Оқулық Алматы «Атамұра» 2018 (ХVІІІ-ХІХ ғасырлар) ҚазаҚстан тарихы

194
ҚАЗАҚ ХАлҚыНың АуыЗША ТАриХи дӘСТүрІ 
(ХІХ ғАСырдың СОңы – ХХ ғАСырдың БАСы)
Бүгінгі  сабағымызда  Ш.  Құдайбердіұлы,  М.Ж.  Көпейұлы,  Қ.  Халид  еңбек-
терінің тарихи дерек ретінде маңызын анықтаймыз.
1.  Жазбаша  шежіре  дәстүрі. 
ХІХ  ғасырдың  екінші 
жартысынан  қазақтың  жазба  дәстүрі  қалыптаса  баста-
ды. Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, 
Құрбанғали  Халид  сынды  ғұлама-ғалымдар  ауызша  де-
ректерді жазбаша түрде жинастырды.
Қазақтың көрнекті ақыны, ойшыл, композитор, аудар-
машы, Қазақстан тарихын зерттеушілердің бірі 
Шәкәрім 
Құдайбердіұлы 
(1858–1931). Ол ұлы ақын Абайға жақын 
туыс  болып  келеді.  Жастайынан  араб,  түрік,  парсы, 
орыс тілдерін жетік меңгерген. Батыс пен Шығыс елдерінің әдебиеттерін 
те рең  білген.  Меккеге  қажылыққа  барған  сапарында  Стамбұл  мен  Па-
§53–54.
даласы оны шешесiнiң еркелетiп қойған атымен Абай атап кеттi. Оны бiз де 
осылай  атап  отырмыз.  Абай  әкесi  жағынан   тобықты  руының  билеушiлерi 
ұрпағынан тарайды. Ақынның арғы атасы Ырғызбай тобықтының биi әрi ба-
тыры бол ған. Ол ХVII ғасырдың 50-жылдарында Торғай облысындағы Ырғыз 
өзенiнiң бойында туғандықтан Ырғызбай атаныпты. Ол тобықтылардың руын 
Түркiстаннан  тамаша  мал  жайылымы  бар  шұрайлы  өлке  Шың ғыс  тауына 
көшiрiп әкелген. Абайдың бабасы Өскенбай өзiнiң туып-өскен даласында әдiл 
би деген атаққа ие болған. Оған алыс аймақтағы рулардың қазақтары да әдiлдiк 
iз деп келедi екен. Абайдың өз әкесi Құнанбайдың тобықтыдан өзге рулар дың 
қазақтарына да ықпалы күштi болған. Мұны Құнанбайдың Қарқара лы округiне 
аға сұлтан болып сайлануы да айқын көрсетiп бердi. Ал бұл лауазымды қызмет 
сұл тандар әулетiнен шыққандардың ғана құқығы болып табылатын. Құнанбай 
ғұмырының соңғы кезiнде Меккеге қажылыққа барды. Одан келген соң бұл 
дүниенiң iсiнен бiржола қол үздi. Мұның өзi оның есiмiн бұрынғыдан да көпке 
кеңiнен танымал ете түстi».
Бөкейхан Ә
. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1995, 307-бет.
1. Ұлы ақын қай жерде және қашан дүниеге келген едi? 
 
      
2. Абай Құ нанбайұлының ататегі кiмдер болған?
тірек сөздер:
•  Шәкәрім Құдай-
бердіұлы
•  Мәшһүр Жүсіп 
Көпейұлы
•  Құрбанғали 
  Халид 

195
Шәкәрім 
Құдайбердіұлы
риж  кітапханаларынан  қазақ  халқының  тарихына 
байланысты  кітаптар  оқыған.  Жинаған  материалдар 
негізінде «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» 
кітабын, «Мұсылмандық шарты» еңбегін жазды. Олар 
1911–1912 жылдары Орынборда басылып шықты.
Шәкәрім шежіресінде қазақты түп тереңінен тара-
тып, Орталық Азия халықтарының тарихи жолын тұтас 
көрсетеді.  Жазба  деректер  молынан  пайдаланылған 
«Шежіренің» қай бөлімінде болмасын дәуір оқиғалары 
нақты бейнеленген. Шәкәрім Құдайбердіұлы ХІХ ға-
сырдың  аяғы  мен  ХХ  ғасырдың  бас  кезіндегі  қазақ 
халқының  өміріндегі  оқиғаларға  көптеген  тарихи, 
публицистикалық  туындыларын  арнады.  Ол  қазақ 
халқының, соның ішінде қазақ сұлтандары мен хандар шежіресін жан-
жақты зерттеді.
«Қалқаман-Мамыр» поэмасы Шәкәрім «тарихи хикая» деп атаған. Та-
рихи дастанда ХVІІІ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ даласы көрініс 
тапқан. Дастанда екі жастың арасындағы кіршіксіз махаббат, ел ішіндегі 
озбырлық  пен  қатыгездік  суреттелген.  Халықтық 
шығармаға  айналған  дастанда  өткен  дәуірдегі  оз-
бырлық пен қатыгез әдет-ғұрып әшкереленеді. Ер-
кіндікті көздеген халық мұраты бейнеленген.
Шәкәрім демократиялық, халықтық, гуманистік-
ағартушылық бағыт ұстанды. Оның идеялары ХІХ 
ғасырдың соңындағы озат ойлы қазақ зиялылары мен 
үндес  келеді.  Шәкәрім  қазақ  поэзиясының  фи ло-
софиялық саласын дамытты. Ол халықты адам гершілік ақ жолға, өнер-
білімге шақырды.
Қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын, ауыз әде биеті мен мәдениетін 
зерттеушілердің бірі 
Құр банғали Халид
 (1843–1913). 
Құрбанғалидың әкесі Халид Ташкентте, Аягөзде, Қытай жерінде тұрған. 
Жас кезінде Құрбанғали Абдулхақ деген  кісінің мед-
ре сесінде  оқып,  тарих,  география  пәндерінен  дәріс 
алған.  Татар  және  қазақ  тіліне  қоса  араб,  парсы, 
түрік т.б. түркі тілдерін жетік меңгерген. Шәуешекке 
кө шіп барған соң өзі де медресе ашып, татар, араб 
тілдерінен дәріс берген.
Ол қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы және 
Қазанда жарық көрген «Жарида» («Жаңа тарихи жазбалар», 1889), «Тауа-

жүктеу/скачать 9,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: