Оқулық Алматы, 2012 2 (075. 8) Ббк 32. 81 А 99

49
 
2.
Іріктеу дегеніміз -
A) Бір облыстағы жинақталған АҚБ мəндері
B) Бір аймақтағы АҚБ мəндер көпшісін бөлу операциясы 
C) Кез келген АҚБ мəндер жиынтығы
D) Барлық АҚБ мəндерін алу операциясы
E) Алын ала қойылған іріктеу шартын қанағаттандыратын АҚБ мəндер 
көпшесін бөлу операциясы
3.
Декомпозиция -
A) Есептеуге арналған бастапқы жəне анықтамалық ақпараттар
B) Бастапқы АҚБ-ң əртүрлі құрылымды бірнеше АҚБ-не түрлендіру 
операциясы
C) Кейінгі АҚБ-ң бірдей құрылымды бір АҚБ-не түрлендіру операциясы
D) АҚБ-ң барлық аймақтағы бірнеше түрлерінің өңдеу операциясы
E) Аталғандардың барлығы жатады
4.
Композиция -
A) Əртүрлі құрылымды АБҚ-ң бірнеше АБҚ-не сақтау операциясы
B) Бірдей құрылымды АБҚ-ң бірнеше АБҚ-не өзгерту операциясы 
C) Əртүрлі құрылымды АБҚ-ң бір АБҚ-не түрлену операциясы
D) Ұқсас АБҚ-ң бірнеше АБҚ-не түрлену операциясы
E) Дұрыс жауабы жоқ
5.
Деректер моделі нешеу?
A) 5
B) 2
C) 1
D) 4
E) 3
6.
Көрсеткіш дегеніміз не?
A) Есептеуге арналған бастапқы жəне анықтамалық ақпараттар
B) Кез келген мəндердің заттық облысы
C) Мəліметтердің жиынтығын өңдеу операциясы
D) Кейбір үрдіс пен объектіні кескіндейтін толық сандық параметр 
сипаты 
E) Аталғандардың барлығы жатады.
7.
Атрибут белгі дегеніміз не?

50
A) Объектінің, заттың, процестің сапалық қасиетінің ақпараттық 
кескінін білдіреді
B) Объектінің, заттың, процестің сандық қасиетінің ақпараттық кескінін 
көрсетеді
C) Ешнəрсе көрсетпейді
D) Үрдіс пен объектіні кескіндейді
E) Дұрыс жауабы жоқ
8.
Атрибут белгі қалай белгіленеді?
A) С
B) А
C) Q
D) К
E) Р
9.
Атрибут-негіз  алай белгіленеді?
A) Q
B) P
C) A
D) C
E) K
10.
Атрибут-негіз дегеніміз не?
A) Есептеуге арналған бастапқы жəне анықтамалық ақпараттар
B) Кез келген мəндердің заттық облысы
C) Мəліметтердің жиынтығын өңдеу операциясы
D) Кейбір үрдіс пен объектіні кескіндейтін толық сандық параметр 
сипаты 
E) Объектінің, заттың, процестің сандық қасиетінің 
ақпараттық кескінін көрсетеді
11.
Алгебра қасиеттерін Сызықтық оптимизациялау моделін ненің 
көмегімен дұрыс түсінуге болады?
A) Геометриялық интерпритация
B) Алгебралық конфигурация
C) Алгебралық мағынамен
D) Геометриялық иерархия
E) Дұрыс жауабы жоқ
12.
Төменде көрсетілген абстракциялардың ортасында 
қайсысы артық?
қ

51
 
A) Символдық
B) Мəтіндік
C) Эвристикалық
D) Логикалық
E) Динамикалық
13.
Күрделі жүйелерді пайдаланғанда нені қолданғанда көптеген 
сынаулар мен зерттеулер жүргізу қажет? Ол неге байланысты?
A) Есептеуге арналған бастапқы жəне анықтамалық ақпараттарда
B) Дұрыс жауабы жоқ
C) Мəліметтердің жиынтығын өңдеу операциясына
D) Жүйелердің  əртүрлі  қасиеттерін  көрсететін бағалау көрсеткіштеріне 
E) Объектінің, заттың, процестің сандық қасиетінің ақпараттық кескінін 
көрсетеді
14.
Қандай түрде бейнелеу абстракцияның ең жоғарғы түрі болады?
A) Логикалық
B) Алгебралық 
C) Лингвистскалық
D) Геометриялық 
E) Динамикалық
15.
Хабарламалар ненің көмегімен беріледі?
A) Сигнал
B) Ток
C) Өткізгіш
D) Сым
E) Адам
16.
Берілген хабарламаға сəйкес ақпараттық параметрді басқару 
қалай аталады?
A) Фильтрлеу
B) Модельдеу
C) Кескіндеу
D) Суреттеу
E) Бейнелеу
17.
Егер тасымалдау сигналының ақпараттық параметрі үздіксіз 
өзгеретін болса, онда модельдеу əдістері қандай болады?
A) Анықталған
B) Қосылған

52
C) Үздікті
D) Үздіксіз
E) Дұрыс жауабы жоқ
18.
Тасымалдаушы сигнал ретінде импульстардың ілеспелілік əдісін 
қолданса, онда ол -
A) Анықталған
B) Қосылған
C) Үздікті
D) Үздіксіз
E) Импульсты
19.
Ақпараттық параметр мəндерінің сандық көлеміне ие болатын 
модельдеу əдісі қалай аталады?
A) Модельденген
B) Импульсті
C) Дискретті
D) Үзіліссіз
E) Дұрыс жауабы жоқ
20.
ЖМ сигналдар үшін қарапайым демодуляторды не үшін 
пайдалануға болады?
A) Геометриялық интерпретация
B) Алгебралық дискриминатор
C) Жиілікті модельдеу
D) Девиация
E) Жиілікті дискирминатор

53
 
3-ТАҚЫРЫП. КИБЕРНЕТИКАЛЫҚ ТƏСІЛДЕМЕ
Дəрістің мəнмəтіні
Мақсаты: Кибернетикалық тəсілдеме негіздерін үйрену
Дəріс жоспары 
1. АЖ құру кезіндегі кибернетикалық тəсілдеме
2. Ақпарат жəне басқару
Негізгі түсініктер: кибернетикалық тəсілдеме, басқару есептері, 
еліктемелік модель, агенттік модельдеу, дискреттік-оқиғалық мо-
дельдеу, жүйелік динамика, белгіленген қадам тəсілі, оқиғалық əдіс, 
тұрақтандыру, шектеу.
Тақырыптың мазмұны: Кибернетика – динамикалық жүйелер-
мен, басқарумен байланысты ақпараттық үдерістерді зерделейтін, 
табиғаттағы, қоғамдағы, тірі организмдердегі жəне машиналардағы 
басқарудың жалпы заңдары туралы ғылым. Кибернетикалық 
тəсілдеме – кибернетика қағидаттары негізінде, жекелей алғанда, 
тікелей жəне кері байланыстарды анықтау, басқару үдерістерін зер-
делеу, жүйелер элементтерін əлдебір «қара жəшіктер» (олардың 
кіретін жəне шығатын ақпараты ғана зерттеушіге қолжетімді, ал ішкі 
құрылғы белгісіз болуы мүмкін жүйе) ретінде жүйелер элементтерін 
қарастыру көмегімен жүйелерді зерттеу.
Жүйелердің ішкі құрылымы модельденетін талдамалық 
тəсілдемеден өзгешелігі - «қара жəшік» əдісінде жүйелердің 
сыртқы атқарымы модельденеді. Осылайша, эксперимент жасаушы 
көзқарасы тұрғысынан жүйелер (модельдер) құрылымы, жүйелердің 
тəртіптік ерекшеліктерін ғана имитациялайтын (еліктеу) қара 
жəшікте жасырынған.
Кибернетикалық тəсілдемеде, оған жасалатын сұратулар типі бой-
ынша ажыратылатын ақпараттық модельдерді зерттейді: жүйелердің 
сыртқы əсерге жауап қатуын модельдеу; жүйелердің өзгеру динами-
касын болжау; құндылықтардың берілген атқарымдарына қатынасы 
бойынша жүйелер параметрлерін оңтайландыру; жүйені адаптивті 
басқару.
Кибернетика мен жүйелердің жалпы теориясының ортақ нəр-

54
селері көп, мысалы, зерттеу объектісін жүйелер түрінде елестету, 
жүйелердің атқарымдары мен құрылымдарын зерделеу, басқару 
проблемаларын зерттеу жəне т.б. Бірақ жүйелер теориялары-
нан өзгешелігі кибернетика, зерттеу объектілерінде ақпараттар 
ағындарының əр түрлерін, оларды өңдеу, талдау, түрлендіру, беру 
тəсілдерін бөліп көрсететін жəне зерделейтін, басқару үдерістерін 
зерттеуге ақпараттық тəсілдемені тəжірибеде қолданады.
Адам немесе құрылғы тудыратын ақпараттық əсер арқылы 
жүйелердің мақсатты бағытталған тəртібін қалыптастыру үдерісі 
жалпыланған түрде басқару болып түсіндіріледі. Басқарудың мына-
дай есептерін атауға болады: 
• мақсат құру есебі (жүйенің тəртібін немесе қажет күйді 
анықтау);тұрақтандыру есебі (ауытқымалы əсерлер жағдайларында 
жүйелерді сол күйде ұстап тұру);
• бағдарламалдарды орындау есебі (басқарылатын шамалардың 
мəні белгілі детерминацияланған заң бойынша өзгерген кездегі 
жағдайларда жүйені талап етілетін күйге ауыстыру);
•  қадағалау  есебі (басқарылатын шамалардың өзгеру заңдары 
белгісіз немесе өзгеретін жағдайлардағы жүйелердің талап етілетін 
тəртібін қамтамасыз ету);
•  оңтайландыру  есебі (берілген жағдайлар жəне шектеулер 
кезінде жүйелерді сипаттамалардың экстремалды мəндері күйінде 
де ауыстыру немесе ұстап тұру).
Кибернетикалық тəсілдеме тұрғысынан АЖ-ні басқару ақпараттар 
алмасу, өңдеу жəне түрлендіру үдерістерінің жиынтығы ретінде 
қарастырылады. Кибернетикалық тəсілдеме АЖ-ні үш ішкі жүйе: 
басқарушы жүйе, басқару объектісі жəне байланыс жүйесі құрамына 
кіретін басқарылатын жүйе (2-сурет) ретінде қарастырады.
Ȼ
ɣ
Ԕɨɪɲɚԑɚɧ
 ɨɪɬɚ 
{x}
{y}
{w}
Ȼɚɫԕɚɪɭ
 
ɨɛɴɟɤɬɿɫɿ
 
Ⱥԕɩɚɪɚɬɬɵ
 ɟɫɟɩɤɟ ɚɥɭ, ɫɚԕɬɚɭ, ԧԙɞɟɭ, 
ɛɟɪɭ
 
 
 
 
Ȼɚɫԕɚɪɭ
 ɠԛɣɟɫɿ 
Ȼɚɫԕɚɪɭɲɵ
 
ɠԛɣɟ
 
Ȼɚɣɥɚɧɵɫ
 
ɠԛɣɟɫɿ
 
2-сурет. АЖ-ні сипаттайтын кибернетикалық тəсілдеме

55
 
Басқарушы жүйе байланыс жүйесімен бірге басқару жүйесін 
құрады. Байланыс жүйесіне бойымен кіретін ақпарат {x} берілетін 
тіке байланыс арнасы мен бойымен басқарушы жүйеге басқару 
объектісінің күйі {y} туралы ақпараттар берілетін кері байланыс 
арнасы кіреді. Басқарылатын объекті жəне сыртқы орта туралы 
ақпаратты басқарушы жүйе қабылдайды, басқарудың қандай да бір 
мақсаттарына сəйкес қайта өңделеді жəне басқарушылық əсерлер 
түрінде басқару объектісіне беріледі. Кері байланыс ұғымын пайда-
лану кибернетикалық тəсілдеменің ерекше белгісі болып саналады.
Басқару жүйелері атқарымдарының негізгі топтары болып мына-
лар саналады:
• шешімдер қабылдау немесе ақпараттар мазмұнын түрлендіру 
атқарымдары басқару жүйесіндегі бастысы болып саналады, басқару 
объектісі мен сыртқы орталардың жай-күйі туралы ақпараттар 
мазмұнын басқарушы ақпаратқа түрлендіру арқылы көрінеді;
• ақпараттар өңдеудің бұрыннан белгілі атқарымдары ақпараттар 
мазмұнын өзгертпейді, ақпараттарды есепке алу, бақылау, сақтау, 
іздеу, бейнелеу, таралымын көбейту, түрлендіру формаларын ғана 
қамтиды.
•  ақпараттар алмасу атқарымдары қабылданған шешімдерді 
басқару объектісіне дейін жеткізумен жəне шешімдер қабылдайтын 
тұлғалар арасында ақпараттар алмасу (мəтіндік, кестелік, графиктік, 
электрондық жəне басқа ақпараттарды жинау, телефонмен, факспен, 
жергілікті жəне жаhандық желілермен жəне т.б. жіберу).
Кибернеткалық тəсілдемені жүзеге асыру үшін еліктемелік 
(имитациялық) модельдеу немесе компьютерлік модельдеу жиі пай-
даланады.
Еліктемелік модельдеу – зерделенетін жүйе, нақты жүйені 
жеткілікті дəлдікпен сипаттайтын модельмен алмастырылатын 
жəне осы жүйе туралы ақпараттар алу мақсатында онымен экспе-
рименттер жүргізілетін зерттеу əдісі. Модельмен эксперимент жа-
сау - еліктеме  (еліктеме – бұл нақты объектіде эксперименттерге 
жүгінбей, құбылысты түсіну деп аталады). 
Еліктемелік модельдеу – бұл математикалық модельдеудің 
жеке жағдайы. Əртүрлі себептер бойынша талдамалық модельдер 
əзірленбеген, я алынған модельдерді шешу əдістері əзірленбеген 
объектілер сыныбы бар. Бұл жағдайда математикалық модель ими-
татормен немесе еліктемелік модельмен алмастырылады.

56
Еліктемелік модель - объектінің атқарымдығын жобалау, тал-
дау жəне бағалау мақсаттарында компьютерде эксперимент жасау 
үшін пайдаланылуы мүмкін, объектіні логикалық-математикалық 
сипаттау. Осындай модельді бір сынақ үшін, сол сияқты олардың 
берілген жиыны үшін уақыт бойынша «ойнатуға» болады. Мұнда 
нəтижелер үдерістердің кездейсоқ сипатымен анықталатын бола-
ды. Осы деректер бойынша жеткілікті орнықты статистика алуға 
болады.
Еліктемелік модельдеудің түрлері 3-суретте көрсетілген. 
Агенттік модельдеу – атқарымдық динамикасы жаhандық 
ережелермен жəне заңдармен емес (модельдеудің өзге 
парадигмаларындағы сияқты), керісінше, осы жаhандық ережелер 
мен заңдар, топтар мүшелерінің жеке белсенділіктерінің нəтижесі 
болып саналатын кездегі ережелермен жəне заңдармен анықталатын, 
орталықтандырылмаған (децентрализованных) жүйелерді зерт-
теу үшін пайдаланылатын еліктемелік модельдеудегі салыстырма-
лы (1990 – 2000-ші жылдар) жаңа бағыт. Агенттік модельдердің 
мақсаты – оның жекелеген белсенді объектілерінің жеке тəртіптері 
жəне осы объектілердің жүйедегі өзара əрекеті туралы жорамалдарға 
сүйене отырып, жүйелердің жалпы тəртіптерінің осы жаһандық 
ережелері туралы түсінік алу. Агент
 – ережелердің кейбір жиынына 
сəйкес шешім қабылдауы, төңірегімен өзара əрекет етуі, сондай-ақ 
өздігінен өзгеруі мүмкін, белсенділікке, автономиялы тəртіпке ие 
болатын кейбір мəні.
Дискреттік-оқиғалық модельдеу
 – оқиғалардың үзіліссіз 
табиғатынан абстракциялануды жəне модельденетін жүйелердің 
негізгі оқиғаларын ғана қарастыруды ұсынатын модельдеу 
тəсілдемесі. Дискреттік-оқиғалық модельдеу неғұрлым дамыған 
жəне жаппай қызмет көрсететін логистикалар мен жүйелерден көлік 
жəне өндірістік жүйелерге дейін – қосымшалардың аса үлкен аясына 
ие. Модельдеудің осы моделі өндірістік үдерістерді модельдеу үшін 
көбірек дəл келеді. Оны Джеффери Гордон 1960 жылдары негіздеген 
болатын. 

