиялык  күрылысы  баска
ауыл  шаруашылық малдары мен күстарына Караганда айырма-
шылығы бар.  Мысалы,  1 мл ірі караның қанында 6 млн-ға дейін
эритроцит,  ал жылқы малында -  7,9 млн,  қүстарда тек қана 3,5
млн,  ал  осы  малдардың  лейкоциты  8,2;  8,82  жөне  30  мын,  ал
қанда гемоглобиннің саны 650, 800 жэне 750 мг/л болады (галым 
Сали  дерегі  бойынша). 
S   '  И   к;
Ірі  кара малының  жасының  үлғаюьша  байланысты  каныньщ 
күрам  саны  азаяды.  Мысалы,  жаңа  туған  бүзаудың  қанында 
7,9 млн эритроцит жэне 50,8% гемоглобин болса, бір айлық бүза- 
уларда  —  7,4  млн  жэне  39,7%,  ал  бір  жылдық  төлдерде  —
6,1  млн жэне  44,7%. 
■
  і,
Ірі кара малының қанында жастарының  үлгаюына байланы­
сты  белоктардың  қүрамы  да  эзгереді.
Жалпы  белоктың  мөлшері сақа сиырларда жаңа туган  бүза- 
уларга  Караганда  екі  есе  көп.
Малдардьщ  жынысына  қарай  қанының  қүрамы  да  өзгереді.
Мысалы,  бүқалардың  қанында  эритроциттің  саны  өгізшелерге
Караганда  біраз  кэп.  Ал  сиырлардың  канында  бүқалармен  са-
лыстырганда  альбумин-глобулин  көп  болса,  ал  жалпы  глобу­
лин  жэне  альбумин  керісінше  аз.
Қанның  морфологиялық  қүрамына  ірі  қара  малының  өнім 
багыты да кэп  эсер етеді.  Мысалы,  сүтті сиыр түқымында етгі- 
сүтп  сиыр  түқымдарына  Караганда  қандарында  эритроцит  пен 
гемоглобиннің саны көп.  Эритроциттің саны сүтті сиыр түқым- 
дарында 6,35 млн, ал етті түқымда — 5,12 млн, ал гемоглобиннің
саны  882 жэне  75,3  мг/л. 
И  И  
и й н В  Ь:Ц§
Ірі  кара  мальшың  жасының  өсуіне  байланысты  қанынын
күрамы:  эритроцит,  лейкоцит  жэне  гемоглобин пер лгі ң  саны,
организмде  зат  алмасуының  баяулауына  байланысты,  азаяды 
(5-кесте). 
. . .  
Ж
|
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

63
5-кесте
Ірі  қара  малының  жасына  қарай  кднының  өзгеруі
Көрсеткіштері
Туған-
дағы-
сы
6  ай- 
лығы
12  ай- 
лығы
24  ай- 
лығы
Сақа
си-
ырла-
ры
Тірідей  салмағы
34
172
308
482
583
Қанының  салмағы, 
кг
3,50
13,20
24,60
35,40
47,60
Эритроцит  саны,
1  мл3-дегі  млн  есебімен
9,24
7,63
7,43
7,37
7,72
Лейкоцит  саны,
1  мл3-дегі  мың  есебімен
7,51
7,61
7,92
7,35
6,45
Гемоглобиннің  мөлшері, 
мг/пен
Сали  бойынша
58
63
60 
-------«—
57
56
6-кесте
Сауын  сиырларының  маусым  мезгілінде  кдн  құрамының
және  клиникалық  көрсеткіштерінің  өзгеруі
Көрсеткіштері
Фазалары
Орташа
бірінші
екінші
Эритроциты,  1  мл3,  млн
5,96
6,33
6,15
Лейкоциты,  1  мл3,  мыц
4,20
5,24
4,73
Гемоглобины,  мг/Сали
7,8
7,34
7,55
Жалпы  белок,  %
8,06
7,34
7,70
1  млн  соғу  жылдамдығы
демалуы
30,0
24,80
27,40
жүрек  соғуы
68,4
64,5
66,45
Артерия  қысымы
145
120
132,5
305  күндегі  сүті,  кг
3231
1964
5195
Сауын  сиырлардың  сауу  мезгілдерінде  қанында  эритроцит, 
лейкоцит  және  гемоглобиннің  сандары  суалу  уақытымен  са- 
лыстырғанды көп болады.  Ғылыми негізде сүтті сиырдың қаны- 
ның  құрамындағьГметид  пен  оньщ  майлылығының  арасында 
тікелей  байланы с  бар.  Ал  сүтті  сиырлардың  қаны ны ң 
ферменттері  мен  оның  сүттілігі  арасында  тікелей  корреляция- 
льщ  байланыс  бар.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

64
Кейінгі  уақытта  ірі  қара  малының  қан  тобына  байланысты, 
олардың  шығу  тегін  айыруға  болады.  Қазіргі  уақытта  ірі  қара- 
ның  12 қан тобы анықталған.  Бұл топ  100 антигеннің жүмысын 
бақылайды. 
