Аталмыш оқулық ақша, несие, банк және валюта категорияларының теориялық және практикалық мәселелері, олардың Қазақстан Республикасының нарықтық экономикада жағдайынағы атқаратын қызметтері мен ролі жан-жақты қарастырылған.
Оқулық экономикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, аспиранттарына, оқытушыларына, сонымен қатар ақша айналысы және несие мәселелері қызықтыратын жалпы оқырмандарға арналған.
Мазмұны
Алғы сөз
Екінші рет қайта өңделіп баспаға ұсынылып отырған “Ақша айналысы және несие” атты оқу құралы “Ақша, несие, банктер” пәнінің жұмыс бағдарламасына сәйкес мемлекеттік тілде дайындалған теориялық пән болып табылады. Оқу құралы автордың қазіргі Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық университетінің “Банк ісі “ және әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің “Қаржы және аудит” кафедраларында оқытушы ретінде қызмет істеп жүрген кездегі жинақтаған, бірнеше жылдық дәрістік материалдары негізінде дайындалған.
Оқу құралында ақша мен несиенің шығу тегінен бастап, Қазақстандағы банктік капиталдың қалыптасу ерекшеліктері, сондай-ақ қазіргі ақша-несие қатынастарының дамуы толығырақ қамтылған. Сонымен қатар, бұл оқу құралының өзіндік ерекшелігі, ол тек қана ақша мен несиеге арналмайды, сол сияқты банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асырушы мекемелердің нарықтық экономикадағы ролі мен қызметтеріне арналады. Банктерді тек қана қазіргі тұрғыдан сипаттап қоймай, олардың тарихи даму тұрғысынан көрсетеді. Оқу құралында халықаралық валюталық қатынастар мен дүниежүзілік валюталық жүйелердің даму кезеңдері, сол сияқты төлем балансы, оның отандық тәжірибедегі құрылымы мен жағдайы қарастырылады.
Оқу құралы тек қана ақша және несие қатынастарын теориялық бағытта қарастырып, қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтарын қарастырады. Оқу құралы негізінен сегіз тақырыптан және бірнеше тақырыпшалардан, бақылау сұрақтары мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тақырыпта ақша теориясы, ақша түрлері мен қызметтері зерттелген. Мұнда металл ақшаның, қағаз және несие, сондай-ақ электрондық ақшалардың пайда болу себептері мен қазіргі жағдайы қарастырылады.
Екінші тақырыпта ақша айналысы мен ақша жүйесін ұйымдастыру мәселелері қарастырылады. Мұнда инфляция ақша айналысы заңының бұзылу салдары және оған қарсы шаралар берілген.
Үшінші тақырыпта Қазақстандағы қолма-қолсыз ақша айналысын ұйымдастыру, оның ішінде қолма-қолсыз есеп айрысу қағидалары, құралдары, шот ашу және жүргізу тәртібі, сондай-ақ банкаралық есеп айрысу негіздеріне қатысты мәселелер қамтылады.
Төртінші тақырыпта несие теориясы мен практикасы берілген. Мұнда несиенің экономикадағы мәні және атқаратын қызметтері ғана қамтылып қоймай, сонымен қатар несие берушілер мен қарыз алушылардың өзара қатынасында пайдаланылатын, оның формалары мен түрлері нақты отандық банктер тәжірибесінде толық қамтылады.
Бесінші тақырып, Қазақстандағы несие жүйесінің даму тарихына және банк жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдеріне арналады. Бұл жерде ҚР-ғы банк жүйесіне қатысты реформалар, олардың нәтижелері баяндалады.
Алтыншы тақырып, банк жүйесі және банктер теориясы мен практикасына арналады. Мұндай дамыған елдердегі банк ісін ұйымдастыру тәжірибелері ескеріледі. ҚР Ұлттық банктің ұйымдастырылуы, қызметтері және операциялары, қазіргі ақша-несие саясатының бағыттары қарастырылады.
Жетінші тақырып коммерциялық банктер түрлері, олардың ұйымдастырылу құрылымы, пассивтік және активтік операциялар туралы мәселелерді толық сипаттайды.
Сегізінші тақырып, валюталық қатынастар, валюталық жүйелер, олардың құрылу және қызмет ету қағидалары, валюталық саясат оның формалары, халықаралық есеп айырысу формалары, сондай-ақ ҚР-ғы төлем балансының құрылымы қарастырылған.
Оқу құралына қатысты мамандар мен оқырмандар тарапынан бағалы ұсыныстар мен түзетулер енгізуге болатыны байқалса, оны автор құптайды және келешекте қайта өңделіп, түзетулер енгізу кезінде міндетті түрде ескереді, сондай-ақ ондай тілек білдірушілерге автор ықылас білдіре отырып, алдын-ала алғысын айтады.
1-тақырып. Ақша теориясы
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті, тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері мынадай :
II. Мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
10-сурет. Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі
ҚР-ғы банктік жүйеде 01.07.2003 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам формасындағы банктер, соның ішінде екі банк қана мемлекетке 100( тиіслі банктер, оларға: Қазақстан даму банкі мен Эксимбанк, ал шетел капиталының қатысумен (100( - 10 банк, 50(- аса - 4 банк) құрылған банктерде саны - 14, оның ішінде еншілес банктер – 10.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе құрылтайшылары өздеріне тиісті үлес шегінде ғана оның міндеттемелеріне жауап береді.
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасынан байланыссыз, оның жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке және заңды тұлғалар есебінен құрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып табылады. Жарғылық капитал, оның қатынасушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құруға тиім салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен құрылуы мүмкін.
Форфейтинг сөзі француз тілінде “a forfaіt”, аударғанда “құқықтан бас тарту” дегенді білдіреді. Форфейтинг – тауарларды жабдықтау немесе қызметтерді көрсету барысында пайда болатын және алдағы уақыттарда өтелуге тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін пайдаланылатын термин.
Бж – жаңа бағам.
Ревальвация пайызын есептеу формуласы:
Мысалға: функ стерлинг бағамы арнайы түрде 2.8 ден 2.4 долларға дейін төмендетілді. Мұндағы девальвациялау пайызын есептейік:
2.8 – 2.4
Д ( ((((( х 100 ( 14.3 ( 2.8
0.41 – 0.35
Р ( ((((( х 100 ( 16.7 (
Аккредиттвің артықшылықтары мынадай:
Сөздіктер
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге алып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
А
Б
В
Г
Гэп – берілген уақыт аралығында пайыздық мөлшерлемелер өзгерісіне сезімтал активтер мен пайыздық мөлшерлемелер өзгерісіне сезімтал пассивтер арасындағы айырма.
Д
Е
Ж
И
К
Қ
Н
М
С
Р
П
ПИН-код - (ағыл. Personal Identification Number – жеке идентификациялық номер) – банктік картаның иесіне банкомат немесе ПОС-терминалдар арқылы қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін жеке идентификациялық номері.
Ұ
Т
Ш
Ф
Франчайзинг – ірі корпорациялар (франчайзерлер) мен шағын фирмалар немесе жекелеген кәсіпкерлер (франчайзи) арасында жасалған келісімшартқа сәйкес франчайзер фирма өзінің серіктесі франчайзиға франчайзердердің атынан әрекет етуге құқықтар мен артықшылықтар беретін келісім.
Хеджерлеу (хеджирование) – валюта бағамындағы және т.с.с. өзгерістер нәтижесінде мүмкін болар зияндарды жабуға арналған резервтерді құру, сауда немесе несие валютасын өзгерту жолымен валюталық және өзге тәуекелдерді сақтандыру.
