Оқулық Алматы, 2014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
iztaev osimdik sharyashylygy (1) (1)
| 2-бөлім
АСТЫҚТАНУ 11-тарау ЖЕКЕ ДАҚЫЛДАРМЕН ТАНЫСУ 11.1. Бидай (Triticum) 11.1.1. Бидайдың жалпы сипаттамасы Бидай – адам баласы ежелден пайдаланып келе жатқан ең негiзгi дақыл. Ол жер шарында кең тараған, қазір барлық егіліп жүрген ауылшаруашылық дақылдарының, ішінде бірінші орын алады. Бидайдың мұндай кең тарауына, тек соның ғана химиялық құрамында болатын, сумен қосылып сағызға айналатын ақуыздардың болуы. Осының арқасында бидайдың ұнынан нан, макарон сияқты тағамдар дайындауға болады. Бидай ұнынан пісірілген нан дəмді, басқа дақылдардың қара бидайдың, арпаның, жүгерінің ұнынан пісірілген нанға қарағанда өте сіңімді болады. Бидай ақуызының құрамында адам организміне керекті барлық амин қышқылдары бар. Сондықтан олар түгелдей ет ақуызына айналады. Бидайдың егістік көлемі мен оның жалпы түсімі бойынша біздің еліміз жержүзінде бipiншi орын алады. Оның eгic көлемі 70-80 млн га- дан асады. Бұл – басқа егіліп жүрген ауылшаруашылық дақылдарының көлемінің 50 пайызға жуығы. Бидай дəнді дақылдар (Jramineal) тұқымдастығына Triticum тегіне жатады, кейде қоңырбас (Pouceae) тұқымдас деп те атайды. Дəнді дақылдар тұқымдастығы 500-ге жақын тектерді біріктіреді. Олар үш кіші тұқымдастыққа бөлінеді: Бамбук (Bambusoi) тұқымдастар, коңырбас (Pooicleae) тұқымдастар – бидай, сұлы, қара бидай, күріш, арпа жəне басқалар, тары тұқымдастар (Panicoideae) – тары, қонақ жүгері, жүгері тары басқалар. Бидай қоңырбас тұқымдастардың ішінде арпа трибасына жатады, кейде бидай трибасы деп атап та жүр. (Tribus triticeae) деп халықаралық ботаникалық номенклатурада аталған. Бұл триба екі кіші текке (подродқа) бөлінеді. Бидай бірінші кіші текке жа- тады. 183 Бидай тегіне 27 түр кіреді. Оның ішінде ең көп тараған жұмсақ би- дай (Tritcum aеstivum) eкi түрге бөлінеді: жаздық жəне күздік бидай. Жаздық бидайды көктемде, күздік бидайды күзде егеді. Күздік бидай қысы жылы оңтүстік аймақтарға ғана егіледі. Ол аймақтарға Украи- на, Молдова, солтүстік Кавказ, орталық қаратопырақты аудандар, ал Қазақстанда – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан жəне Қызылорда облыстары жатады. Кейінгі кезде солтүстік облыстар үшін қысқа төзімді сорттар шығарылып тарай бастады. Күздік бидай барлық би- дай eгici көлемінің 20-25 пайызын ғана алады. Күздік бидай жаздық бидайдан гөрі өнімді көбірек береді жəне ерте орылып, күзде себіліп, ауылшаруашылық кызметкерлеріне бірқатар жеңілдік жасайды. Жаздық бидай өте көп тараған, барлық бидай егісінің 75-80 пайы- зын алады. Əр аймақтың ауа райының жағдайына байланысты əртүрлі қасиеттері бар, өзi аудандасқан облыстарда, өнімді салыстырмалы түрде көп беретін сорттар шығарылған. Күздік жəне жаздық бидайлар бірінен-бірі өзінің өсіп-өну кезеңінін ұзақтығы арқылы ерекшеленеді жəне олардың өсіп-өнуіне керекті сапалық кезеңдері де əртүрлі. Күздік бидай өзінің яровизациялық сатысының өтуіне төмен температура (0-(-) 20°С) керек етеді жəне ол саты көп уақыт (60-90 күн) ішінде өтеді. Ал жаздық бидай болса, бұл сатысын +20°C-қa жақын температурада 5-10 күн ішінде өтеді. Егер күздік бидай көктемде себіле қалса, ол дəн байламайды, қысқа дейін өсіп қыстап шығады да, екінші жылы ғана егін береді, ал жаздық бидай күзде себіле қалса, ол қыста үсіп кетеді. жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|