57
 
Жүйелік динамика – зерттелетін жүйелер үшін уақыт аралығында 
бір параметрлердің өзге параметрлерге себептік байланыстары мен 
жаһандық əсерлерінің графикалық диаграммалары құрылатын, со-
дан кейін осы диаграммалар негізінде жасалған модель компью-
терде имитацияланған модельдеу парадигмасы. Негізі бойынша 
модельдеудің осындай түрі объектілер мен құбылыстар арасындағы 
себептік-салдарлық байланыстарды анықтау негізін бүкіл өзге па-
радигмалардан көбірек жақсы түсінуге көмектеседі. Жүйелік дина-
микалар көмегімен бизнес-үдерістер, қалаларды дамыту модельдері, 
өндіріс, көбею динамикасы, экология жəне эпидемиялардың даму 
модельдері құрылады. Əдісті Джей Форрестерон 1950 жылдары 
негіздеген болаты. 
Абстрациялар шкаласында еліктемелік модельдеу тəсілдемелері 
4-суретте көрсетілген.
Олардың логикалық құрылымдарын сақтай отырып; тəртіптік 
(жүйеде болатын оқиғалардың уақыт аралығындағы кезектесу 
тізбектілігін) қасиеттерін, яғни өзара əрекет ету динамикасын сақтай 
отырып, модельденетін объектілерді жаңғыртуға мүмкіндік беретін 
еліктемелік модель еліктемелік модельдеудің ерекшелігі болып са-
налады.
Еліктемелік модельдеу кезінде модельденетін жүйелердің 
құрылымы модельдерде бара-бар бейнеленеді, ал оның атқарымдық 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ⱦɢɫɤɪɟɬɬɿɤ
-ɨԕɢԑɚɥɵԕ 
ɀԛɣɟɥɿɤ
 ɞɢɧɚɦɢɤɚ 
ɀԚɃȿ
Ȼɚɣɥɚɧɵɫԕɚɧ
 ɚɣɧɵɦɚɥɵɥɚɪ. 
ɀɢɧɚԕɬɚɭɵɲɬɚɪ
. Ʉɟɪɿ 
ɛɚɣɥɚɧɵɫɬɚɪ
. 
 
Ԧɬɿɧɿɦɞɟɪ
. Ԕɨɪɥɚɪ. Ԛɞɟɪɿɫɬɟɪ 
(ɨɩɟɪɚɰɢɹɥɚɪ ɬɿɡɛɟɝɿ) 
 
Ⱥɝɟɧɬɬɿɤ
 ɦɨɞɟɥɶɞɟɭ 
           
ɀɟɤɟ
 ԕɚɫɢɟɬɬɟɪ ɦɟɧ ɬԥɪɬɿɩ 
ɟɪɟɠɟɥɟɪɿ
. Ɍɿɤɟɥɟɣ ɧɟɦɟɫɟ 
ɠɚɧɚɦɚ
 ԧɡɚɪɚ ԥɪɟɤɟɬɬɟɪ 
3-сурет. Еліктемелік модельдеудің үш тəсілдемесі

58
үдерістері құрылған модельдерде имитацияланады. Сондықтан 
еліктемелік модельдер құру модельденетін объектінің немесе 
жүйелердің атқарымдық құрылымдары мен үдерісін сипаттау болып 
табылады. Еліктемелік модельдерді сипаттауда екі негізгі құрамды 
бөлік бөліп көрсетіледі:
• 
жүйелерді статикалық сипаттау, негізінен, оның 
құрылымдарын сипаттау болып саналады (еліктемелік модельдерді 
əзірлеу кезінде модельденетін үдерістердің құрылымдық талдауын 
қолдану қажет);
• жүйелерді динамикалық сипаттау немесе оның элементтерінің 
өзара əрекет ету динамикасын сипаттау (оны сипаттау кезінде 
модельденетін динамикалық үдерістердің атқарымдық модельдерін 
құру қажет болады).
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ⱥɝɪɟɝɚɬɬɚɪ
,  ɠɚԣɚɧɞɵԕ  ɫɟɛɟɩɬɿɤ  ɬԥɭɟɥɞɿɥɿɤɬɟɪ,  ɤɟɪɿ  ɛɚɣɥɚɧɵɫɬɚɪ 
ɞɢɧɚɦɢɤɚɫɵ
, ... 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ɀɟɤɟɥɟɝɟɧ
 ɨɛɴɟɤɬɿɥɟɪ, ɞԥɥ ԧɥɲɟɦɞɟɪ, ԕɚɲɵԕɬɵԕ, ɠɵɥɞɚɦɞɵԕɬɚɪ, 
ɭɚԕɵɬ
, .. 
Ⱥɛɫɬɪɚɤɰɢɹɥɚɭɞɵԙ
 
ɠɨԑɚɪԑɵ
 ɞɟԙɝɟɣɿ 
(ɛԧɥɲɟɤɬɟɪɿ ɚɡɞɚɭ 
ɦɚɤɪɨ
-ɞɟԙɝɟɣ 
ɫɬɪɚɬɟɝɢɹɥɵԕ
 ɞɟԙɝɟɣ) 
 Ⱥɛɫɬɪɚɤɰɢɹɥɚɭɞɵԙ 
ɨɪɬɚ
 ɞɟԙɝɟɣɿ 
(ɨɪɬɚɲɚ ɛԧɥɲɟɤɬɟɪ 
ɦɟɡɨ
-ɞɟԙɝɟɣ 
ɬɚɤɬɢɤɚɥɵԕ
 ɞɟԙɝɟɣ) 
Ⱥɛɫɬɪɚɤɰɢɹɥɚɭɞɵԙ
 
ɬԧɦɟɧ
 ɞɟԙɝɟɣɿ 
(ɛԧɥɲɟɤɬɟɪ ɤԧɛɿɪɟɤ 
ɦɢɤɪɨ
-ɞɟԙɝɟɣ 
ɠɟɞɟɥ
 ɞɟԙɝɟɣ) 
ɀԛɣɟɥɿɤ
 ɞɢɧɚɦɢɤɚ 
ɀɢɧɚԕɬɚɭɲɵɥɚɪ
 
(ɚɝɪɟɝɚɬɬɚɪ) 
Ⱥԑɵɧɞɚɪ
 
ȿɪɟɠɟɥɟɪ
 (ɤɟɪɿ 
ɛɚɣɥɚɧɵɫɬɚɪ
) 
Ⱦɢɫɤɪɟɬɬɿɤ
-
ɨԕɢԑɚɥɵԕ
 
ɦɨɞɟɥɶɞɟɭ
 
Ԧɬɿɧɿɦɞɟɪ
 
(ɩɚɫɫɢɜɬɿ 
ɨɛɴɟɤɬɿɥɟɪ
) 
Ⱥԑɵɧɞɵԕ
 
ɞɢɚɝɪɚɦɦɚɥɚɪ
 
ɠԥɧɟ
/ɧɟɦɟɫɟ 
ɠɟɥɿɥɟɪ
 
Ԕɨɪɥɚɪ
 
Ⱥɝɟɧɬɬɿɤ
 
ɦɨɞɟɥɶɞɟɭ
 
Ȼɟɥɫɟɧɞɿ
 
ɨɛɴɟɤɬɿɥɟɪ
 
ɀɟɤɟ
 
ɬԥɪɬɿɩ
 ɟɪɟɠɟɫɿ 
Ɍɿɤɟɥɟɣ
 
ɠԥɧɟ
 ɬɿɤɟɥɟɣ ɟɦɟɫ 
ԧɡɚɪɚ
 ԥɪɟɤɟɬ ɟɬɭ 
Ɉɪɬɚ
 
ɞɢɧɚɦɢɤɚɫɵ
ɇɟɝɿɡɿɧɟɧ
 
ɞɢɫɤɪɟɬɬɿɤ
 
ɇɟɝɿɡɿɧɟɧ
 
ԛɡɿɥɿɫɫɿɡ
 
4-сурет. Абстракциялар шкаласындағы еліктемелік 
модельдеу тəсілдемелері
Еліктемелік модель құру үшін: өзара əрекет етуші элементтердің 
жиынтығы ретінде нақты жүйені (үдерісті) көзге елестету; жеке-
леген элементтердің атқарымын алгоритмдік сипаттау; əртүрлі 
элементтердің бір-бірімен жəне сыртқы ортамен өзара əрекетінің 
үдерісін сипаттау керек.
Жүйелер күйлерінің бөлінуі мен оны сипаттау еліктемелік 

59
 
модельдеудің негізгі мезеті болып саналады. Жүйе əрбір комбинациясы 
нақты күйді сипаттайтын күйлердің өзгермелі жиынымен анықталады. 
Демек осы айнымалылардың мəндерін өзгерту жолымен жүйелердің 
бір күйден екінші күйге ауысуын имитациялауға болады. Осылайша, 
еліктемелік модельдеу – бұл оны бір күйден белгілі бір ережелерге 
сəйкес екінші күйге өту арқылы жүйелердің динамикалық тəртібін 
елестету. Күйлердің осы өзгеруі я үзіліссіз, я уақыттың дискреттік 
мезеттерінде болуы мүмкін. Еліктемелік модельдеу уақыт өте келе 
жүйелер күйінінің өзгеруін динамикалық көрсету болып саналады. 
Еліктемелік модельдерде модельденетін үдерістердің динами-
касын сипаттау үшін жүйедегі бүкіл оқиғалардың синхрондалуын 
қамтамасыз ететін модельдік (жүйелік) t
0
 уақытты беру тетігі 
жүзеге асырылған.
Бұл тетік нақты жүйелердегі параллель оқиғаларды имитаци -
лау  үшін  модельдеу  жүйелерінің басқарушы бағдарламаларына 
орнатылған.
t
0
-ді өзгертудің екі негізгі тəсілі бар: қадамдық (модельдік 
уақыттарды өзгертудің белгіленген интервалдары қолданылады); 
оқиғалық (модельдік уақыттарды өзгертудің айнымалы интервал-
дары қолданылады, мұнда қадамның шамасы келесі оқиғаға дейінгі 
интервалмен өлшенеді).
Қадамдық əдіс жағдайында уақытты жылжыту қадамның ең аз 
мүмкін тұрақты ұзындығымен жүзеге асырылады (t қағидаты). Бұл 
алгоритмдер оны жүзеге асыруға машиналық уақытты пайдалану 
тұрғысынан аса тиімді емес.
Белгіленген қадам тəсілі мынадай жағдайларда қолданылады:
• егер уақыттан өзгеру заңы интегралдық-дифференциалдық 
теңдеулермен сипатталса (осындай əдістер кезінде модельдеу 
қадамы интегралдау қадамына тең, модельдер динамикасы нақты 
үзіліссіз үдерістердің дискреттік жуықтауы болып саналады);
• оқиға бірқалыпты бөлінген кезде жəне уақыттық 
координаталардың өзгеру қадамын таңдауға болады;
• белгілі бір оқиғалардың пайда болуын топшылау күрделі болған 
кезде;
• оқиға көп болғанда жəне олар топтасып пайда болған кезде.
Қалған жағдайларда оқиғалық əдіс қолданылады, мысалы, оқиға 
уақыт осьтерінде бірқалыпты бөлінбегенде жəне елеулі уақыт интер-
валдарында пайда болған кезде.
я

60
Оқиғалық əдіс («ерекше күйлер» қағидаты). Ондағы уақыт 
коор динаталары, жүйелер күйі өзгерген кезде болады. Оқиғалық 
əдістер кезінде уақыттық жылжу қадамының ұзындығы барынша 
үлкен болуы мүмкін. Модельдік уақыт ағымдағы мезеттен келесі 
оқиға болатын жақын мезетке дейін өзгереді. Егер оқиғалардың 
болу жиілігі сирек болса, сол жағдайларда оқиғалық əдісті 
қолданған жөн болады. Сол уақытта қадамның үлкен ұзындығы 
модельдік уақыттың барысын желдетуге мүмкіндік береді. 
Тəжірибеде оқиғалық əдіс көбірек таралымға ие болды.
Осылайша, ЭЕМ-де ақпараттар өңдеудің тізбектік сипаты сал-
дарынан модельдерде болатын параллель үдерістер қарастырылған 
тетік көмегімен тізбекті түрленеді. Көрсетілімнің осындай тəсілі 
квазипараллель үдеріс атауына ие болған.
Еліктемелік модельдердің негізгі түрлерінің ең қарапайым 
жіктеуі модельдік уақытты жылжытудың осы екі тəсілін қолданумен 
байланысты. Еліктемелік модельдер: үзіліссіз, дискреттік; үзіліссіз-
дискреттік болып ажыратылады.
Үзіліссіз
 еліктемелік модельдерде айнымалылар үзіліссіз өзгеріп 
отырады, модельденетін жүйелердің күйі уақыттың үзіліссіз функ-
циясы ретінде өзгереді жəне негізінен, бұл өзгеріс дифференциалдық 
теңдеулер жүйелерімен сипатталады. Тиісінше модельдік уақытты 
жылжыту дифференциалдық теңдеулерді шешудің сандық əдістеріне 
қатысты болады.
Дискреттік

жүктеу/скачать 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: