Оқулық Алматы, 2014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
iztaev osimdik sharyashylygy (1) (1)
| 11.12.5. Үрме бұршақ (Phaseolus)
Үрме бұршақ (phaseolus) тегіне көптеген түрлер жатады. Олардың барлығын тек екі топқа бөлуге болады. Олар: Америкадан жəне Азия- дан шыққан үрме бұршақтар. Америка үрме бұршақтары дəні ірі, өсімдіктері ылғалды аймақта өсетін түрлер, ал Азия үрме бүршақтары құрғақшылыққа салыстырмалы жағдайда төзімді, дəні ұсақ келеді. ТМД-ның Еуропа жəне солтүстік бөліктерінде Америка үрме бұршағы, Орта Азия мен Қазақстанда Азия үрме бұршағы тараған. Бұл үрме бұршақ суармалы аудандарда ғана өседі. Бұл үлкен жəне көп тараған екі топқа жатпайтын Лим жəне көп гүлді үрме бұршақтар аздап кездеседі. Бұл екеуі мемлекет қоймаларына түспейді деп айтуға болады. Американың кəдімгі үрме бұршағы. Гүлі шоқ шашақты. Əр шашақта екіден он екіге дейін гүл болады. Гүлі ірі, ақ, қызыл немесе күлгін болуы мүмкін. Бұршағы ұзын, орақша иілген, кейде найза не- месе цилиндр тəрізді болады. Жоғарғы шеті үшкір піскен кезде сары 225 түсті. Бұршақтардың ішінде 4-12 дəн байлайды. Дəннің пішіндері мен мөлшерлері əртүрлі. Ол өлшемдер оның сортына жəне жер қыртысының құнарлылғына, ауа райының, агротехникалық шаралардың қолайлы бо- луына байланысты. Тамақ өнеркəсібінде пайдалану үшін үрме бұршақты екі топқа бөлу көп тараған. Егер оның ұзыны 9 мм-ден артық болса, оны ірі деп бағалайды, егер ұзыны 5 мм-ден кем болса, онда оны ұсақ деп бағалайды, ал осы екі топтың арасында болса, онда оның ірілігі орташа деп бағалап, соған орай сорттайды. Үрме бұршақтың 1000 дəнінің массасы 140-1100 г-ға дейін жетеді. Олардың пішіні де əртүрлі, көбінесе, домалақ, жұмыртқа немесе бүйрек тəрізді болады. Дəнінің өңі түсі де əртүрлі ақ түстен бастап қара түске дейін жəне де бір түсті немесе алапес шұбар да болып, сол алапестігіне қарай төрт түрге бөлінген: 1. Ноқаттанған, 2. Дақталған (үлкен ноқатталған), 3. Ала-құла, 4. Жол сызаттары бар. Америкалық үрме бұршақ ТМД-дағы барлық үрме бұршақ егістігінің 90 пайызға жақын көлемін алады. Азия үрме бұршағы бізге Италиядан келген. Ол ыстыққа төзімді болғанымен құрғақшылыққа төзімсіз. Гүлдерінің, бұршағының жəне дəнінің көлемі жəне көлемдік мөлшері. Американдық үрме бұршақтан əлде қайда төмен. Гүлінің түсі сары. Бұршақтары ұзын, жіңішке ци- линдр пішінді. Оның ішінде 7-ден 10-ға дейін дəн байланады. Дəні ұсақ, 1000 дəннің массасы 25-60 г шамасында. Сары, қоңыр немесе жа- сыл түсті. Лизинді өте көп ұстайды. Бұлардан басқа Щедрая, Молотольская белая, Днепропетровская 8, асханалық сорттар: Сакса, Грибовская 92, Конкурент 230-9, ерте пісетін Масляная, Солтүстік жұлдызы атты сорттар егіледі. Үрме бұршаққа бір стандарт жасалған – «Асханалық үрме бұршақ». Бұл стандарт бойынша үрме бұршақ үш типке, ал типтер тармаққа бөлінген. I тип – ақ үрме бұршақ. Оның 6 тармағы бар: 1. Бомба – дəні домалақ, жұмыртқа тəрізді, ірі; 2. Перловка – дəні домалақ, жұмыртқа тəрізді, ұсақ; 3. Ақ сопақ – ақ сопақ дəнді; 4. Жылан тəрізді – ұзын шиыршық дəнді. 5. Рачки – ірілігі орташа, бүйрек тəрізді, бірақ жалпақтау; 6. Күрек – бүйрек пішінді, күрекше пішінді дəн. II тип – түрлі түсті үрме бұршақ. Оның 4 тармағы бар. Олар:1. Жа- сыл түсті, 2. Қоңыр жəне сары түсті, 3. Қызыл түсті, 4. Басқа түстілер. 226 III тип – алапес үрме бұршақ, екі тармаққа бөлінеді: 1. Ақшыл ала- пес, 2. Күңгірт алапес. Техникалық шаралар тауарына үрме бұршақты дайындаған кезде оның ылғалдылығына, тазалығына жəне зиянды жəндіктер зақымдаған дəндер туралы мəліметтер жазылған. 34-кесте жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|