–
56
–
Салғастырмалы тіл білімі
тектес, т.б) салыстыруда универсалды, жалпы, типті және
дербес белгілерді табуға болады.
Профессор Э.Д. Сүлейменова құрылымы әртүрлі тіл дер-
ді лингвистикалық тұрғыдан сипаттағанда мына мәселелердің
ескерілуін айтады: а) екі тілге ортақ жалпы (универсалды)
терминдер мен ұғымдар және категориялардың болуы шарт;
б) әртүрлі тілдік фактілерді бағамдаған кезде ортақ әдістер мен
айырым белгілердің (критерийлер) пайдалануы шарт.
Контрастивті лингвистикада қолданылатын терминдер,
екі тілде бірдей қолданылуы міндетті. Әйтсе де, әрбір термин
тілдегі жалпы белгілерді біріктірумен қатар, әр тілдің өзіне ғана
тиесілі ерекшелікті білдіретін белгілерді қоса көрсетеді. Осы
шарттар орындалған кезде ғана тілдерді салғастыру мүмкіндігі
туады / Э.Д. Сүлейменова/.
Типология зерттеу нысанына қарай жеке және жалпы
типология сабақтастығына құрылғанын ескерсек, жалпы мен
жалқының байланысы қазіргі зерттеулердің өзегіне айналып
отыр. Жеке типология – бір тілдің құрылымдық ерекшеліктерін,
жүйелік нормаларын сипаттай отырып, бір немесе бірнеше
халықтар үшін маңыздылығын анықтауға бағытталса, жалпы
типология – барлық тілдерге ортақ болатын қалыптасу, даму
ұстанымдарын сұрыптауға негізделеді. Жеке типологияның
дамуы арқылы, салғастырмалы-типологиялық зерттеулер
негізінде қалыптасқан жалпы типологиялық мәселелер
тілдерге тән толып жатқан ортақ сипаттардың, универсалды
құбылыстардың табиғатын, себеп-салдарын ашуды мақсат
етеді. Соның нәтижесінде лингвистикалық әр деңгейдің өз
даму принциптерін сұрыптауға болатын ұстанымдар желісі
анықталып, жалпы ереже – «тіл атаулының барлығына ортақ
жалпы заң», жалқы ережелер - әрбір тілдің өзіндік даму
ерекшеліктерін сипаттайтын нормалар болып есептеледі. Екі
бағыттың да типологиялық тіл білімі үшін маңызы зор. Өйткені
кез келген тілдің «қоғамдық құбылыс ретіндегі жалпы адам
баласының тілін сипаттайтын жалпы заңдылықтармен» қатар
«нақтылы бір тілдің өзіне тән, оны басқа тілдерден бөліп қарауға
–
57
–
Есеналиева Жанар
мүмкіндік беретін жеке заңдарын ажырата білу қажеттігі» орын
алады. Сондықтан бүгінгі күні жеке тілдік фактілерді жалпы
тіл табиғаты негізінде талдау қажеттігі сол байланыстың уәжді
жалғасы болып табылады.
Универсалды типология жеке тілдер типологиясынан
бөлек тұрған нәрсе емес. Ол сол жеке тілдер типологиясының
тұжырымдарына негізделеді. Басқаша айтқанда, жеке тілдерді
зерттеуден туған қорытындылар жалпы типологияға материал
болады. Ал тіл білімінің жеке тілдерді зерттейтін саласы өз
зерттеулерінде универсалды типология жасаған тұжырымдарға
сүйенеді, соларды басшылыққа алады. Бұл - тілдің универсалды
типологиясы тілдің жеке типологиясымен тығыз байланысты
деген сөз.
Типологиялық зерттеулер тілдің барлық деңгейінде
(фонология, морфология, лексика, синтаксис, сөзжасам)
жүргізіледі, тіпті онда сөз типологиясының өзі арнайы
қарастырылады. Мұндай жұмыстар циклы деңгейлік, аспектік,
жүйелік типологияны құрайды.
Достарыңызбен бөлісу: