Оқулық Алматы, 2013 2 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

251
30.  Диаграмма дегеніміз не?
 
А) Зерттеуден алынған сандық көрсеткіштер мəндерін сызба 
жүзінде көрсету
 
В) Белгілердің мəндерін ретімен орналастыру
 
С)  Жиынтықтағы белгілердің таралуын анықтау
 
D) Жиынтық мəндерін кесте жүзінде көрсету
 
E) Қисық сызық
31.  Хи-квадрат əдісін ойлап тапқан кім?
 
А) Ж. Кювье
 
В) К. Линней
 
С) Г. Мендель
 
D) Г. Вайнберг
 
E) А.И.Чупров, В.И.Романовский
32.  Корреляция сөзінің мағынасы нені білдіреді? 
 
А) Кері байланыс бар дегенді
 
В) Белгілер арасында тəуелділік жоқ
 
С) Белгілер арасында аздаған байланыс бар
 
D) Өзара бір-бірімен байланыстылық, қатынастылық, тəуелділік
 
E) Өзгеру мəні
33.  Генетикалық жүктің салдары
 
А) генетикалық аурулардың көбеюі
 
В) ген санының артуы
 
С) артық гендердің пайда болуы
 
D) гомозигота жиіліктерінің көбеюі
 
Е) генетикалық мониторингтің қажетсіздігі

252
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ
Аберрация – хромосоманың  немесе хроматидтің өзгерген құрылымы. 
Аберрация  хромосомалар мен хроматидтердің  үзілуі жəне одан соң үзілген 
ұштарының  жаңа үйлесімде қайтадан  қосылуы нəтижесінде пайда болады.
Автополиплоид – бастапқы түрдің геномын еселеп көбейту негізінде 
алынған ағза.
Адаптация – бейімделушілік, ағзаның өздеріндегі немесе жаңадан 
түзілген белгілерінің арқасында ортаның дəл қазіргі жағдайларына тіршілік 
етуге мүмкіндік беретін қабілеттілік. 
Аддитивті гендер – өзара əрекеттесетін, қосынды əсері бар аллельді 
гендер.
Акроцентрлі хромосома – центромерасы бір ұшына өте жақын 
оналасқан хромосома.                   
Аллеломорф – гомологтық хромосомалардың гомологиялық 
учаскелерінде орналасқан гендердің жұп аллельдерінің бірі.
Аллель – гомологтық хромосомалардың гомологиялық учаскілерінде 
орналасқан геннің əртүрлі күйі. Мысалы, А – геннің доминантты күйі, а – 
сол геннің рецессивті күйі.
Аллополиплоид – əр түрге жататын ағзалар геномдарының еселеп 
көбеюі негізінде пайда болатын ағза.
Альбинизм – теріде жəне көздің түсті қабығында меланин пигментінің 
болмауы: тирозиназа ферменті геннің мутациясы нəтижесінде тирозин ме-
ланинге айналмайды (аутосомалық рецессивті гендік ауру).
Алькоптонурия – аутосомалық-рецессивті гендік ауру: оксидаза генінің 
мутациясы нəтижесінде гомогентизин қышқылының соңғы өніміне ыдыра-
мауы, аяқ-қол буындарының патологиясы жəне гомогентизин қышқылының 
несепте көп мөлшерде болуы. 
Амитоз – ядроның тікелей бөлінуі. Кейбір қарапайымдарда (амеба, 
кебісше, эвглена жəне т.б.) байқалады.   
Анафаза – жасуша ядросының митоздық жəне мейоздық бөлінуі 
сатыларының бірі.
Анеуплоидтар – негізгі гаплоидты санға еселі емес хромосомалары бар 
ағзалар немесе жасушалар.
Антимутагендер – мутация немесе тұқым қуалайтын өзгергіштік ту-
дыратын физикалық немесе химиялық заттарға қарама-қарсы əсер етуші 
заттар.
Аутбридинг – аса тығыз туыстық қатынаста тұрмайтын дарабастарды 
шағылыстыру. Бұған қарама-қарсы ұғымдар-инбридинг.

253
Аутосомалар – жыныс хромосомаларынан (Х жəне У) басқалары осы-
лайша аутосомалар деп аталады.
Ахандроплазия – аутосомалық-доминатты ауру. Сүйек жүйесінің ақауы 
(өспеуі жəне қисық болуы).
Бактериофаг – бактерияда тіршілік ететін вирус.
Бивалент – диплоидты организмнің мейоздық бөлінуі кезіндегі 
конъюгацияланушы екі гомологтық хромосомалар. Қалыпты жағдайда 
биваленттердің саны хромосомалардың гаплоидты жиынтығы санына тең 
болады. Мысалы: адамда 2n=46, n=23, демек 23 бивалент түзеді.
Биометрия – математика əдістерінің биологияда қолданылуы. Популя-
цияны сипаттауда жиі қолданылады.   
Биотип – генотиптері бірдей дарабастардың жиынтығы.
Брахидактилия – аяқ-қол саусақтарының қысқа болуы. Аутосомалық-
доминатты тұқым қуалайтын ауру.         
Будан – генетикалық өзгеше ата-аналар формаларын шағылыстыру 
нəтижесінде алынатын дарабас.
Будандастыру – бір немесе бірнеше белгілері, аллельдері мен гендері, 
хромосомаларының құрылысы бойынша өзгеше өсімдіктерді немесе жану-
арларды шағылыстыру.
Вариация – дарабастар арасындағы немесе олардың сандық, сапа  лық 
белгілері арасындағы өзгешеліктердің (айырмашылықтардың) көрінуі.
Варината – вариацияланатын белгінің жеке мағынасы.
Вариациялық қатар – зерттелетін белгінің мəндеріне сəйкес кластарға 
үлестірімі. Белгінің сипаттамаларын анықтау үшін құрастырылады.  
Вирус – нуклеин қышқылдары мен (ДНҚ немесе РНҚ) белоктардан 
тұратын жəне жасуша қожасының ішінде көбейетін инфекциялы ағза.
Галактоземия – галактозаны глюкозаға ыдырататын ферменттің 
мутациялық  жетімсіздігінен көмірсу метаболизмінің   бұзылуы. Баланың 
ой-əрекеті біртіндеп төмендейді. Баланы емдеу үшін құрамында лактоза 
жоқ диеталық тағаммен қоректендіреді.
Гамета – хромосома саны бойынша гаплоидты жыныс жасушасы.
Гаметалар тазалығының гипотезасы – гетерозиготалы дарабастар дың 
əртүрлі гендерінің гаметалары жеке (таза, яғни дискретті) күйде болуы.
Гаметогенез – гаметалардың түзілу үдерісі.
Гаплоид – жасушалары бір ғана геномнан тұратын, яғни əрбір хромо-
сома тек бір рет қана кездесетін ағза. Бұл дарабастардағы хромосомалар 
жиынтығы гаплоидты деп аталады да, оны «n» символы арқылы белгілейді.
Гаплотип – тіркескен локустар аллельдерінін комбинациясы. ДНҚ-ның 
дəл сол молекуласындағы нуклеотидтердің белгілі жүйелік комбинациясы.

254
Гемизигота – гетерогаметалы жыныстың генотипінде жалғыз күйде 
болатын ген.
Гемиглобинопатиялар – гендік мутация нəтижесінде гемоглобиннің 
қалыпты құрылысының өзгеруі салдарынан пайда болатын  (орақ пішінді 
жасушалық анемия).
Гемофилия – қанның ұйымауы. Аурудың гені  (рецессвиті) Х – хромо-
сомада орналасқан.     
Ген – ағзаның белгілері мен қасиеттеріне өзіне тəн ерекшелікпен əсер 
етуші, белгілі бір функциясы бар, хромосоманың кішіректеу учаскесі.
Генетика – тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік құбылыстарын 
зерттейтін биологиялық ғылым.
Гендер ағыны – дарабастардың миграциясы арқылы популяциялар 
арасындағы гендердің алмасуы.
Гендер банкі (кітапханасы). Рекомбинатты ДНҚ негізінде алынған осы 
ағзаның  гендер жиынтығы.
Геном – өздерінде орналасқан гендерімен қоса хромосомалардың 
гаплоидтық жиынтығы.
Ген-оператор – іске қосушы жəне үзіп тастаушы механизм ретінде 
қызмет атқарушы ген. Реттеуші геннің (ген-регулятор) əсерімен белгілі 
белоктардың, ферменттердің синтезделуін іске қосады немесе үзіп 
тоқтатады.
Ген – ингибитор-фенотипке тікелей əсер етпейтін, бірақ басқа аллельді 
емес геннің істерін тежейтін ген.
Генетикалық карта – жеке гендердің хромосомада орналасу схемасы. 
Генетикалық рекомбинациялар жəне мутантты сайттардың комплемента-
циялары бойынша тəжірбиелер негізінде жасалды. 
Генетикалық талдау – ағзаның тұқым қуалау қасиеттерін зерттеу 
əдістерінің жиынтығы.
Генетикалық жүк – идивидумдардың немесе популяциялардың 
бейімделгіштігін азайтатын генетикалық бұзылулар.
Генетикалық код – нуклеин  қышқылдары молекуласындағы тұқым 
қуалау информациясының жазылу жүйесі.
Гендік мутациялар – мутацияға ұшыраған гендердің молекулалық 
молекулалық құрылымының өзгеруі.
Гендік топ – тығыз тіркескен гендер тобы, гендер жүйесі. Осы кешенді 
жүйенің теңесушілігінің күштілігі сонша, мутациядан өзгерген əр ген бүкіл 
жүйеге əсерін тигізеді.
Генотип – организмнің хромосомаларында орналасқан барлық 
гендердің жиынтығы.

255
Генофонд – белгілі бір популяцияны құрайтын дарабастардың бəрінің 
гендерінің жиынтығы, нəсілдер мен түрлер үдерісінің шешуші негізі болып 
табылады.  
 
Гендер дрейфі – немесе генетикалық автоматтық үдерістер. Кездейсоқ 
себептердің, мысалы, популяциялар көлемінің азырақтау болуынан 
 
популяциядағы гендер немесе аллельдер жиілігінің өзгеруі.
Гетерогаметалық – мейоздық бөліну кезінде жынысты анықтауға əсер 
ететін  гаметалардың екі типін түзеуші (Х жəне У хромосомалары бар) жы-
ныс.
Гетерозигота – генетикалық əртүрлі жасушалар беретін дарабас. 
Оның гомологтық хромосомаларының тиісті локустарында əртүрлі аллель-
дер болады.
Гетероплоидты – қалыпты диплоидты саннан ауытқыған хромосома-
лар бар дарабастар, жасушалар.
Гетерохроматин – телофазада, интерфазада жəне ертерек профазада 
тығыз құрылымда болатын хромосома аймағы немесе бүтін хромосома.
Гинандроморф  – денесінің бір бөлігі таза аналық, қалған бөлігі таза 
аталық пішінді болып келетін дарабастар.
Гипостаз – аллельді емес бір геннің əсерінен екінші геннің көрінбей 
басылып қалушылық жағдайы.
Гомогаметалы жыныс – мейоздық бөліну барысында бірдей жыныс 
клеткаларын түзетін жыныс.
Гомозигота – гомологтық хромосомалардың дəл сол локусында екі 
бірдей аллельдері болатын клетка немесе организм.
Делеция – хромосомалардың ішкі учаскелерінің бірінің жоғалуы.
Дефишенси – хромосоманың шеткі бөлігінің бөлек кетуі.
Диакинез – ядро қабығының жоғалуы алдындағы мейоздық бөлінудің 
бірінші профазасының соңғы кезеңі.
Дигетерозигота – екі жұп аллельдер бойынша гетерозиготалы будан.
Дигибрид – дигетерозиготаның синонимі.
Дигибридтік шағылысу – əртүрлі екі локустарында əртүрлі аллельдері 
бар ағзалар арасындағы шағылысу.
Диморфизм – түрдің ішінде əртүрлі екі формалардың, морфологиясы 
өзгеше хромосомалардың, бір өсімдікте əртүрлі екі типтерінің болуы.
Диплоид – дене жасушаларында гомологтық хромосомалардың екі 
жиынтығы бар ағза.
Диплотена – мейоздың бірінші профазасы кезеңдерінің бірі, гомологтық 
хромосомалардың учаскелері арасында хиазмалардың жаңа ғана түзілетін 
кезеңі.   

256
Жыныспен тіркескен гендер – жыныс хромосомаларында орналасады 
(Х,У), осы гендердің бақылауында болатын белгілер жыныспен тіркескен 
тұқым қуалау деп те аталады. 
Жиынтық – биометриялық есептеулер жүргізу үшін қажетті, 
зерттелетін ортақ белгілері бойынша топтастырылған, көрсеткіштер сипа-
ты салыстырмалы түрде бірыңғай болғанымен, өзіндік өзгешеліктері бола-
тын дарабастар тобы.
Жиілік – жиынтықтағы белгі мəнінің қанша рет кездесетінін көрсететін 
абсолюттік көрсеткіш. 
Зигота – жұмыртқа жасушасы мен сперматазоидтың қосылуы 
нəтижесінде түзілетін диполидты жасуша.
Идиограмма – хромосомалар жиынтығындағы əрбір жекелеген 
хромосомалардың салыстырмалы мөлшерін, центромераларының, 
серіктерінің жəне екінші тартылуларының орындарын, гетерохро-
матиндерінің, иіндерінің ұзындығын көрсететін схемалық бейне.
Инбридинг – туыстас дарабастар арасындағы шағылысу.
Инверсия – хромосомаішілік құрылымдық қайта құрылу нəтижесінде 
болатын өзгеріс.
Индекс – күрделі белгілерді, құбылыстарды салыстыруға қатысты шама. 
Ол қарастырылып отырған құбылыстың осы деңгейінің, сол құбылыстың 
өткен деңгейімен салыстырғанда қаншалықты өзгеретінін көрсетеді.
Интервал – вариациялық қатардағы екі белгілер көрсеткіштері 
арасындағы мəн.
Инсерция – ауысушы генетикалық элементтің хромосома немесе 
плазмидтің жаңа бір жеріне қосылуы.
Интеркинез – мейоздың бірінші жəне екінші бөлінуі арасындағы не-
месе екі митоз арасындағы жасушаның тыныштық күйдегі кезеңі.
Интрон – сплайсинг кезінде транскрипт құрамынан бөлінетін ДНҚ-
ның учаскесі. Нəтижесінде интронның екі жағында орналасқан экзондар 
бірігеді.
Кариотип – жануарлар мен өсімдіктердің систематикалық тобының 
дене клеткаларындағы хромосомалардың диплоидты жиынтығы.
Кариокинез – ядроның тікелей жолмен бөлінуі немесе митоз
Клон – вегетативтік көбею жолымен бастапқы особтан алынған 
генетикалық тұрғыдан бір типтес ұрпақтардың жиынтығы.
Код – бір əліппеден немесе тілден басқасына ақпарат жеткізудің ереже-
лер жиынтығы.
Кодоминанттылық – гетерозиготалы ағзалардың фенотипінде екі 
аллельдің бірдей көрінуі.

257
Кодон – белгілі бір аминқышқылын полипептидтік тізбекке ретімен 
енуін кодтайтын, үш нуклеотидтен тұратын топ.
Комплементарлы гендер – өз алдына жеке-жеке тұрғанда ешқандай 
əсер көрсете алмайтын, ал бірақ қосылып бірге тұрғанда белгілі бір белгінің 
дамуын туғызатын доминанты екі гендер.
Корреляциялық талдау – қатыстылық, сəйкестілік (өзара байланыс, 
өзара тəуелділік) деген мағынаны білдіреді.  Оның мəні белгілердің біре-
уінің орташа шамасы басқасының мəнінің өзгеруіне байланысты ауытқиды.
Критерий – алынған гипотеза, күтілетін нəтижелер, т.б. жөнінде 
жасалған қорытындылардың дұрыс екендігіне көз жеткізетін көрсеткіш.
Кроссинговер – гомологты хромосомалар ұқсас учаскелер арасындағы 
айқасу.
Коэффициент – биометриялық статистикада кейбір қатысты шамалар-
ды арнайы салада белгілеу үшін қолданылатын термин.
Лептотена – мейоздың бірінші профазасы стадияларының бірі.
Летальды ген – өлім тудыратын ген.
Локус – хромосомадағы геннің орналасқан орны.
Мейоз – ядроның редукциялық бөліну процесі.
Метафаза – митоз бен мейоздың орта стадиясы.
Миграция – ағзалардың бір популяциядан екінші популяцияға ауысып 
көшуі.
Митоз – ядроның бөлінуі нəтижесінде екі ядро түзіледі.
Моногибрид – аллельдердің бір жұбы бойынша гетерозиготалы бола-
тын будан.
Моноплоид – тек бір ғана хромосома жиынтығы бар жасуша, ұлпа, ағза.
Моносомик – жұп хромосоманың тек біреуі ғана болатын ағза.
Мутаген – мутация тудыратын фактор.
Мутагенез – мутацияның пайда болу үдерісі.
Мутант – бастапқы қалпымен салыстырғанда гендік, хромосомалық, 
геномдық мутацияға ұшыраған ағза.
Мутаторлықген – басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде 
көтеруге қажетті гендер.
Мутация – тұқым қуалайтын өзгергіштік.
Мутон – мутациялану бірлігі, яғни мутацияға ұшырай алатын геннің 
ең кіші бөлігі.
Нулисомик – диплоидты жиынтығында гомологтық хромосомалардың 
бір жұбы жоқ ағза.
Оогенез – аналық жыныс жасушаларының толық дамуы.
Орташа шама – жалпы жиынтықтағы белгілердің орташа мəнінің 
қандай болатынын көрсететін шама.

258
Орташа шаманың қатесі – іріктеген жинақтағы нақты орташа мəні 
мен зерттеу көрсеткішінің арасындағы сəйкессіздікті, айырмашылықты ай-
тады. 
Панмиксия – популяция шеңберінде дарабастардың еркін шағылысуы.
Пахитена – мейоздың бірінші профазасының стадиясы.
Пенетранттылық – гомозиготалы күйде доминантты немесе рецес -
сив 
ті генмен анықталатын белгінің дарабаста фенотиптік көріну ықти-
малдығы.
Плейотропия – геннің бір мезгілде ағзаның бірнеше белгілеріне əсер 
ету қабілеті.
Полимерия – белгілі бір белгінің дамып көрінуін көптеген гендердің 
қамтамасыз ету құбылысы.
Полисомик – хромосомаларының біреуінің үш немесе көбірек 
көшірмелері бар жасуша.
Профаза – ядроның митоздық жəне мейоздық бөлінуінің бірінші фа-
засы. 
Реакция нормасы – генотиптің табиғатына қарай ағзаның сыртқы орта 
жағдайларының өзгеруіне жауап беру тəсілі.
Реверсия – алғашқы мутациямен өзгерген генетикалық ақпаратты 
қалпына келтіруші екінші мутация.
Регрессия – биометрияда қандай да бір корреляциялық байланысы бар 
белгінің мəндері бойынша, екінші белгінің орташа көрсеткіштерін анықтау 
үшін қолданылатын функция.
Регрессиялық талдау – зерттелетін белгілер арасындағы тəуелділікті 
бекіту формасы, регрессия функциясын анықтау, теңдеуді тəуелді 
айнымалының белгісіз мəнін бағалау үшін пайдалану. 
Рекомбинация – мейоздың жүруі барысында аллельді жұп ген-
дердің ажырау жəне кроссинговердің нəтижесінде гендердің жаңа комби-
нацияларының түзілуі.
Рецессивті – гетерозиготалы күйде көрінбейтін аллель жəне ол аллелді 
бақылайтын белгі.
Сперматогенез – сперматазоидтың дамуы.
Сплайсинг – интрондардың гетерогенді ядролық иРНҚ транскрипция-
сынан кейінгі модификация; интрондарды кесу жəне ақуыз синтезі үшін 
ақпарат жеткізуші; жетілген иРНҚ молекуласында экзондарды біріктіруді 
қамтамасыз етеді.   
Супрессорлық ген – өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін (ба-
сып тастайтын) ген.
Теломера – хромосоманың ұшы құрылымды гетерохроматинге бай. 
Хромосомалардың ұштарын бір-біріне жабысуынан қорғайды.

259
Терминация – репликацияның, транскрипцияның немесе трансляция-
ның  аяқталуына əкелетін үрдіс.
Тернер синдромы – жыныс Х-хромосомасының бірінің жоқ болуы (ХО), 
аналық жыныста кездесетін хромосомалық (моносомиялық) ауру.
Тей-Сакс ауруы – гексозаминидаза ферменті жетімсіздігінен 
 
(аутосомалық-рецессивті ген мутациясы) жүйке жүйесінің бұзылуы.                
Телофаза – ядроның митоздық немесе мейоздық бөлінуінің соңғы фа-
засы.
Транзиция – жұп негіздердің айырбасталу мутациясы, онда бір пурин 
басқа пуринмен немесе бір пиримидин басқа пиримидинмен айырбаста-
лады.
Транслокация – хромосомалардың құрылымдылық өзгеруі, яғни 
хромосоманың қандай да болмасын учаскесі сол хромосоманың басқа 
жеріне немесе басқа хромосомаға тасылып ауысады. 
Трансверсия – пуринді негіздің пиримидинді негізге жəне керісінше 
өзгеруі (гендік мутация).
Трисомик – бір жұпты хромосоманың үш рет болуы 2n+1.   
Тіркесу – бір хромосомада орналасқан ата-ана гендерінің ұрпағына 
бірге берілуі жəне тіркесудің бір тобын құруы. Тіркескен екі гендердің 
арақашықтығы особтардағы кроссоверлік гаметалардың пайыздық саны-
мен генетикалық карталарда көрсетіледі.
Тіркесу тобы – бір хромосомада тіркесе орналасқан барлық гендердің 
жиынтығы.
Тұқымқуалаушылық – ағзаның ұрпақтар арасындағы материалдық 
жəне функционалдық қарым-қатынасын қамтамасыз ететін қасиет.
Топтау – белгілер мен үдерістерді өздеріне тəн қасиеттеріне қарай бір-
бірінен ажыратуға болатын топтар мен кіші топшаларға бөлу.
Топтау белгісі – қарастырылып отырған жиынтық белгілерін топтарға 
бөлу үшін негізге алынатын қасиет. 
Өзгерткіш ген – басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың 
фенотиптік көрінісін өзгертетін ген.
Фаг – бактериофагтың қысқаша атауы. Бактериялық вирус.
Фармакогенетика – дəрі-дəрмектердің ағзадағы метаболизмінде 
тұқымқуалаушылықтың рөлін зерттейтін генетиканың бөлімі.     
Фен – генетикалық бақылаумен қамтамасыз етілетін ағза белгісі.
Фенотип – морфологиялық, физиологиялық тағы сол сияқты 
əдістермен суреттеуге жəне зерттеуге болатын организмнің сыртқы жəне 
ішкі белгілерінің барлық жиынтығы.
Харди-Ваинберг заңы – эволюциялық факторлардың əсері жоқ кезде 
панмиксиялық популяцияның генетикалық тұрақтылығы.

260
Хи-квадрат əдісі – əртүрлі үлестірімдерді салыстыру үшін 
қолданылатын əдіс.         
Хиазма – мейозда коньюгацияланушы хромосомалардың хроматидтері 
арасындағы гомологиялық учаскелермен алмасу үдерісі.
Хроматин – интерфазалық жасушалардың ядросындағы ДНҚ мен 
белоктың комплексі.
Хромосома – жасуша ядросында болатын, митоз бен мейоз уақытында 
көрінетін денешіктер.
Центромера – хромосоманың механикалық ортасы.
Цитокинез – жасушаның цитоплазмасының бөлінуі.
Шизофрения – генетикалық бейім психикалық ауру.
Эволюциялық факторлар – популяцияның гендер жиілігін, яғни оның 
генетикалық құрылымын өзгертетін факторлар (мутация, сұрыпталу, ми-
грация жəне гендер дрейфі).
Эдвардс синдромы – 18-хромосома бойынша трисомия кезінде 
байқалатын хромосомалық ауру: қалыпты дамудың барлық жүйелері 
бұзылады, ауыратын балалардың 90% жасқа толмай өледі.
Экогенетика – орта факторларының əсеріне байланысты адам 
генотипінің жауабын зерттеу.
Экзон – эукариоттық ДНҚ-ның генетикалық ақпарат бар бөлігі.
Экспрессивтілік – белгінің фенотипте байқалу дəрежесі.      
Эндомитоз – жасуша ядросының ішінде хромосомалар санының есе-
леп артуы.
Эпистаз – аллельді емес гендер арасындағы  өзара əсер ету құбылысы, 
бір аллельдің екінші аллельдің қасиетін басып тастау құбылысы.
Эухроматин – интерфазада тарқатылатын, профазада ширатылатын, 
генетикалық белсенділігі жоғары хромосома бөлігі.
 
  
 

261
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
 1. 
Аубакиров Х. Ə. Биометрия: Оқулық/ Х. Ə. Аубакиров. – Ал-
маты: ЖШС РПБК «Дəуір», 2011. – 408 б.
 
2. Бегімқұл 
Б. Молекулалық генетика негіздері: оқу құралы / 
Б. Бегімқұл. – Астана: Фолиант, 2009. – 331 б.
 
3. Бегімқұл 
Б. Медициналық генетика негіздері: оқу құралы / 
Б.Бегімқұл, С. Төлегенов. – Астана: Фолиант, 2008. – 331 б.
 
4. 
 Берсімбаев Р. І.   Генетика: оқу құралы: І бөлім. / 
Р.І.Берсімбаев, К.Қ.Мұхамбетжанов. - Алматы: Қазақ 
университеті, 2002. – 167 б. 
 5. 
Берсімбаев Р. І., Тажин О. Т., Шүлембаева К. К., Бекма-
нов Б.О. Жалпы жəне молекулалық генетика терминдерінің 
орысша-қазақша қысқаша сөздігі / Р. І. Берсімбаев, О.Т. Тажин, 
К. К. Шүлембаева, Б. О. Бекманов. – Алматы: Қазақ университеті, 
1997. – 105 б. 
 6. 
Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции: учебник 
/ С.Г. Инге-Вечтомов. - М.: Высшая школа, 1989. – 591 c.
 7. 
Лобашев 
М.Е. Генетика: учебное пособие / М.Е.Лобашев. - 
ЛГУ, 1967. – 746 c. 
 8. 
Сартаев А. Генетика Z: Есептер мен жаттығулар жинағы 
/  А.Сартаев. – Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы қазақ білім 
академиясының республикалық баспа кабинеті.144 б.
 9. 
Стамбеков 
С.Ж. Генетика: оқу құралы/ С.Ж.Стамбеков. 
Алматы: Ана тілі, 1993.- 448 б.

262
МАЗМҰНЫ
Кіріспе .................................................................................................................3
1. ГЕНЕТИКАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
 ...................................................................6
1.1 Генетиканың зерттеу əдістері ............................................................13
1.2 Генетиканың басқа ғылымдар мен тəжірибе үшін маңызы ...........15
2. ТҰҚЫМ ҚУАЛАУДЫҢ ЦИТОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
 .........................................23
2.1 Митоз ...................................................................................................26
2.2 Хромосомалардың құрылысы жəне функциясы .............................33
2.3 Мейоз ...................................................................................................41
2.4 Гаметогенез. ........................................................................................45
3. ТҰҚЫМ ҚУАЛАУ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ 
МЕН НЕГІЗГІ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ҰҒЫМДАР
 .......................................................62
3.1  Моногибридті будандастыру ............................................................64
3.2 Дигибридті жəне полигибридті будандастыру ................................76
3.3 Көп аллельділік ..................................................................................86
4. АЖЫРАУ КЕЗІНДЕ ƏДЕТТЕГІ САНДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ 
АУЫТҚУЛАРЫ
 .................................................................................................101
5. ГЕНДЕРДІҢ ӨЗАРА ƏРЕКЕТТЕСУІ
 .............................................................108
5.1 Комплементарлылық .......................................................................108
5.2 Эпистаз ..............................................................................................110
5.3 Полимерия ........................................................................................113
5.4 Плейотропия .....................................................................................118
6.  ЖЫНЫС ГЕНЕТИКАСЫ
 .............................................................................130
7. ТҰҚЫМ ҚУАЛАУДЫҢ ХРОМОСОМАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ
 ............................137
7.1 Кроссинговер ....................................................................................143
7.2 Жыныс хромосомалaры жүйесіндегі ауытқулар ...........................150
8. ӨЗГЕРГІШТІК
 ...............................................................................................161
8.1 Мутациялық өзгергіштік .................................................................163
8.2 Модификациялық өзгергіштік ........................................................177
8.3 Вариациялық қатардың негізгі көрсеткіштері ..............................181

263
9. АДАМ ГЕНЕТИКАСЫ ...........................................................................................
196
9.1 Адамның тұқым қуалаушылығын зерттеу əдістері ......................196
9.2 Адамның ауруларға генетикалық бейімділігі ................................199
9.3 Медициналық генетика....................................................................208
9.4 Адам қан топтарының тұқым қуалауы ...........................................221
10. ПОПУЛЯЦИЯЛЫҚ ГЕНЕТИКА
 ..................................................................234
10.1 Харди-Вайнберг заңы ....................................................................235
10.2 Харди-Вайнберг формуласының қолданылуы ............................237
10.3 Популяцияның генетикалық құрылымынң өзгеруі.....................240
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ ..................................................................................252
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .............................................261

264
Қ. Қ. Бурунбетова
ГЕНЕТИКА НЕГІЗДЕРІ
Оқулық
Басуға 03.10.2013 қол қойылды.
Офсеттік басылыс. Пішімі 60х90/16. Баспа табағы 16,5. 
Таралымы: Мемлекеттік тапсырыспен 1200 дана + баспа есебінен 150 дана. 
Тапсырыс №1156.