. 
. . . '
Ірі  қара  малының  қан  көрсеткіштері  арқылы  азықтануын, 
саулығын,  өнімділігін  және  конституциялық  ерекшеліктерін 
айыруға  болады.
Ірі  қара  малының  эндокриндік  көрсеткіштерінің де  маңызы 
зор.  Оған  гипофиз  жатады. 
! і 
Ш  |
Сиыр  желінінің  гистологиялық  қүрылысына  қарай  оның
сүттілігін  білуге  болады.  Сүт  желінінің  қалыптасуына  сиыр-
дың  түқымы,  жасы,  сауу  маусымы,  буаздығы,  азықтануы,  ба- 
ғып-күтуі  коп  эсер  етеді.
Сүтті сиырлардың сүт бездері тканы 70-80%-ға дейін жетеді. 
Сиырлардың  желінінің  салмағы  мен  беретін  сүтінің  арасында 
тікелей байланыс бар.  Сауын сиырдан сауу маусымы мезгілінде 
1000  кг-нан  2000  кг-ға  дейін  сүт  сауылса  желінінің  салмағы 
оның  тірідей  салмағының  0,5%-ы  болады.
Сиырдың желіні торт бөлімнен түрады:  екеуі алда,  екеуі  ар- 
тта.  Желінді жүқа терісі қаптап жатады,  ал тері жүні сирек,  әрі 
жүмсақ.  Желінді  арт жағынан  қарағанда,  әйнек  сияқты жалты- 
рап түрады. Ал гистологиялық зерттеулерге қарасақ, сиыр желіні 
көптеген  бөлімдерден  түрады,  оны  альвеолдар  деп  түсінеміз. 
Осы альвеолдарда сүт түзіледі де,  алдымен жіңішке,  сосын  кең 
арнаға  түсіп,  кейін  сүт және  емшек  цистернасына  түседі.
Цистерна  —
  дегеніміз  озінше  бір  резервуар,  онда  сүт  жина- 
лады.  Емшектің  сфинкстері  болып,  оны  дөңгелек  сияқты  ет 
қоршаған,  ал сол дөңгелек еттің маңызы зор,  біріншіден сүттің 
өзінен  өзі  болінуіне  кедергі  жасаса,  екіншіден  емшекке  бакте- 
риялардың  кіруіне  кедергі  жасайды.
Сиыр  желінінің  көлемі,  озінің  түқымдық  қасиетіне  байла­
нысты  көлемі  әр  түрлі  болады.  Кейбір  сиырдың  желініне  30 
кг-нанда  артық  сүт  сияды.  Сиыр  желіні  қан,  лимфа  тамырла- 
рымен және нерв жүйелерінің жүмысымен қамтамасыз етілген. 
Желін қүрамы желін сүт бездері мен дөнекер тканьдардан түра- 
ды. Сүт без тканы копте ген эпитемиалдық клеткалар мен клетка
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

65
аралық  затгардан тұрады.  Дәнекер жұмсақ,  клетка аралық зат- 
тардан түрады. Сүт безі жөне дәнекер тканьдарынан басқа желін 
кұрамында  май  тканы  да  бар.  Қашқанға  дейінгі  қашарларда 
және  суалған  сиырлардың  желінінің  құрамында  май  тканы 
көбірек.  Сиырдың  буаздык  мезгілінің  көбеюіне  байланысты 
желіннің май және дәнекер тканьдары азайып,  сүт без тканьда- 
ры  көбейеді.  Сиыр  желінін  ең  бірінші  зерттеген  ғалым  акаде­
мик  Е.Ф.  Лискун  болды.
Бұл  ғалым  бірінші  болып,  желіннің  дәнекер  жөне  сүт  безі 
тканьдарын  анықтады,  олардың  өзара  қатынасын,  альвеолдар- 
дың диаметрін,  сүт безі эпитемияларының  клеткасын т.б.  зерт- 
теулер  арқылы  желіннің  толық  қүрамын  анықтады.  Кейінірек 
бүл  ілімге  көптеген  зерттеулер  қосылды.  Оған  А.В.  Немилов, 
Е.А. Арзуманян, А.К. Швабе, В.Н. Соловьевалар қосылды. ғалым 
Е.А Арзуманянның нүсқауы бойынша дәнекер жэне май ткань­
дары  жеке-жеке  зерттелуге  тиіс  болды.  Сиыр  желіні  көптеген 
өзгерістерге  үшырады.  Желіннің  өзгеруіне  сиыр  түқымыньщ, 
жасының  сауу  маусымының,  буаздығының,  азықтануының, 
бағып-күтудің  жөне  сауу  тәсілінің  әсері  бар.
Сиыр желіндерінің микро қүрамын зерттеу арқылы, аса сүтті 
сиырлардың  желіні  70-80%  сүт  безі  тканьнан,  ал  30-20%  дәне- 
кер тканьнан түратыны анықталды.  Осындай өзара ткань қаты- 
настары қолайлы,  әрі  сиырдан  көп  сүт алуға мүмкіндік  береді. 
Егерде сиыр желінінде сүт безі тканы 70%-дан кем болса,  оның 
сүтінің  аз  екенін  көрсетеді,  ал  егерде  сүт  безі  тканы  80%-дан 
артық  болса,  онда  сиыр  желінінің  физиологиялық  жағдайына 
керісінше  эсер  етіп,  тіпті  ауруға  шалдыруы  мүмкін.  Көптеген 
зерттеулер бойынша сауу маусымы, екі фазаға бөлінеді.  Бірінші 
сауу маусымы 5 ай, осы уақыт ішінде 60-70% сүт алынса, екінші 
сауу  маусымында  —  30-40%.  Екінші  сауу  фазасында  желіннің 
салмағы  20-40%  кішірейсе,  ал  сүт  безі  тканының  көлемі  10%, 
ал сүт альвеоласының диаметрі 30%-дай кішірейеді, ал дөнекер 
тканьның  көлемі  керісінше,  50%,  ал  оның  ені  —  10%  көбейеді. 
Зертгеу  бойынша  сиыр  сүтінің  майлылығымен,  желіннің  май 
тканы  арасында  тікелей  байланыс  бар  екені  анықталды.  Сиыр 
желінінің  микро  қүрамын  зерттеудің  маңызы  өте  зор  болды,
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

себебі  ол  сиыр  желінін  бірнеше  түрге  бөлуге  себебін  тигізді. 
Сиыр желінінің түріне  қарай  сүрыптау  жөне  жүптаңдау жүмы- 
старын  жүргізуге  мүмкіндік  болды.  Сүт сауу  жылдамдығы  мен 
желін түрі арасында үлкен байланыс бар екені анықталып, оның 
сүтті  сиыр  түқымында,  тәжірибе  жүзінде  маңызы  зор  болды. 
Тегене  тәрізді желіні  бар  сиырлардын  сүт сауылу  жылдамдығы 
өте  жоғары  бодцы.
Қазіргі  уақтытта  сиыр  желінінің  микро  қүрамын  зерггеу 
үшін,  әрі  оның  сүт  өнімімен  тығыз  байланыстығын  анықтау 
үшін биопсия зерттеу төсілін қолдануда. Биопсия тәсілімен сиыр 
желінінің  қүрылысын  тірі  уақытында  зерттейді.  Бүл  төсілдің 
тиімділігі  бір  малды  бірнеше  сүт  маусымы  бойынша  зерттеуге 
мүмкіндік  туғызады.  Сонымен  қатар  тәжірибе  жүзінде  сиыр­
дын тірі  уақытында желінінің  салмағын және  көлемін  анықта- 
ғанның  маңызы  зор.
7-кесте
Сиыр  желіні  салмағының 
сүг  өнімімен  байланыстығы
Сүті,  кг
Желіннің 
салмагы, 
тірідей  салма- 
ғының  %-ы
Сүті,  кг
Желіннің 
салмагы, 
тірідей  салма- 
ғының  %-ы
алғаш-
қысы
соң-
ғысы
алғаш-
қысы
соң-
ғысы
1000
2000
0,5
4000
5000
2,0
2000
3000
1,0
5000
6000
2,5
3000
4000
1,5
6000
7000
3,0
Сиырдың  сүті  6000-7000  кг жетсе желінінің  салмағы  3%- 
ға,  аса  сүтті  сиырлардың  сүті  15-20  мың  кг  жетсе,  сиыр­
дын  желінінің  салмағы  оның  тірідей  салмағының  5%-ына 
жетеді. 
.. 
;%
 
..  ..  ..
Ірі  қара  малының  сүйегіне  қарап,  шаруашылыққа  пайда- 
лануға  болатьшын,  болмайтыньш  айыруға  болады,  әрі  дене 
қүрылысы  мықты  немесе  мықты  еместігін,  конституциясы 
сөлекетті  типке  жата  ма,  соны  анықтаймыз.  Мал  сүйегінің 
мықтылығын  оның  жіліншігінің  орамына  қарап  анықтауға 
болады.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Ірі қараның терісінің салмағына қарай қандай тұқымға жа- 
татыйын  анықтауға  болады.  Мысалы,  сүтті  түқымға  жататын 
Ярославль  сиырларының  терісінің  салмағы  26  кг  болса,  сүтгі- 
етгі  Симментал  сиырларының  терісінің  салмағы  35  кг  жетеді, 
ал терілерінің қалыңдығы  -   3,9 жөне  5,1  мм болса,  тері көлемі
— 350 дм2-ден  480 дм2 жетеді.
Ірі  қара  малының  терісі  қылш ық  жүнді  болып  келеді. 
Қылшық жүннің  гистологиялық  қүрылысы да  ерекше.  Қонды 
малдьщ  жүндері жүмсақ,  әрі жылтыр  болып  келеді.
Сиырлардың  ішкі  мүшелерінің  көлеміне  қарай  өнімділігін 
айыруға болады.  Профессор  Е.А.  Арзуманянның  анықтауы бой­
ынша сүтті сиырлардың  жүрегінің  салмағы  оның  тірідей  салма- 
ғының  0,4%,  өкпесі  -   1,4%,  қарны 
3,17%,  шегі  -   2,55%-ға 
жетеді,  ал  орташа  сүтгі сиырлардікі:  0,34,  0,71,  1,94 және  1,48%.
Физиологиялық корсеткіштері  (жүрек қағуы, демалуы және 
дене  температурасы).  Малдың  жүрек  соғуының,  демалуының 
дене температурасын анықтаудың организмде зат алмасуы және 
саулығы  үшін  маңызы  зор.
Ж асынын  үлғаюына  байланысты  дене  температурасы 
өзгермейді,  өр  уақытта  бір  қалыпта  болады.  Ал,  жүрек  соғуы 
жасына қарай өзгеріп түрады,  өсіресе жаңа туған бүзаулардікі  1 
минутта  70-80  жетсе,  кейінірек  жасы  үлғайған  сайын  бүл 
көрсеткіш томендейді,  ал  2 жасқа толғанда минутына 40-60  ас- 
пайды.  Егерде  әр  жастағы  сиырлардың  сүтінің  молшері  бірдей 
болса  олардың  жүрек  қағысының  корсеткіші,  жүрек  қағысы 
сияқты  әр  уақытта  озгеріп  түрады.
Сауын сиырлар мен буаз сиырлардың жүрек қағысы толдерге 
Караганда жоғары.  Демалуьшың  көрсеткіші,  жүрек  қағысы  си- 
яқты  өр  уақытта  озгеріп  түрады.
Ірі қаранын  физиологиялық корсеткіштері онім беру  бағы- 
тына да байланысты, сүтті түқымды ірі қарада бүл корсеткіштер 
оте  жоғары,  ал  етті  түқымды  ірі  қаранікі томен.  Сүтті-етгі  ба- 
ғыттағы  ірі  қараларынікі  орташа  болып  келеді.  Семіз  мал- 
дардың жүрек  қағысы және демалуы,  арық  малдарға  Караган­
да  өжептәуір  жоғары.  Физиологиялық  корсеткіштері  жоғары 
малдар  сүтгі  болып  келеді.
_______________________________________________________________________________________________________________________
67
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

68
8-кесте
Қара  ала  асыл  түқымды  сиырларының 
дене  температурасының жүрек  кдғысының  жөне 
демалуының жасына  байланысты  өзгеруі
Жасы
Тірідей
салма-
ғы,  кг
Дене 
температу- 
расы,  °С
1  минут 
жүрек 
соғысы
1  минутта
демалуы
Т уғандағысы
39
39,1
81
34
6  айлығында- 
ғысы
148
38,7
70
31
12  айлығында- 
ғысы
219
38,4
59
20
18  айлығында- 
ғысы
271
38,3
57
18
24  айлығында- 
ғысы
297
38,3
54
18
Сақа  сиырлар-
ДІКІ
470
38,3
67
21
Сиырлардың дене мүшелері мен оның салмақтарының оның 
сүттілігімен  тікелей  байланысты  екені  анықталды.  Сондыктан 
сиырларға сүтейту шараларьш қолданғанда,  онымен катар дене 
мүшелерінің  жақсы  дамуына да  эсер  етеді.
9-кесте
Кдра  ала тұқымды  сиырлардың сүг өнімімен 
дене  мүшелерінң дамуындағы  байланыс
Сиырлар  тобы
Көрсеткіштері
шамалы
сүтгі
орташа
сүтті
аса
сүтті
1
2
3
4
Тірідей  салмағы,  кг
486
476
470
300  күн  ішіндегі  сүті  ,  кг
3120
3950
4764
100  кг  тірідей  салмағына
шаққандағы  сүті,  кг
643
830
1036
Үша  шығымы
54,4
51,6
44,3
Дене  мүше  салмақтарының 
тірідей  салмағына  қатынасы:
жүрегі
0,34
0,38
0,40
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

\ ________ 1____________
2
3
4
бкуыры
1,15
1,27
1,34
өібпесі
0,71
1,00
1,40
бас,  қарыны
1,97
2,54
3,17
т
»
шегі
1,48
1,99
2,55
желіні
1,05
1,43
1,66
аяғы
1,89
1,72
1,71
Ірі  қараның  дене  бітімі  (конституциясы)  дегеніміз  олардың 
сыртқы  орта  әсерін  анықтайтын  малдың  морфологиялық 
ерекшеліктерінің  жиынтығы.  Малдың  конституциясының 
қалыптасуы түқымына және өсу ортасына, өрі малдың өнімділіп 
мен  оның  ішкі  қүрылысына  жөне  организімінің  функциялық 
ерекшелігіне  байланысты.  Әрине,  осылардың  барлығына  да
сыртқы  ортаның  да  өсер  ететіні  белгілі.
Профессор  П.Н.  Кулешов  ірі  кара  малының  конституция- 
сын  анықтағанда  оның  беретін  өніміне,  морфологиялық  жөне 
функциялық  ерекшеліктеріне  қарады.  Мысалы,  сүтті  ірі  қара-
органдары
са,  сүйегі  мен  терісі жүқа  болады.  Сүтті  ірі  кара  көлемді  жөне
шырынды  азықтарды  көп  жеп  қорытады  да  сүтке  айналдыра-
ды.  Ал,  етгі  ірі  қаралардың  іші,  ас  қорыту  органдары,  өкпесі,
жүрегі және сүт бездері  шамалы жетілсе, дене  еттері өте жаксы
жетілген.  Етгі  сиырдың  терісі  босанкы  болғанымен,  тері  асты-
на май көбірек бітеді. Толык және дүрыс азықтандырған уақытта
етті  малдардын  денелеріне  ет пен  май  тез  бітеді.
Жүмыс малдарының денесі жөне сүйектері ірі келсе,  ал дене
еттері мен сүт бездері шамалы келеді.  Бүлардың терілері қалың 
болады.
Міне,  осыларды  ескере  отырып,  П.Н.  Кулешов,  кейіннен 
М.Ф.  Иванов  толықтырып  ірі  қараның  конституциясын 
сөле- 
кет,  нәзік,  мықты  және  босаң  деп  бірнеше  типке  бөледі.
1
) 
Констиуциясы 
сөлекет шипке
 басы сөлекет, өрі ауыр, терісі 
мен  жүні  қатты,  сүйектері  арбиған,  бірақ  бүлшық  еттерінін
жеткіліксіз  мал  жатады
өнімдері
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

2)  Конституциясы 
нәзік типтің
 басы жеңілдерісі жүқа, мой-
ын  терісі  қыртысты,  сүйегі  жүқа,  бүлшық  еті  шамалы  келеді.
Азықтағы қоректік запы  жақсы сіңіреді. Мал ширақ, бірақ сыр-
тқы  ортаның  қолайсыз  жағдайларына  төзімсіздеу  және  ауруға 
шалдыққыш  келеді.
3)  Констиуциясы 
мықты  типке,
  көбінесе,  сүтті мал жатады. 
Бүған денсаулығы  мықты,  ткань қүрылысы тығыз мал жатады. 
Олар  сыртқы  ортаның  қолайсыз  жағдайларына  төзімді  келеді. 
Мүндай  малда  зат  алмасу  процесі  жақсы  өтеді  жөне  азықтағы 
қоректік  заттар  ең  алдымен  сүт қүралуға  жүмсалады.
4)  Конституциясы 
босаң  типке,
  көбінесе,  етті  мал  жата­
ды.  Олардың  тері  асты  мен  тканьдарының  жөне  бүлшық  ет 
арасындағы  майлы  қабаттардың  күшті дамуы,  ішкі  органда- 
рының  май  жинауға  қабілеттігін  арттырады.  Терісі  қалың, 
бірақ  жүмсақ.  Мойыны  қысқа,  кеудесі  жалпақ  жөне  кең. 
Май  жинауға  өте  бейім.  Мал  жуас,  самырқау  қимылдайды. 
Зат алмасуы  баяу өтеді.  Дене  қүрылысы  босаң,  малдың  сыр- 
тқы  жағдайға  төзімділігі  онша  емес. 
.
Мал  өсіруде  мал  шаруашылығы  мамандарының ірі қараның 
конституциясын  білуі  міндетті  іс.  Бүл,  әрине  малдың  асылда- 
нуына  және  өнімді  мол  беруіне  көп  себебін  тигізеді.
Ірі  кдраның  тірідей  салмағын  анықгау
Ірі қараның тірідей салмағының шаруашылық үшін маңызы
зор.  Әсіресе,  бұл  етті  ірі қара тұқымының  ең  негізгі көрсеткіші
болып  табылады.  Малдың  тірідей  салмағын  анықтау  арқылы
жас  төлдің  өсіп  жетілуін  бақылайды,  әрі  бұл  көрсеткіш  мал- 
дың  асылдық  қасиетін  көрсетеді.
Малдың  тірідсй  салмағын  анықтау  үшін  таңсртсңгі  уақытта
суарудан  және  азықтандырудан  бүрын  таразыда  өлшейді.  Егер
шаруашылықта  өлшейтін  таразы  болмаса,  оны  тірідей  салма- 
ғын  мүше  өлшемі  арқылы  айырады.
Мүше  өлшемі  арқылы  малдың  тірідей  салмағын  айырудың 
екі  жолы  бар.  Біріншісі  -   Клювер-Штраух төсілі.  Ол  үшін  ке-
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

71
уде  орамы  (см)  мен  денесінің  қиғаш  ұзындығының  (см)
өлшемдерін  ал ьт,  кестемен  салыстырады.
Е
йешіі
  — Трухановский  тесілі  бойынша  лентамен  екі  мүше 
өлшемін  (см)  — денесінің  үзындығы  (шоқтығының  ортасынан 
қүйрықтың түбіне дейін) жэне кеуде орамын  алады.  Сонан соң 
есептеу  арқылы  малдың  тірідей  салмағын  айырады.  Ол  үшін 
денесінің  үзындығын  кеуде  орамы  санына  көбейтіп,  әрі  тиісті 
коэффициентов  (сүтті  ірі  қара түқымы болса 2-ге,  ал  сүтті-етті 
ірі  қара түкымы  болса  2,5-ға)  көбейтіп,  осьщан  шыққан  санды 
100-ге  бөледі.

жүктеу/скачать 23,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: